Xin haõy hieåu thaät roõ raøng raèng khi taâm ñöôïc tónh laëng, thì ñoù laø tình traïng töï nhieân, bình thöôøng cuûa taâm. Heã taâm vöøa khôûi ñoäng leân, töùc thì noù trôû neân bò ñieàu kieän hoùa. Khi taâm bò söï vaät naøo thu huùt, thì taâm aáy bò ñieàu kieän hoùa. Khi söï hieàm gheùt khôûi leân, taâm bò ñieàu kieän hoùa. YUØ muoán di chuyeån töø nôi naøy ñeán nôi khaùc, cuõng khôûi leân do söï ñieàu kieän hoùa. Neáu söï hay bieát cuûa chuùng ta khoâng theo kòp caùc söï bieán chuyeån lay ñoäng cuûa taâm linh, thiø taâm tö seõ ñuoåi theo caùc söï bieán chuyeån ñoù vaø do ñoù maø bò ñieàu kieän hoùa vì chuùng. Khi naøo taâm chuyeån ñoäng, vaøo luùc ñoù, taâm aáy trôû thaønh moät thöïc taïi qui öôùc.

Cho neân Ñöùc Phaät daïy chuùng ta phaûi neân quaùn chieáu caùc söï bieán chuyeån lay ñoäng ñoù cuûa taâm. Moãi khi taâm di ñoäng, noù trôû neân baát oån vaø voâ thöôøng (anicca), baát toaïi nguyeän (dukkha, khoå naõo), vaø khoâng theå laáy ñoù laøm moät töï ngaõ ñöôïc (anattaø, voâ ngaõ). Voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ laø ba ñaëc tính phoå quaùt cuûa taát caû caùc phaùp höõu vi. Ñöùc Phaät daïy chuùng ta phaûi quan saùt vaø quaùn chieáu caùc bieán ñoäng cuûa taâm.

Ñoái vôùi Lyù Duyeân Sinh (paticca samuppaøda), ta cuõng neân hoïc taäp nhö theá: voâ minh (avijja) laø nguyeân nhaân vaø ñieàu kieän khôûi sinh caùc haønh nghieäp; caùc haønh laø nhaân vaø duyeân khôûi sinh caùc thöùc (viññaøna); caùc thöùc laø nhaân vaø duyeân khôûi sinh danh (naøma) vaø saéc (ruøpa); v.v... nhö ta ñaõ töøng hoïc trong kinh ñieån. Ñöùc Phaät ñaõ taùch rieâng ra töøng maáu choát trong chuoãi daøi möôøi hai nhaân duyeân ñeå chuùng ta deã hoïc. Ñaây laø söï moâ taû chính xaùc veà thöïc taïi. Nhöng khi tieán trình caùc söï kieän aáy thaät söï dieãn ra trong ñôøi soáng, caùc nhaø hoïc giaû khoâng coù ñuû khaû naêng ñeå theo doõi ñuùng vaøo luùc chuùng xaûy ra. Cuõng nhö ta ñang töø treân ngoïn caây cao bò rôi xuoáng ñaát. Chuùng ta khoâng bieát roõ ñöôïc khi rôi xuoáng, chuùng ta ñaõ xuyeân qua bao nhieâu caønh laù . Cuøng theá aáy, khi taâm baát thaàn va chaïm vaøo moät ñoái töôïng, neáu coù söï thoûa thích trong ñoù, thiø taâm lieàn baùm theo vaø taïo traïng thaùi vui veû. Taâm aáy chæ bieát ñeán söï vui veû ñoù maø khoâng theå bieát ñeán chuoãi daøi caùc nhaân duyeân ñöa ñeán traïng thaùi vui veû aáy. Tieán triønh caùc söï kieän ñaõ xaûy ra ñuùng vôùi nhöõng giø ñöôïc moâ taû trong lyù thuyeát, nhöng ñoàng thôøi noù vöôït quaù giôùi haïn cuûa lyù thuyeát ñoù.

