Theo taøi lieäu: "Nguyeãn Du",Vuõ Tieán Quyønh, NXB Vaên Ngheä, TP. Hoà Chí Minh, 1997. "Nguyeãn Du", Trònh Baù Ñænh, NXB Giaùo Duïc, 1998.

Nguyeãn Du töï laø Toá Nhö, hieäu Thanh Hieân, sinh ngaøy 03-1-1766, trong moät gia ñình danh gia vong toäc, goác laøng Canh Hoaïch, huyeän Thanh Oai, tænh Sôn Nam (nay laø Haø Taây); sinh quaùn laøng Tieân Ñieàn, huyeän Nghi Xuaân (nay thuoäc Haø Tónh).

Thaân phuï laø Nguyeãn Nghieãm (1708-1775), töï laø Hy Di, hieäu Nghi Hieân, töøng giöõ chöùc Teå töôùng thôøi Leâ-Trònh, laø nhaø thô vaø söû gia.

Thaân maãu laø baø Traàn thò Taàn, vôï ba, 1740-1778, thuoäc gia ñình moät keá toaùn vieân, saønh haùt ca truø, queâ laøng Hoa Thieàu, xaõ Minh Ñöùc, huyeän Tieân Sôn, tænh Baéc Ninh, treû hôn choàng 32 tuoåi.

Nguyeãn Du töø nhoû thoâng minh, dónh ngoä. Naêm leân saùu ñöôïc Hoaøng Nguõ Phuùc, baïn cuûa boá, meán taëng moät thanh baûo kieám. Naêm 12 tuoåi, coù nhieàu bieán coá xaåy ñeán vôùi gia ñình: naêm 1775, anh caû cuøng meï maát, naêm 1776, thaân phuï qua ñôøi; naêm 1778 thaân maãu cuõng vónh bieät. Caùc anh em cuûa Nguyeãn Du ñeán soáng nhôø Nguyeãn Khaûn, anh khaùc meï, hieän ñang laøm Taû thò lang boä Hình kieâm Hieäp traán xöù Sôn Taây, thôøi Leâ Trònh. Naêm 1780, Ñaëng thò Hueä vaø Hoaøng Ñình Baûo giaønh ngoâi Thaùi töû cho Trònh Caùng, loaïi Trònh Toâng; Nguyeãn Khaûn uûng hoä phe Trònh Toâng neân bò caùch chöùc vaø vaøo nguïc. Sau ñoù, Trònh Toâng thaéng theá leân ngoâi chuùa cöû Nguyeãn Khaûn giöõ chöùc Thöôïng thö boä Laïi, roài thaêng Tham tuïng. Kieâu binh noåi daäy quyeát aùm haïi oâng, Nguyeãn Khaûn ñaønh troán veà aån cö taïi Haø Tónh. Baáy giôø Nguyeãn Du rôi vaøo caûnh khoán khoù. Naêm 1783, Nguyeãn Du ñoã tam tröôøng (töông ñöông tuù taøi), sau ñoù khoâng tieáp döï thi moät kyø thi naøo khaùc.

Nguyeãn Du ñöôïc quan Chaùnh thuû hieäu Thaùi Nguyeân nhaän laøm con nuoâi - vò quan naày laø thuoäc haï cuûa thaân phuï -; khi quan Chaùnh thuû hieäu cheát, Nguyeãn Du thay theá vò trí Chaùnh thuû hieäu cuûa oâng ta.

Naêm 1780, khi Taây Sôn ñaïi phaù 20 vaïn quaân Thanh ôû Baéc Haø, anh vôï Nguyeãn Du laø Nguyeãn Tuaán ra coäng taùc vôùi Taây Sôn, giöõ chöùc Thò lang boä Laïi - Gia ñình Nguyeãn Du trôû veà Thaùi Bình soáng nhôø ngöôøi anh vôï.

Naêm 1796, nghe tin Nguyeãn AÙnh khôûi binh ôû Gia Ñònh, Nguyeãn Du tìm ñöôøng vaøo Nam, bò quaân Taây Sôn baét giöõ ba thaùng taïi Ngheä An. Töôùng traán thuû Ngheä An, voán laø baïn cuûa Nguyeãn Neã (anh ruoät cuûa Nguyeãn Du) vì meán taøi cuûa Nguyeãn Du maø tha. Ngöôøi trôû veà soáng ôû Tieân Ñieàn tröôùc cô nghieäp ñoå naùt. Maõi ñeán naêm 1802, Nguyeãn Du ñöôïc vua Gia Long tin duøng :

- Naêm 1802 : laøm Tri huyeän Phuø Dung, Haûi Höng.
- Naêm 1805 : thaêng Ñoâng Caùc Ñaïi hoïc só, töôùc Du Ñöùc Haàu.
- Naêm 1807 : Giaùm khaûo kyø thi Höông ôû Haûi Höng.
- Naêm 1809 : Cai baï dinh Quaûng Bình.
- Naêm 1813 : - thaêng Caàn Chaùnh Ñaïi hoïc só.
- laøm Chaùnh söù ñi Trung Quoác.
- Naêm 1815 : thaêng Höõu Tham tri boä Leã.
- Naêm 1820 : Minh Maïng leân ngoâi, laïi cöû Nguyeãn Du ñi söù sang Trung Quoác. Chöa kòp ñi thì laâm beänh maø cheát. Thoï 54 tuoåi. Moä quaøng ôû xaõ An Ninh, Quaûng Ñieàn, Thöøa Thieân. Boán naêm sau thì caûi taùng veà Tieân Ñieàn.