Khoâng coù gì cuï theå roõ raøng khi noùi: "Ñaây laø voâ minh. Ñaây laø nhöõng haønh nghieäp, vaø ñoù laø thöùc,..." Tieán trình nhaân duyeân khoâng cho caùc hoïc giaû coù cô hoäi ñeå ñoïc ra moät danh saùch caùc söï kieän khi chuùng xaûy ra. Maëc duø Ñöùc Phaät ñaõ phaân tích tæ mæ vaø giaûi thích roõ raøng caùc chaäp taâm, nhöng ñoái vôùi toâi, tieán trình ñoù gioáng vôùi söï kieän töø treân caây bò rôi xuoáng. Khi chuùng ta rôùt phòch xuoáng ñaát roài, chuùng ta khoâng kòp phoûng tính ñaõ teù cao töø bao nhieâu meùt nöõa. Ñieàu maø chuùng ta bieát chaéc laø thaân ta ñaõ chaïm maët ñaát, vaø ñau quaù!

Taâm cuõng nhö theá aáy. Khi taâm rôi vaøo moät söï vieäc naøo ñoù, ñieàu maø chuùng ta hay bieát ñöôïc laø noãi ñau ñôùn. Söï thoáng khoå, ñau ñôùn, öu saàu, vaø chaùn naûn ñoù ñaõ töø ñaâu maø ñeán ñaây? Chuùng khoâng ñeán töø lyù thuyeát trong saùch vôû. Khoâng thaáy coù choã naøo ñaõ vieát roõ caùc chi tieát cuûa noãi thoáng khoå chuùng ta. Söï ñau khoå cuûa chuùng ta khoâng lieân quan chính xaùc vôùi lyù thuyeát, nhöng caû hai, söï ñau khoå vaø lyù thuyeát, laïi cuøng ñi chung moät con ñöôøng. Söï nghieân cöùu qua saùch vôû khoâng theå theo kòp vôùi thöïc taïi ñöôïc. Viø leõ ñoù, Ñöùc Phaät ñaõ daïy caàn phaûi ñaøo luyeän söï hieåu bieát thaät roõ raøng veà chính chuùng ta. Baát cöù ñieàu gì khôûi sinh leân, ñieàu ñoù ñeàu khôûi sinh trong söï hay bieát ñoù. Khi söï hay bieát naøy, ñaõ hay bieát ñöôïc ñuùng vôùi söï thaät, thiø taâm vaø caùc taâm sôû ñöôïc nhaän ra roõ raøng raèng chuùng khoâng phaûi laø cuûa ta. Moät caùch roát raùo, taát caû nhöõng hieän töôïng ñoù caàn phaûi ñöôïc deïp boû qua vaø vöùt ñi nhö raùc reán. Chuùng ta chôù neân baùm níu vaøo vaø gaùn cho chuùng moät yù nghóa naøo caû.

Lyù thuyeát vaø Thöïc teá

Ñöùc Phaät daïy veà taâm vaø caùc taâm sôû, nhöng khoâng phaûi ñeå cho chuùng ta baùm chaët laáy caùc yù nieäm ñoù. YUØ ñònh duy nhaát cuûa Ngaøi laø giuùp chuùng ta nhaän chaân ra ñöôïc chuùng (taâm vaø taâm sôû) ñeàu voâ thöôøng, baát toaïi nguyeän vaø voâ ngaõ. Roài thì haõy buoâng boû chuùng, gaït chuùng qua moät beân. Haõy hay bieát vaø hieåu roõ chuùng khi chuùng khôûi sinh. Taâm naøy ñaõ bò ñieàu kieän hoùa töø laâu. Taâm aáy ñaõ ñöôïc taäp taønh vaø chòu söï ñieàu kieän hoùa ñeå quay cuoàng vaø xa rôøi khoûi tình traïng cuûa söï hay bieát thuaàn tònh. Khi taâm aáy quay cuoàng, noù taïo neân caùc hieän töôïng bò ñieàu kieän hoùa, roài caùc hieän töôïng aáy trôû laïi aûnh höôûng ñeán taâm theâm nöõa, khieán cho söï bieán chuyeån cöù tieáp tuïc maõi. Tieán trình ñoù khôûi sinh caùc ñieàu thieän, ñieàu aùc, vaø caùc söï vaät khaùc nöõa döôùi aùnh maët trôøi naøy. Ñöùc Phaät daïy ta phaûi neân töø boû chuùng heát ñi. Tuy nhieân, ngay buoåi ñaàu, caùc baïn coøn phaûi taäp laøm quen vôùi lyù thuyeát, roài môùi coù theå buoâng boû noù vaøo moät giai ñoaïn sau. Ñoù laø moät tieán trình töï nhieân. Taâm chæ laø nhö theá ñoù. Caùc taâm sôû cuõng chæ laø nhö theá ñoù.

Haõy laáy moät thí duï, veà Baùt Chaùnh Ñaïo chaúng haïn. Khi trí tueä (pannaø, baùt nhaõ) quaùn saùt söï vaät moät caùch ñöùng ñaén vôùi minh quaùn, Chaùnh Kieán khôûi leân vaø ñöa ñeán Chaùnh Tö duy, Chaùnh Ngöõ, Chaùnh Maïng, vaø caùc chi keá tieáp. Ñieàu naøy coù lieân heä ñeán caùc tình traïng taâm lyù ñaõ khôûi leân töø giaùc nieäm thuaàn tònh. Giaùc nieäm ñoù cuõng nhö moät ngoïn ñeøn soi saùng trong ñeâm toái cho con ñöôøng phía tröôùc. Neáu söï hieåu bieát ñuùng ñaén, nghóa laø phuø hôïp vôùi chaân lyù, noù seõ toûa lan vaø soi chieáu cho moãi böôùc ñi khaùc treân ñöôøng Baùt Chaùnh.

Baát cöù ñieàu giø maø chuùng ta theå nghieäm, ñieàu aáy cuõng khôûi leân trong phaïm vi cuûa söï hieåu bieát naøy. Söï hieåu bieát khoâng theå coù neáu taâm khoâng hieän höõu. Taát caû laø nhöõng hieän töôïng cuûa taâm. Nhö Ñöùc Phaät coù noùi, taâm chæ giaûn dò laø taâm. Taâm khoâng phaûi laø moät chuùng sinh, khoâng phaûi laø moät ngöôøi, moät töï ngaõ, hoaëc laø chính baïn. Taâm khoâng phaûi laø chuùng ta, cuõng khoâng phaûi laø chuùng noù. Phaùp (Dhamma) chæ giaûn dò laø Phaùp. Noù laø moät tieán trình töï nhieân, voâ ngaõ. Noù khoâng thuoäc veà chuùng ta, hay baát cöù ai khaùc. Noù khoâng phaûi laø moät vaät. Baát cöù nhöõng gì maø moät caù nhaân theå nghieäm ñeàu rôi vaøo trong naêm loaïi caên baûn naøy (khandas, naêm uaån): saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc. Ñöùc Phaät daïy chuùng ta neân buoâng boû chuùng heát.

Söï quaùn chieáu cuõng töïa nhö moät thanh goã. Minh quaùn (Vipassanaø) ôû ñaàu naøy cuûa thanh goã, coøn An chæ (Samatha) thì ôû ñaàu kia. Khi chuùng ta caàm thanh goã leân, coù phaûi moät ñaàu hay laø hai ñaàu cuøng ñöôïc naâng leân? Dó nhieân, khi caàm thanh goã leân thì hai ñaàu ñeàu ñöôïc caát leân caû. Ñaàu naøo laø minh quaùn, vaø ñaàu naøo laø an chæ? Choã naøo laø minh quaùn taän cuøng vaø choã naøo laø an chæ baét ñaàu? Caû hai ñeàu laø taâm caû. Khi taâm trôû neân an tònh, thì söï an ñònh seõ khôûi leân ngay böôùc ñaàu töø nôi tòch tónh, an chæ (samatha). Chuùng ta gom vaø hôïp nhaát taâm laïi trong nhöõng traïng thaùi an ñònh (samaødhi). Tuy nhieân, khi söï an bình vaø oån coá cuûa samaødhi phai nhaït daàn, khoå sôû seõ khôûi leân thay theá. Taïi sao vaäy? Bôûi vì söï an bình do thieàn an chæ ñöa ñeán vaãn coøn caên cöù treân söï baùm níu. Söï baùm níu naøy coù theå laø moät nguyeân nhaân gaây ra ñau khoå. Tòch tónh coøn chöa phaûi laø böôùc cuoái cuûa con ñöôøng. Ñöùc Phaät ñaõ nhìn thaáy ñieàu ñoù, do chính kinh nghieäm cuûa Ngaøi, söï an ñònh cuûa taâm nhö theá vaãn coøn chöa phaûi laø cöùu caùnh. Caùc nguyeân nhaân naèm beân döôùi tieán trình cuûa söï hieän höõu (bhava) vaãn chöa ñöôïc ñoaïn dieät (nirodha). Caùc ñieàu kieän cuûa söï taùi sinh vaãn coøn ñoù. Coâng taùc taâm linh cuûa Ngaøi vaãn chöa ñaït ñeán möùc toaøn haõo. Taïi sao? Bôûi vì vaãn coøn khoå naõo. Do ñoù, caên cöù treân söï an ñònh cuûa tòch tónh, Ngaøi tieáp tuïc quaùn chieáu, ñieàu tra, vaø phaân tích baûn chaát höõu vi cuûa thöïc taïi cho ñeán khi Ngaøi ñaõ giaûi thoaùt khoûi moïi söï raøng buoäc, ngay caû söï raøng buoäc vaøo tòch tónh. Tòch tónh vaãn coøn laø moät phaàn cuûa theá giôùi höõu vi vaø thöïc taïi öôùc ñònh. Baùm vaøo loaïi an ñònh ñoù laø baùm vaøo thöïc taïi öôùc ñònh, vaø cho ñeán khi naøo chuùng ta coøn baùm vaøo ñoù, chuùng ta vaãn coøn sa laày trong hieän höõu vaø taùi sinh. Haân hoan trong söï an ñònh cuûa tòch tónh seõ ñöa ñeán hieän höõu vaø taùi sinh keá tieáp. Moät khi taâm baát an vaø chao ñoäng ñaõ laéng dòu xuoáng roài, con ngöôøi thöôøng hay baùm níu vaøo söï yeân tònh tieáp theo ñoù.