Nguyeãn Du coù ba vôï, 12 con trai vaø 6 con gaùi. Chæ coù Nguyeãn Thuyeán, con trai baø thieáp, laø gioûi vaên hoïc.

Caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoïc coù hai yù kieán khaùc nhau veà thôøi ñieåm vaø truù xöù saùng taùc thi phaåm Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh :

- Tröôùc khi ñi söù Trung Quoác; saùng taùc ôû Tieân Ñieàn.
- Sau khi ñi söù Trung Quoác veà, töø 1815 ñeán 1820, saùng taùc taïi Thöøa Thieân - Hueá.

OÂng Leâ Thöôïc, ngöôøi coù nhieàu coâng lao trong vieäc tìm hieåu gia theá vaø söï nghieäp cuûa Nguyeãn Du, cho raèng Nguyeãn Du coù cuøng goác toå xa xöa vôùi Nguyeãn Traõi.

- Naêm 1965, Hoäi ñoàng Hoøa bình theá giôùi cöû haønh leã kyû nieäm Nguyeãn Du nhö laø moät danh nhaân vaên hoaù theá giôùi. Cuøng naêm, Chính phuû Vieät Nam quyeát ñònh cöû haønh troïng theå kyû nieäm Nguyeãn Du: moät ñaïi thi haøo cuûa daân toäc. Töø ñoù, caùc saùng taùc cuûa Nguyeãn Du ñöôïc kieát taäp, giaùm ñònh, vaø aán haønh, bao goàm:

- Truyeän Kieàu hay Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh.
- Vaên chieâu hoàn.
- Thanh Hieân Thi Taäp (249 baøi thô chöõ Haùn).
- Nam Trung Taïp Ngaâm.
- Baéc Haønh Taïp Luïc.
- Vaên teá Tröôøng Löu Nhò Nöõ.
- Thaùc Lôøi Trai phöôøng Vaûi.

Caùc coâng trình khaûo cöùu veà thi ca Nguyeãn Du vaø söï nghieäp thì nhieàu voâ keå, phaàn lôùn taäp chuù vaøo Truyeän Kieàu.

1.Toá Höõu

Trong baøi luïc baùt "Kính göûi cuï Nguyeãn Du", trong taäp thô Ra Traän, NXB Vaên Hoïc, 1972, Toá Höõu vieát:

" ' Mai sau duø coù bao giôø '
Caâu thô thuôû tröôùc ñaâu ngôø hoâm nay!
Tieáng ñaøn xöa ñöùt ngang daây
Hai traêm naêm laïi laøm say loøng ngöôøi.
......
Tieáng thô ai ñoäng ñaát trôøi
Nghe nhö non nöôùc voïng lôøi nghìn thu
Nghìn naêm sau nhôù Nguyeãn Du
Tieáng thöông nhö tieáng meï ru nhöõng ngaøy
Hôõi ngöôøi xöa cuûa ta nay
Khuùc vui xin laïi so daây cuøng ngöôøi "

" Ngaãm xem qua kieáp phong traàn
Ñôøi vui nay ñaõ nöûa phaàn vui ñaây
Song coøn bao noãi chua cay
Gôùm quaân Öng Khuyeån, gheâ baày Sôû Khanh
Cuõng loaøi hoå baùo ruoài xanh
Cuõng phöôøng gian aùc hoâi tanh haïi ngöôøi ! "
...........

" Baát tri tam baùch dö nieân haäu
Thieân haï haø nhaân khaáp Toá Nhö "
( Ba traêm naêm leû ta ñaâu bieát
Thieân haï ai ngöôøi khoùc Toá Nhö )

Vôùi baøi " Con Ngöôøi Nguyeãn Du Trong Thô Chöõ Haùn " (ibid., tr. 42-81), Xuaân Dieäu noùi veà nghóa " Khoùc Toá Nhö " raèng :

" Toá Nhö caàn coù ngöôøi khoùc laém chöù, loøng aáy raát caàn nhieàu baïn trong khoaûng roäng vaø khoaûng saâu, loøng aáy caàn coù ngöôøi khoùc. Khoùc ñaây laø thöông caûm cuøng nhau, thaáu hieåu cho nhau, quyù hoùa laáy nhau. Khoùc ñaây laø thöông caûm cuøng nhau, thaáu hieåu cho nhau, quyù hoùa laáy nhau. Khoùc ñaây chöa haún laø thaûm saàu, maø laø nuï cöôøi cuõng coù. Khoùc ñaây chöa haún laø khoùc vì, maø coøn laø khoùc vôùi... lôøi keâu goïi cuûa moät trang taøi tình, nghe eâm aùi ngaäm nguøi nhö moät tieáng chim coâ leû doäi giöõa trôøi thu khuya. Ñoù laø tieáng giaõ ñôøi, nhöng cuõng laø tieáng hoïp baïn; tieáng tuyeät voïng, nhöng cuõng laø tieáng hi voïng; caâu töï hoûi nhöng cuõng laø caâu töï traû lôøi... " ( tr.43 )

Xuaân Dieäu ví taâm söï Nguyeãn Du nhö laø taâm söï cuûa Khuaát Nguyeân :

" Nguyeãn Du laø ngöôøi, nhö Khuaát Nguyeân, mang nhöõng vaán ñeà cuûa ngaøn naêm, cuûa trieäu ngöôøi, neân caùi ñau khoå cuûa oâng laø moät ñau khoå lôùn, coù tính caùch ñaïi dieän cho nhaân loaïi : ' voâ cuøng kim coå thöông taâm xöù ' - Maïn Höùng II - hoaëc nhö trong baøi ' Cuoái Xuaân Maïn Höùng ' : tröôùc khi cheát cöù lo maõi vieäc ngaøn naêm ( "Traéc thaân baát xuaát höõu hình ngoaïi, Thieân tueá tröôøng öu vò töû tieàn" ). ( Ibid,; tr.48 )

Ngaøy xöa, Toáng Ngoïc laøm baøi chieâu hoàn keâu goïi Khuaát Nguyeân trôû veà, nay Nguyeãn Du thì vieát " Phaûn chieâu hoàn " khuyeân Khuaát Nguyeân ñi thaúng veà Thaùi cöïc, ñöøng bao giôø trôû laïi cuoäc ñôøi : bôûi neáu trôû laïi cuoäc ñôøi thì seõ phaûi töï traàm mình treân soâng Mòch La moät laàn nöõa. Xuaân Dieäu laäp luaän :

" Noùi doãi nhö vaäy, Nguyeãn Du buoäc toäi caùi xaõ hoäi kinh khuûng kia, vaø baøi thô bi traùng, gaèm gaèm, cöôøi gaèn, khoùc uaát, giaän ñeán xeù trôøi, nhö hôi vaên bi kòch cuûa Shakespear . Chuùng ta vì baøi thô naày maø caûm phuïc Nguyeãn Du theâm maáy laàn; khoâng yeâu thöông con ngöôøi ñeán chaùy ruoät chaùy gan thì khoâng theå coù caùi hôi vaên beânh vöïc söï soáng nhö ngöôøi meï baûo veä ñöùa con röùt ruoät." ( tr. 54-55 )

" Hoàn ôi, ví cöù theo ñöôøng aáy,
Sau Tam Hoaøng, thoâi chaúng hôïp thôøi!
Ñaønh sôùm thu hoàn veà thaùi cöïc,
Chôù veà ñaây nöõa, ngöôøi mæa mai. "
.........
( tr. 55 )

3. Huy Caän

Huy Caän raát thieát tha nhôù Toá Nhö : ( ibid., tr. 970 )

"..........
Loøng thô thöùc traéng giöõa ñeâm daøi
Yeâu nöôùc non, yeâu vaïn caûnh ñôøi
Ñôøi khoù, maø chöa phöông cöùu khoå
Caøng ñau bieát maáy Toá Nhö ôi!
...........
Soá phaän ngöôøi xöa anh öôùc mô
Roõ raøng tröôùc maét chaúng coøn ngôø
Ba traêm naêm, tính chöa ñaày nöûa
Caû cuoäc ñôøi nay hieåu Toá Nhö. "
( tr. 970 - 971 )

4. Mai Quoác Lieân

Baøi vieát cuûa Quoác Lieân" Thô Chöõ Haùn cuûa Nguyeãn Du " ( ibid., tr.120 - 131 ) coù moät nhaän ñònh raát rieâng, môû ra theâm moät loái caûm thoâng daãn ñeán caùnh röøng taâm söï cuûa Toá Nhö :

" ... Nguyeãn Du caûm thöông voâ haïn tröôùc nhöõng soá phaän phuï nöõ .... Nhöõng maïch nguoàn nhaân ñaïo aáy ñaõ tích tuï laïi vaø ñaõ thaønh Kieàu, ñaïi döông meânh moâng cuûa chuû nghóa nhaân ñaïo. Naøng Kieàu duø trong nhô ñuïc vaãn trong traéng, vaãn vöôn leân treân kieáp ngöôøi cuûa mình, ñöùng cao hôn noù, vaø coù luùc Nguyeãn Du ñaõ ñi tôùi ñaàu muùt cuûa chuû nghóa nhaân ñaïo : " Ñuïc trong thaân cuõng laø thaân ". Caùi quyù nhaát ñoái vôùi con ngöôøi laø chính baûn thaân con ngöôøi vaäy : ' Con ngöôøi laø thöïc theå cao nhaát, con ngöôøi laø thöôïng ñeá cuûa baûn thaân con ngöôøi '... Chuû nghóa nhaân ñaïo laøm raïng saùng toaøn boä neàn Vaên Hoïc Vieät Nam " ( ibid., tr. 128 )

5. Ñinh Huøng

Vôùi baøi " Ngöôøi Thô Thuaàn Tuùy Nguyeãn Du Trong Vaên Teá Thaäp Loaïi Chuùng Sinh " (ibid., tr. 140 -157 ), Ñinh Huøng ñaõ ñeán vôùi Toá Nhö qua rung ñoäng raát Phaät giaùo cuûa Ngöôøi :

" Taát nhieân phaûi thaám nhuaàn trieát hoïc Phaät giaùo tôùi choã thaâm vieãn, Nguyeãn Du môùi saùng taùc neân chieâu hoàn...