Theá neân Ñöùc Phaät môùi quan saùt caùc nguyeân nhaân vaø ñieàu kieän naèm beân döôùi söï hieän höõu vaø taùi sinh. Cho ñeán khi naøo Ngaøi coøn chöa thaám nhaäp hoaøn toaøn vaøo vaán ñeà vaø hieåu roõ raøng ñöôïc Chaân Lyù, Ngaøi vaãn tieáp tuïc thaåm saùt caøng luùc caøng thaâm saâu hôn, vôùi moät taâm tö an ñònh, chieáu roïi vaøo taát caû moïi söï vaät, an laønh hay xaùo ñoäng, moãi khi chuùng khôûi sinh leân. Ngaøi tieáp tuïc thaåm saùt cho ñeán khi Ngaøi thaáy thaät roõ raøng, minh baïch raèng, muoân phaùp khi khôûi leân hieän höõu thì cuõng töïa nhö moät hoøn saét noùng ñang nung ñoû. Naêm uaån (saéc, thoï töôûng, haønh, thöùc) cuûa chuùng sinh laø hoøn saét noùng ñoû. Khi moät hoøn saét nung noùng ñoû, coøn coù choã naøo cho ta caàm maø khoâng bò phoûng tay chaêng? Coù choã naøo nôi hoøn saét noùng ñoû ñoù coøn dòu maùt chaêng? Thöû sôø vaøo beân treân, beân döôùi hoaëc hai beân hoâng maø thaáy ñöôïc moät choã coøn nguoäi laïnh chaêng? Khoâng theå ñöôïc. Hoøn saét nung ñoû ñaõ hoaøn toaøn noùng chaùy. Chuùng ta khoâng theå naøo baùm vaøo söï an tònh. Neáu töï ñoàng hoùa vôùi söï an tònh ñoù, roài phoûng ñoaùn raèng cuõng coù keû ñang ñöôïc yeân oån vaø tòch tónh, ñoù laø voâ tình cuûng coá theâm yù nghó sai laàm raèng coù moät linh hoàn rieâng bieät, moät töï ngaõ ñoäc laäp. YUØ töôûng veà töï ngaõ chæ laø moät phaàn cuûa thöïc taïi qui öôùc. Khi nghó raèng, "Toâi bình yeân, Toâi xao ñoäng, Toâi toát, Toâi xaáu, Toâi sung söôùng, Toâi ñau buoàn", chuùng ta caøng bò vöôùng vaøo hieän höõu vaø taùi sinh. Laïi caøng theâm khoå sôû. Khi haïnh phuùc taøn phai, chuùng ta ñau khoå. Khi söï khoå sôû bieán maát, chuùng ta coù haïnh phuùc trôû laïi. Vöôùng maõi trong voøng laån quaån ñoù, ta troài leân thuït xuoáng trieàn mieân giöõa thieân ñöôøng vaø ñiaï nguïc.