Töï nhieân, trong toác ñoä caûm höùng, Nguyeãn Du ñaõ phaùt boà ñeà taâm, nhö moät vò Phaät soáng. Hay ñuùng hôn, phaûi nhaän raèng : trong loøng Nguyeãn Du ñaõ coù saün caùi taâm yù cuûa Thích Ca. Lôøi noùi cuûa nhaø thô töï nhieân cuõng chöùa ñöïng saün caùi tinh tuùy cuûa baûn thuyeát phaùp.

Treân thöïc teá, ngöôøi ta ñaõ bieát Nguyeãn Du khoâng nhöõng laø moät nhaø nho uyeân thaâm, maø coøn thoâng ñaït caû ñaïo Phaät laãn Laõo Trang, nhöng trong coõi meânh mang huyeàn bí cuûa cuoäc soáng taâm linh, ñaõ maáy ai theo doõi ñöôïc töôøng taän cuoäc chuyeån hoùa maàu nhieäm cuûa baûn chaát ngöôøi thô ? Vaø caùi taâm voâ ngaõ cuûa Nguyeãn Du ñaõ maáy laàn vöôït khoûi moät raøng buoäc cuûa vaät theå ñeå taän nhaäp vaøo coõi voâ cuøng thanh tònh, môû ñöôøng sieâu thoaùt cho chuùng sinh vaø cho chính mình ".
( ibid., tr. 144 - 145 ).

Ñinh Huøng cuõng ñaõ töï mình boãng nhieân ñaët chaân ñeán moät vuøng taâm söï khaù saâu cuûa Toá Nhö, ñaõ thoaûng nghe voïng tieáng khoùc cuûa Toá Nhö, duø chöa nghe roõ caùc aâm saéc.

6. Löu Troïng Lö

Nhaø vaên Löu Troïng Lö, duø chöa quen thuoäc vôùi giaùo lyù nhaø Phaät, ñaõ phaùt hieän ra moät loái moøn daãn ñeán ñaát heïn " Khoùc Toá Nhö " khi oâng vieát trong " Maáy Lôøi Chieâu Thuyeát Cho Vöông Thuùy Kieàu " ( ibid., tr. 271 ) raèng :

" ... Noùi toùm laïi, muoán xeùt thaân theá Kieàu, chôù ñöùng haún trong nhöõng leã giaùo nghieâm khaéc chaät heïp cuûa Nho giaùo, vì Kieàu laø moät tín ñoà troïn veïn cuûa Phaät giaùo. Nhöõng vieäc laøm cuûa naøng ôû kieáp naày ñeàu aán ñònh töø kieáp tröôùc, cho neân naøng chæ moät maët tuaân theo ".

7. Nguyeãn Töôøng Tam

Nhaän ñònh duy chæ veà khía caïnh vaên chöông, thi ca Truyeän Kieàu, Nguyeãn Töôøng Tam trong baøi " Maáy Lôøi Bình Luaän Veà Vaên Chöông Truyeän Kieàu " ñaêng ôû taïp chí Nam Phong, 1924, ñaõ vieát :

" Nhöng noùi ñeán caùi hay cuûa vaên Kieàu thì chöa bieát theá naøo maø keå ñöôïc. Ta chæ neân nhaän raèng vaên chöông Kieàu coù theå laøm caùi maãu raát toát cho vaên chöông quoác ngöõ, vaø ngöôøi naøo laøm vaên chöông cuõng neân theo caùch laøm vaên trong truyeän Kieàu, vì nhöõng caâu trong truyeän Kieàu ñoù ñaõ tôùi ñöôïc cöïc ñieåm. Toâi xin noùi quyeát moät lôøi raèng : " Mong ñöôïc moät quyeån truyeän naøo hay hôn Truyeän Kieàu laø moäng töôûng ". Caùi trình ñoä thô quoác ngöõ ñeán nhö theá laø tuyeät ñích roài. Caùi phaàn ngang thì hoïa may, caùi phaàn hôn thì khoâng coù nöõa ". ( ibid., tr. 202 - 203 )

Thi ca Truyeän Kieàu quaû thöïc ñaày caû nhaïc, hoïa, vaø aâm höôûng Vieät Nam cuûa moät tuyeät taùc, nhö Nguyeãn Töôøng Tam ñaùnh giaù. Trong baøi bieân khaûo naày, ngöôøi vieát ñaëc bieät ñi vaøo khaûo saùt caùc chaát lieäu Phaät giaùo veà Khoùc gì ? Khoùc vì ai ? cuûa Toá Nhö.

1. Con ngöôøi Toá Nhö

Qua baûn tieåu söû, Toá Nhö thuoäc doøng doõi ñaïi quyù toäc coù neàn giaùo duïc cao, soáng treân nhung luïa. Naêm 12 tuoåi, bò rôi vaøo nghòch caûnh cuûa khoán khoù, huït haãng tình caûm gia ñình, phaûi phaán ñaáu ñeå hoïc taäp.

Caùc öu tö veà xaõ hoäi sôùm xuaát hieän qua söï chöùng kieán caûnh tranh chaáp quyeàn löïc trong phuû Chuùa vaø giöõa cung Vua vaø phuû Chuùa. Taâm thöùc dao ñoäng maïnh, sôùm tröôûng thaønh tröôùc caùc ñoåi thay lôùn cuûa xaõ hoäi : ñaïi phaù quaân Thanh cuûa Taây Sôn, suïp ñoå cuûa phuû Trònh; Nguyeãn AÙnh daáy nghieäp keùo theo nhieàu roái ren xaõ hoäi, ñaïo ñöùc, an ninh.

Toá Nhö, qua thôøi gian, ñaõ theå nghieäm caùi tuø haõm cuûa xaõ hoäi phong kieán vaø caùc taâm lyù tieâu cöïc cuûa ngöôøi ñôøi, ñaëc bieät döôùi aùnh saùng cuûa giaùo lyù nhaø Phaät, Toá Nhö nhaän ra moái nguy hieåm cuûa chöõ " Tình " vaø söï troùi buoäc cuûa caùc giaù trò aûo do tö duy ngaõ tính döïng ra.

Thoâng toû caùc ñieàu kieän aáy, Toá Nhö ñaõ ñeå doøng nöôùc maét ñaày thöông taâm chaûy daøi vaøo thi ca Truyeän Kieàu, thi ca chöõ Haùn vaø vaên teá Chieâu hoàn.

2. Khoùc gì ? Khoùc vì ai ?

Nhö ngöôøi xöa töøng nhìn ngaõ ba ñöôøng maø khoùc, nhìn doøng nöôùc troâi qua caàu maø than, OÂn Nhö Haàu thì khoùc raèng :

" Khoùc vì noãi thieát tha söï theá
Ai baøy troø baõi beå nöông daâu
Traéng raêng ñeán thuôû baïc ñaàu
Töû sinh kinh cuï laøm nau maáy laàn "
( Cung Oaùn Ngaâm Khuùc )

" Thuôû trôøi ñaát noåi côn gioù buïi
Khaùch maù hoàng nhieàu noåi truaân chieân
Xanh kia thaêm thaúm taàng treân
Vì ai gaây döïng cho neân noãi naày ? "
( Chinh Phuï Ngaâm )

" Traêm naêm trong coõi ngöôøi ta
Chöõ taøi chöõ meänh kheùo laø gheùt nhau.
Traûi qua moät cuoäc beå daâu
Nhöõng ñieàu troâng thaáy maø ñau ñôùn loøng.
Laï gì bæ saéc, tö phong
Trôøi kia quen thoùi maù hoàng ñaùnh ghen "
( Kieàu )

1. Vaên hoùa

Vaên hoaù Vieät Nam theá kyû XVIII laø caên nguyeân cuûa caùc ly loaïn, khoå ñau cuûa xaõ hoäi, vuøi daäp caùc giaù trò nhaân baûn vaø an vui, haïnh phuùc cuûa con ngöôøi. Taøi vaø Saéc voán laø hai giaù trò cuûa mô öôùc traàn theá trôû thaønh nhaân toá chieâu caûm khoå luïy ôû Kieàu, döïng leân moät nhaän thöùc aûo veà moät quy luaät aûo : " bæ saéc, tö phong " ( quy luaät buø tröø ) môû ñaàu Truyeän Kieàu, Cung Oaùn, vaø Chinh Phuï Ngaâm.

Treân thöïc teá, ñoaïn tröôøng cuûa keû taøi saéc laø do hai yeáu toá khaùch quan vaø chuû quan gaây ra. Veà yeáu toá khaùch quan thì coù : söï tuø haõm cuûa vaên hoùa Khoång hoïc, söï nhieâu kheâ cuûa cô cheá phong kieán, vaø söï phieàn taïp cuûa taâm lyù con ngöôøi. Veà yeáu toá chuû quan thì coù : tö duy sai leäch, duïc voïng ñieân ñaûo. Toá Nhö, vì theá, muoán chuyeån ñoåi caùc nhaân toá aáy ñaõ ñeå Kieàu vöôït raøo ñeán vôùi Kim Troïng : ñaây laø söï vöôït raøo Khoång hoïc ñi ñeán vôùi Phaät hoïc vaø Daân toäc, nhö chính thô luïc baùt cuûa Truyeän Kieàu ñaõ vieát :

" Laàn theo nuùi giaû ñi voøng,
Cuoái ñöôøng döôøng coù neûo thoâng môùi raøo.
Xaén tay môû khoùa ñoäng ñaøo,
Reõ maây troâng toû loái vaøo Thieân Thai "
( 389 - 392 )

ÔÛ thö phoøng Kim Troïng, Kieàu coù dòp töï nhieân bieåu hieän taøi veà thô, nhaïc vaø hoïa.