Tröôùc khi giaùc ngoä, Ñöùc Phaät nhaän thaáy ñieàu naøy trong chính taâm cuûa Ngaøi. Ngaøi bieát roõ raèng caùc ñieàu kieän cuûa söï hieän höõu vaø taùi sinh vaãn chöa taän dieät heát. Coâng taùc cuûa Ngaøi vaãn chöa hoaøn taát. Chuù taâm vaøo tính duyeân sinh cuûa cuoäc ñôøi, Ngaøi quaùn chieáu: "Do nguyeân nhaân naøy maø coù söï sinh; do söï sinh naøy maø coù söï cheát, vaø taát caû caùc söï bieán chuyeån naøy ñeán vaø ñi." Theá laø Ñöùc Phaät naém laáy caùc chuû ñeà ñoù ñeå quaùn chieáu haàu thoâng hieåu Söï Thaät veà naêm uaån. Taát caû moïi söï vaät taâm linh hay vaät chaát, moïi söï vieäc ñöôïc quan nieäm hay suy tö ñeán, ñeàu do duyeân sinh, khoâng coù moät ngoaïi leä naøo. Moät khi Ngaøi ñaõ hieåu roõ nhö theá, Ngaøi daïy chuùng ta neân ñaët chuùng xuoáng. Moät khi Ngaøi ñaõ hieåu roõ nhö theá, Ngaøi daïy chuùng ta neân buoâng boû chuùng heát. Ngaøi khuyeán khích moïi ngöôøi neân thoâng hieåu cho phuø hôïp vôùi Chaân Lyù. Neáu khoâng nhö theá, chuùng ta seõ khoå sôû. Chuùng ta khoâng ñuû khaû naêng ñeå vöùt boû caùc söï vaät ñoù. Tuy nhieân, moät khi chuùng ta thaáy roõ Söï Thaät veà vaán ñeà ñoù, chuùng ta seõ nhiøn nhaän raèng caùc söï vaät ñoù laøm meâ hoaëc chuùng ta. Nhö Ñöùc Phaät coù noùi, "Taâm khoâng coù thöïc chaát, noù khoâng phaûi moät vaät naøo caû."

Taâm khoâng phaûi sinh ra laø thuoäc veà moät ai. Taâm khoâng cheát ñi nhö baát cöù ai. Taâm aáy töï do, chieáu saùng raïng ngôøi, vaø khoâng vöôùng maéc vaøo baát cöù vaán ñeà naøo caû. Lyù do caùc vaán ñeà khoù khaên khôûi leân laø vì taâm aáy bò che môø bôûi caùc söï vaät bò ñieàu kieän hoùa, bò vaån ñuïc viø quan nieäm sai laàm veà töï ngaõ. Bôûi theá, Ñöùc Phaät daïy ta phaûi neân quan saùt taâm aáy. Ngay taïi buoåi ñaàu, ñaõ coù gì ôû ñaáy? Thöïc söï, khoâng coù gì caû. Taâm aáy khoâng khôûi leân cuøng vôùi caùc phaùp höõu vi, vaø taâm aáy cuõng khoâng dieät maát theo caùc phaùp höõu vi ñoù. Khi gaëp moät söï vieäc gì thieän laønh, taâm aáy khoâng thay ñoåi ñeå trôû thaønh thieän laønh theo. Khi gaëp moät söï vieäc xaáu aùc, taâm aáy cuõng khoâng xaáu aùc theo. Taâm aáy nhö theá ñoù, khi coù söï minh quaùn nhìn roõ raøng vaøo baûn theå cuûa chính mình. Coù söï thoâng hieåu raèng ñaây voán laø moät tình traïng voâ thöïc chaát.