Veà nhaïc thì :

"........
Trong nhö tieáng haïc bay qua,
Ñuïc nhö nöôùc suoái môùi sa nöûa vôøi.
Tieáng khoan nhö gioù thoaûng ngoaøi,
Tieáng mau saàm saäp nhö trôøi ñoå möa.
Ngoïn ñeøn khi toû khi môø,
Khieán ngöôøi ngoài ñoù cuõng ngô ngaån saàu.
Khi töïa goái, khi cuùi ñaàu,
Khi voø chín khuùc, khi chau ñoâi maøy.
Raèng : " Hay thì thaät laø hay,
Nghe ra ngaäm ñaéng nuoát cay theá naøo "
( 484 - 490 )

" Treân yeân, buùt giaù thi ñoàng,
Ñaïm thanh moät böùc tranh tuøng treo treân.
Phong söông ñöôïc veû thieân nhieân,
Maën khen neùt buùt caøng nhìn caøng töôi ".
( 397 - 400 )

" Tay tieân gioù taùp möa sa,
Khoaûng treân döøng buùt thaûo vaø boán caâu.
Khen :" Taøi nhaû ngoïc phun chaâu,
Naøng Bang aû Taï cuõng ñaâu theá vaày ".
( 403 - 406 )

" Kieáp tu xöa ví chöa daøy,
Phuùc naøo nhaéc ñöôïc giaù naøy cho ngang ".
( 407 - 408 )

- " Ræ raèng nhaân quaû dôû dang,
Ñaõ toan troán nôï ñoaïn traøng ñöôïc sao ? "
( 995 - 996 )

- " Kieáp xöa ñaõ vuïng ñöôøng tu,
Kieáp naày chaúng keûo ñeàn buø môùi xuoâi !
Daãu sao bình ñaõ vôõ roài,
Laáy thaân maø traû nôï ñôøi cho xong "
( 1195 - 1198 )

- " Ñaõ ñaønh tuùc traùi tieàn oan,
Cuõng lieàu ngoïc naùt hoa taøn maø chi ".
( 1765 - 1766 )

- " Deã daøng laø thoùi hoàng nhan,
Caøng cay nghieät laém, caøng oan traùi nhieàu "
( 2361 - 2362 )

- " Ngöôøi sao hieáu nghóa ñuû ñöôøng,
Kieáp sao raët nhöõng ñoaïn tröôøng theá thoâi ?
Sö raèng : ' Phuùc hoïa ñaïo trôøi,
Coãi nguoàn cuõng ôû loøng ngöôøi maø ra.
Coù trôøi maø cuõng taïi ta,
Tu laø coõi phuùc, tình laø daây oan "
( 2653 - 2658 )

- " Sö raèng : ' Song chaúng heà chi,
Nghieäp duyeân caân laïi, nhaác ñi coøn nhieàu.
Xeùt trong toäi nghieäp Thuùy Kieàu,
Maéc ñieàu tình aùi, khoûi ñieàu taø daâm "
( 2679 - 2682 )

- " Haïi moät ngöôøi, cöùu muoân ngöôøi ,
Bieát ñöôøng khinh troïng, bieát lôøi phaûi chaêng.
Thöûa coâng ñöùc aáy ai baèng ,
Tuùc Khieân ñaõ röûa laâng laâng saïch roài.
Khi neân trôøi cuõng chieàu ngöôøi,
Nheï nhaøng nôï tröôùc, ñeàn boài duyeân sau ".
( 2865 - 2870 )

- " Ñaõ mang laáy nghieäp vaøo thaân,
Cuõng ñöøng traùch laãn trôøi gaàn trôøi xa.
Thieän caên ôû taïi loøng ta,
Chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi "
( 3249 - 3252 )

- " Cho hay gioït nöôùc caønh döông,
Löûa loøng töôùi taét moïi ñöôøng tình duyeân "
( 1931 - 1932 )

- " Muøi thieàn ñaõ beùn muoái döa,
Maøu thieàn aên maëc ñaõ öa naâu soàng.
Söï ñôøi ñaõ taét löûa loøng,
Coøn chen vaøo choán buïi hoàng laøm chi ".
( 3045 - 3048 )

-" Quaây nhau laïy tröôùc Phaät ñaøi,
Taùi sinh traàn taï loøng Ngöôøi töø bi ".
( 3031 - 3032 )

" Quaây nhau laïy tröôùc Phaät ñaøi
Taùi sinh traàn taï loøng Ngöôøi töø bi ".
( 3031 - 3032 )

2. Phaùp luaät baát minh, xaõ hoäi tieâu cöïc ....

Xaõ hoäi Vieät Nam, theá kyû XVIII, ñaày caûnh ñau loøng : luaät phaùp voâ hieäu, cöôùp ngaøy cöôùp ñeâm ngang nhieân, laàu xanh loøng hoàng nhan nhaûn :

- " Soáng laøm vôï khaép ngöôøi ta,
Haïi thay thaùc xuoáng laøm ma khoâng choàng "
( 87 - 88 )

- " ...
Quaù chôi laïi gaëp hoài ñen,
Quen moài laïi kieám aên mieàn nguyeät hoa.
Laàu xanh coù muï Tuù baø,
Laøng chôi ñaõ trôû veà giaø heát duyeân ".
( 807 - 810 )