Trí tueä minh quaùn cuûa Ñöùc Phaät nhiøn thaáy muoân phaùp ñeàu voâ thöôøng, baát toaïi nguyeän vaø voâ ngaõ. Ngaøi muoán moïi ngöôøi chuùng ta phaûi thoâng hieåu hoaøn toaøn theo ñöôøng loái ñoù. Do ñoù, söï "hay bieát" ñaõ bieát thaät phuø hôïp vôùi Chaân Lyù. Khi söï "hay bieát" ñoù bieát ñeán nieàm an laïc hay noãi saàu bi, thiø noù vaãn giöõ ñöôïc söï thaûn nhieân, baát ñoäng. Tiønh caûm an laïc laø moät hình thöùc cuûa söï sinh ra. Khuynh höôùng trôû neân buoàn baõ laø moät hình thöùc cuûa söï cheát ñi. Khi coù söï cheát, taát seõ coù söï sinh; vaø nhöõng gì sinh ra roài seõ cheát ñi. Khôûi sinh roài taän dieät, cöù maõi vöôùng vaøo voøng laån quaån cuûa söï hieän höõu. Moät khi taâm tö cuûa haønh giaû ñaõ ñaït ñeán tiønh traïng hieåu bieát nhö theá ñoù, thiø khoâng coøn soùt laïi chuùt nghi ngôø naøo veà söï trôû thaønh vaø taùi sinh nöõa caû. Khoâng coøn caàn phaûi hoûi laïi ai nöõa caû.

Ñöùc Phaät thaåm saùt ñaày ñuû heát taát caû caùc phaùp höõu vi vaø ñaõ buoâng boû ñöôïc chuùng. Naêm uaån cuõng ñöôïc buoâng boû, vaø söï "hay bieát" chæ ñôn thuaàn laø moät quan saùt vieân voâ tö. Neáu Ngaøi theå nghieäm ñieàu chi tích cöïc, Ngaøi khoâng vì theá maø trôû thaønh tích cöïc. Ngaøi chæ ñôn thuaàn quan saùt vaø tænh giaùc. Neáu Ngaøi theå nghieäm ñieàu chi tieâu cöïc, Ngaøi khoâng heà trôû thaønh tieâu cöïc. Vaø taïi sao laïi nhö vaäy? Bôûi vì taâm tö Ngaøi ñaõ giaûi thoaùt khoûi caùc nhaân duyeân aáy. Ngaøi ñaõ thaám nhaäp vaøo Chaân Lyù. Nhaân duyeân ñöa ñeán taùi sinh khoâng coøn hieän höõu nöõa. Ñoù laø söï "hay bieát" chaéc chaén vaø ñaùng tin caäy. Ñoù laø moät taâm tö thaät söï hoaøn toaøn an ñònh. Ñoù laø nhöõng gì khoâng heà ñöôïc sinh ra, khoâng giaø laõo, khoâng beänh hoaïn, vaø khoâng heà cheát ñi. Ñoù cuõng khoâng phaûi laø nguyeân nhaân hoaëc haäu quaû, cuõng khoâng tuøy thuoäc vaøo nhaân vaø quaû; hoaøn toaøn ñoäc laäp ñoái vôùi tieán triønh duyeân sinh. Caùc nguyeân nhaân baáy giôø ñaõ chaám döùt, vaø khoâng coøn soùt laïi moät duyeân naøo nöõa. Taâm tö aáy vöôït qua söï sinh vaø söï cheát, vöôït qua an laïc laãn öu bi, caû thieän laãn aùc. Coøn coù theå noùi gì hôn nöõa? Noù vöôït qua moïi giôùi haïn cuûa ngoân töø ñeå moâ taû noù. Taát caû caùc ñieàu kieän hoã trôï ñaõ chaám döùt, vaø noã löïc naøo ñeå moâ taû noù cuõng seõ chæ ñöa ñeán söï baùm thuû. Ngoân töø ñöôïc duøng baáy giôø chæ trôû thaønh moät traøng lyù thuyeát cuûa taâm tö maø thoâi.