- " Haøn huyeân chöa kòp daõi deà,
Sai nha boãng thaáy boán beà xoân xao.
Ngöôøi naùch thöôùc, keû tay ñao,
Ñaàu traâu maët ngöïa aøo aøo nhö soâi .
.......
Ñaày nhaø vang tieáng ruoài xanh ,
Ruïng rôøi khung cöûi, tan taønh goùi may.
Ñoà tueá nhuyeãn, cuûa rieâng taây,
Saïch saønh sanh veùt cho ñaày tuùi tham "
( 575 - 584 )

- " Thoâi ñaø maéc laän thì thoâi !
Ñi ñaâu chaúng bieát con ngöôøi Sôû Khanh ?
Baïc tình noåi tieáng laàu xanh,
Moät tay choân bieát maáy caønh phuø dung "
( 157 - 160 )

- " Keùo côø chieâu phuû tieân phong ,
Leã nghi giaøn tröôùc, baùc ñoàng phuïc sau "
( 2509 - 2510 )

(Töø Haûi chieâu moä quaân huøng cöù choáng trieàu ñình do trieàu ñình roái loaïn kyû cöông)

3. Khoùc cho phaän ngöôøi :

Ngoaøi caùc nguyeân nhaân khaùch quan gaây neân khoå ñau, Toá Nhö qua aûnh höôûng Phaät giaùo coøn nhaän ra caùc nguyeân nhaân chuû quan naèm ngay ôû moãi ngöôøi, ôû taâm lyù moãi ngöôøi gaây ra soùng gioù cho coõi loøng vaø cho tha nhaân : ñoù laø chöõ Tình maø trong Taäp ñeá nhaø Phaät goïi laø AÙi (aùi saéc, thinh, höông, vò, xuùc, phaùp). Töø Tình maø söï trau chuoát töï ngaõ ñöôïc tröôûng döôõng, vaø tham, saân, si, duïc voïng, ganh gheùt, ñoá kî, hôøn oaùn, aùc haïi, v.v... ñöôïc phaùt sinh gaây ra voâ vaøn roái ren cho caù nhaân vaø xaõ hoäi. Töø söï chaáp naëng baûn ngaõ, vaø chaáp thuû caùc ngaõ töôùng, maø moät trieàu ñình baát hôïp lyù, moät neàn vaên hoùa baát hôïp lyù ñöôïc thaønh laäp; maø daáy leân caùc Sôû Khanh, Tuù Baø, Maõ Giaùm Sinh, boïn Öng, Khuyeån v.v... Ñaây môùi laø ñaàu nguoàn taâm söï cuûa Toá Nhö: Voâ vaøn coå kim ngaäm nguøi !!! Ngöôøi vieát :

" Sö raèng: ' phuùc hoïa ñaïo trôøi,
Coãi nguoàn cuõng ôû loøng ngöôøi maø ra.
Coù trôøi maø cuõng taïi ta,
Tu laø coõi phuùc, tình laø daây oan.
Thuùy Kieàu saéc saûo khoân ngoan,
Voâ duyeân laø phaän hoàng nhan ñaõ ñaønh.
Laïi mang laáy moät chöõ tình
Khö khö mình buoäc laáy mình vaøo trong.
Vaäy neân nhöõng choán thong dong,
ÔÛ khoâng yeân oån, ngoài khoâng vöõng vaøng.
Ma ñöa loái, quyû ñöa ñöôøng,
Laïi tìm nhöõng choán ñoaïn tröôøng maø ñi "
( 2655 - 2666 )

1. Taäp saùch " Thô Chöõ Haùn Nguyeãn Du ", NXB Vaên Hoùa, 1959, do ba nhaø Nho laõo thaønh laø Buøi Kyû, Phan Voõ, Nguyeãn Khaéc Hanh, söu taàm, phieân dòch vaø chuù thích, goàm 102 baøi caûm taùc. Qua caùc caûm taùc aáy, Toá Nhö thöïc söï khoâng bò raøng buoäc vaøo yù nieäm phuïc vuï rieâng cho trieàu Leâ, Trònh, Taây Sôn hay Nguyeãn AÙnh : ngöôøi coù tình caûm hoaøi Leâ raát nheï, khoâng ñaû kích Taây Sôn, maø cuõng khoâng haêm hôû phuïc vuï trieàu Nguyeãn. Vôùi moät traùi tim " lôùn ", ñoái töôïng phuïc vuï haún phaûi laø nhaân daân, xöù sôû. Theá neân, Ngöôøi ñaõ baûo :

" Traùng só baïch ñaàu bi höôùng thieân,
Huøng taâm sinh keá löôõng mang nhieân "
( " Nguyeãn Du ", NXB Giaùo Duïc, 1998, tr. 45 )
( Ngöôøi traùng só möu ñaïi nghieäp ñeán baïc ñaàu maø vaãn buoàn baõ nhìn trôøi; möu keá sinh nhai cuõng môø mòt : caû hai ñeàu mòt môø ! )

2. Nhieàu caûnh khoå ñöùt ruoät

Baøi " Sôû kieán haønh " ( ibid., tr. 53) thuaät laïi caûm xuùc luùc Toá Nhö chöùng kieán caûnh soáng quaù khoå cuûa moät gia ñình ngheøo :

" Meï cheát ñaõ ñaønh roài,
Troâng con theâm ñöùt ruoät!
Noåi loøng ñau ñôùn laï thöôøng,
Troâng ra maët trôøi nhö vì ngöôøi maø vaøng uùa ".
Ñaây laø moät tieáng naác cuûa Toá Nhö!