Caùc moâ taû lyù thuyeát veà taâm vaø caùch vaän haønh cuûa taâm tuy chính xaùc nhöng Ñöùc Phaät laïi xem loaïi hieåu bieát ñoù töông ñoái voâ duïng. Chuùng ta duøng trí thöùc ñeå hieåu bieát moät ñieàu giø, roài tin töôûng vaøo ñoù, nhöng ñaáy khoâng coù chuùt ích lôïi thöïc söï naøo. Kieán thöùc ñoù khoâng ñöa ñeán an ñònh. Söï hieåu bieát cuûa Ñöùc Phaät ñöa ñeán söï buoâng boû. Keát quaû laø söï töø khöôùc. Bôûi vì chính caùi taâm ñaõ daãn ta nhuùng tay vaøo caû hai, ñieàu phaûi vaø ñieàu traùi. Neáu khaù khoân ngoan, chuùng ta seõ choïn ñieàu phaûi. Neáu quaù khôø khaïo, chuùng ta seõ dính daáp ñeán ñieàu quaáy. Taâm aáy laø taâm theá gian, vaø ñöùc Theá toân ñaõ duøng caùc sö vaät cuûa theá gian naøy ñeå quan saùt chính theá gian ñoù. Bieát ñöôïc roõ raøng theá gian naøy ñuùng nhö thaät noù laø nhö theá, Ngaøi ñöôïc toân xöng laø baäc "Theá gian giaûi", nghóa laø baäc ñaõ hieåu ñöôïc theá gian naøy raát roõ raøng vaø minh baïch.

Trôû laïi vôùi vaán ñeà an chæ (samatha) vaø minh quaùn (vipassanaø), ñieàu quan troïng nhaát laø phaûi phaùt trieån caùc traïng thaùi ñoù ngay trong chính taâm cuûa chuùng ta. Chæ khi naøo chuùng ta thaät söï phaùt trieån chuùng nôi ta thì chuùng ta môùi hieåu bieát roõ thöïc söï chuùng laø nhö theá naøo. Chuùng ta coá tìm hoïc nhöõng gì trong saùch vôû noùi veà caùc yeáu toá cuûa taâm, nhöng loaïi kieán thöùc trí naêng naøy laïi khoâng coù ích lôïi chi cho vieäc caét ñöùt haún caùc ham muoán vò kyû, saân haän vaø si meâ. Chuùng ta nghieân cöùu lyù thuyeát veà tham, saân, si, giaûn dò chæ moâ taû caùc ñaëc tính khaùc nhau cuûa caùc laäu hoaëc tinh thaàn ñoù: "Ham muoán ích kyû coù nghóa laø nhö theá naøy; giaän hôøn mang yù nghóa nhö theá kia; si meâ ñöôïc ñònh nghóa nhö theá noï." Khi chæ hieåu bieát chuùng qua caùc ñaëc tính lyù thuyeát ñoù, chuùng ta coù theå thuyeát giaûng veà chuùng, nhöng chæ treân bình dieän naøy thoâi. Chuùng ta thoâng minh vaø hieåu bieát nhö theá, nhöng khi caùc laäu hoaëc ñoù thöïc söï khôûi leân trong taâm chuùng ta, chuùng coù hoaøn toaøn gioáng heät nhö trong lyù thuyeát khoâng? Thí duï nhö, khi chuùng ta gaëp phaûi vieäc gì baát nhö yù, chuùng ta coù phaûn öùng choáng laïi vaø trôû neân cau coù chaêng? Chuùng ta coù baùm chaët laáy noù khoâng? Hay laø chuùng ta buoâng boû, cho qua ñi? Neáu söï hieàm gheùt noåi leân vaø chuùng ta thaáy ñöôïc nhö theá, chuùng ta coù coøn oâm aáp söï hieàm gheùt ñoù maõi chaêng? Hoaëc laø khi chuùng ta ñaõ nhaän dieän roõ ra söï hieàm gheùt roài, chuùng ta coù laäp töùc buoâng boû noù khoâng? Neáu töï xeùt mình khi coù ñieàu khoâng vöøa yù maø noåi leân söï hieàm gheùt vaø coá giöõ söï hieàm gheùt ñoù maõi, toát hôn laø ta neân quay veà hoïc taäp laïi nöõa. Bôûi vì söï coá chaáp ñoù khoâng phaûi laø thaùi ñoä ñuùng ñaén. Söï thöïc taäp vaãn chöa ñöôïc hoaøn haûo. Heã khi ñaõ hoaøn haûo roài thì töï nhieân coù söï buoâng boû xaûy ra. Caùc baïn haõy nhìn laïi söï vieäc döôùi aùnh saùng naøy.

Chuùng ta phaûi thaønh thöïc nhìn saâu vaøo chính taâm cuûa chuùng ta, neáu chuùng ta muoán theå nghieäm ñöôïc caùc lôïi laïc cuûa söï thöïc taäp. Coá gaéng moâ taû caùc tình traïng taâm lyù, qua caùc taâm sôû khaùc nhau vaø caùc ñaëc tính cuûa chuùng, chöa phaûi laø söï thöïc taäp ñaày ñuû. Coøn nhieàu vieäc khaùc caàn laøm hôn theá nöõa. Neáu caàn hoïc taäp caùc ñieàu aáy, baïn haõy tìm hieåu chuùng moät caùch tuyeät ñoái, vôùi söï saùng toû roõ raøng vaø söï hieåu bieát thaâm saâu. Thieáu söï trong saùng cuûa minh quaùn, laøm sao ta hoaøn taát ñöôïc vieäc hoïc taäp? Chuùng ta khoâng bao giôø hoïc taäp cho xong caû.

Thöïc taäp Chaùnh Phaùp vì theá maø quan troïng voâ cuøng. Khi toâi thöïc haønh, ñoù laø toâi ñang hoïc taäp. Toâi khoâng bieát gì veà caùc taâm sôû, caùc yeáu toá taâm lyù cuûa taâm caû. Toâi chæ quan saùt phaåm chaát cuûa söï hieåu bieát. Neáu moät tö töôûng khôûi leân, toâi lieàn töï hoûi taïi sao. Neáu moät yù hôøn giaän noåi leân, toâi töï hoûi taïi sao. Neáu moät yù yeâu thöông sinh ra, toâi töï hoûi taïi sao. Ñoù laø phöông caùch maø toâi theo. Cho duø coù ñaët teân caùc yù ñoù laø tö töôûng, laø taâm sôû, laø yeáu toá taâm lyù, laø gì gì ñi nöõa, thì cuõng ñaõ coù sao? Chæ caàn ñi thaät saâu vaøo ñieåm ñoù cho ñeán khi naøo caùc caûm xuùc thöông hay gheùt ñoù hoaøn toaøn bieán maát khoûi taâm. Khi toâi coù ñuû khaû naêng ñeå chaän döøng söï yeâu hay gheùt, trong baát cöù tröôøng hôïp naøo, toâi môùi coù theå vöôït thoaùt khoûi söï ñau khoå. Roài thì ñaâu caàn vieäc gì xaûy ra theâm; taâm vaø trí ñaõ ñöôïc giaûi thoaùt vaø thoaûi maùi. Khoâng coù gì coøn löu laïi. Taát caû ñeàu döøng ñöùng laïi.

Xin haõy thöïc taäp nhö theá. Neáu coù ai muoán thuyeát giaûng veà lyù thuyeát, thì ñoù laø vieäc cuûa hoï. Nhöng duø coù tranh luaän ñeán bao nhieâu ñi nöõa, thì söï thöïc taäp cuõng chæ gom laïi ôû moät ñieåm duy nhaát taïi ñaây. Khi söï vieäc naøo khôûi leân, thì noù khôûi leân ngay taïi ñaây. Duø nhieàu hay ít, noù cuõng baét nguoàn töø ngay nôi ñaây. Khi noù chaám döùt, söï chaám döùt cuõng xaûy ra ngay taïi ñaây. Coøn choã naøo khaùc nöõa sao? Ñöùc Phaät goïi ñieåm taïi ñaây laø söï "hieåu bieát". Khi söï "hieåu bieát" ñoù bieát ñöôïc söï vaät chính xaùc, phuø hôïp vôùi Chaân Lyù, thì chuùng ta thoâng hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa taâm. Söï vaät luoân luoân löøa gaït khoâng ngöøng. Khi ta hoïc taäp veà chuùng, chuùng luoân doái gaït ta. Toâi coøn phaûi noùi caùch naøo nöõa ñaây? Maëc duø baïn bieát chuùng, baïn vaãn bò meâ hoaëc vì chuùng, ngay taïi nôi baïn bieát ñeán chuùng. Ñaáy laø thöïc traïng. Vaán ñeà laø nhö theá naøy: yù ñònh cuûa Ñöùc Phaät khoâng phaûi laø muoán ta bieát caùc söï vaät ñöôïc goïi teân gì. Muïc ñích giaùo phaùp cuûa Ngaøi laø daïy ta haõy suy gaãm ñeå tìm ra con ñöôøng giuùp chuùng ta thoaùt ra khoûi caùc raøng buoäc cuûa vaïn phaùp, xuyeân qua söï truy taàm caùc nguyeân nhaân saâu xa naèm aån beân döôùi.