Toá Nhö ñaõ vieát " Baùc Baøi Phuù Chieâu Hoàn " ( maø xöa Toáng Ngoïc goïi môøi hoàn Khuaát Nguyeân trôû veà ) khuyeân Khuaát Nguyeân ( linh hoàn ) haõy tieáp ñi veà thaùi cöïc, ñöøng trôû laïi cuoäc ñôøi, bôûi vì ôû ñaây ñaày daãy caùc Thöôïng quan Ngaân Thöôïng ( ngöôøi ñaõ deøm sieåm vôùi Sôû Hoaøi Vöông ñeå loaïi Khuaát Nguyeân ) vaø coù soâng Mòch La ( nôi maø Khuaát Nguyeân ñaõ traàm mình ), neáu trôû laïi, Khuaát Nguyeân laïi phaûi quyeát ñònh traàm mình laàn thöù hai :

" ....
Hoàn ôi, ví cöù theo ñöôøng aáy,
Sau Tam Hoaøng, thoâi chaúng hôïp thôøi !
Ñaønh sôùm thu hoàn veà thaùi cöïc,
Chôù veà ñaây nöõa, ngöôøi mæa mai,
Haäu theá ñeàu laø hoï Thöôïng quan !
Maët ñaát ñaâu cuõng soâng Mòch La "
(ibid., tr.55)

- ( xem taøi lieäu " Nguyeãn Du ", NXB Giaùo Duïc, 1998, tr. 82 - 83 )

- " Baát tri tam baùch dö nieân haäu
Thieân haï haø nhaân khaáp Toá Nhö "

Nguyeân taùc :

" Taây hoà hoa uyeån taän thaønh khö
Ñoäc ñieáu song tieàn nhaát chæ thö.
Chi phaán höõu thaàn lieân töû haäu,
Vaên chöông voâ meänh luïy phaàn dö.
Coå kim haän söï thieân nan vaán,
Phong vaän kyø oan ngaõ töï cö,
Baát tri tam baùch dö nieân haäu ( phaù luaät )
Thieân haï haø nhaân khaáp Toá Nhö. ( phaù luaät )
( ghi chuù cuûa ngöôøi vieát : hai caâu keát laø phaù luaät. Moät soá baøi thô hay cuûa caùc ñaïi thi haøo chòu thaát luaät ñeå dieãn ñaït yù töôûng, caûm xuùc saâu saéc hôn )

Vöôøn hoa ôû hoà Taây ñaõ trôû thaønh baõi ñaát hoang.
Tröôùc cöûa soå, nhaø thô chæ vieáng naøng qua xaáp thô.
Son phaán coù thaàn neân cheát roài maø ngöôøi ta coøn thöông tieác
Vaên chöông khoâng coù meänh maø cuõng bò ñoát ñi.
Oaùn haän cuûa xöa, nay khoù hoûi trôøi
Oan laï cuûa haøng phong nhaõ laø do caùi ngaõ coù maët
Khoâng bieát ba traêm naêm leû nöõa
Thieân haï ai ngöôøi khoùc Toá Nhö ?

Chuyeän keå Tieåu Thanh laø moät coâ beù thoâng tueä. Meï laø gia sö daïy naøng hoïc nhieàu ngaønh hoïc. Naêm möôøi tuoåi, moät ni coâ Phaät giaùo daïy Tieåu Thanh baøi Taâm Kinh Baùt Nhaõ. Chæ nghe ñoïc hai laàn laø Tieåu Thanh thuoäc loøng. Ni coâ baûo : coâ beù naày neáu soáng ôû chuøa thì thoï ñeán 30 tuoåi; neáu soáng ôû tuïc gia seõ cheát yeåu.

Naêm 16 tuoåi, Tieåu Thanh laøm thieáp moät ngöôøi ôû laøng Hoå Laâm, Quaûng Laêng. Vôï caû ñaùnh ghen, giam loûng naøng treân nuùi Coâ Sôn, caùch ly choàng. Tieåu thanh raát u buoàn, ñaõ chuyeån heát taâm söï mình vaøo thi ca. Moät hoâm laâm beänh, naøng cho môøi moät hoïa só ñeán veõ chaân dung cuûa naøng : böùc tranh hoïa raát ñaït. Naøng thaép moät neùn höông tröôùc chaân dung cuûa naøng vaø noùi : Tieåu Thanh ôi Tieåu Thanh, leõ naøo ñaây laø duyeân phaän cuûa mi ?". Roài saàu leân uaát ngheïn maø cheát.

Choàng naøng nhìn thi theå naøng maø thöông khoùc. Vôï caû laïi caû ghen ñeán tranh vaø thô, ñoát saïch tranh vaø thô.

Nhö ñoaùn bieát ñöôïc yù ñònh cuûa baø vôï caû, Tieåu Thanh ñaõ cheùp rieâng moät thô gôûi choàng vaø caùc baøi thô caûm taùc ñeå vaøo goùi nöõ trang taëng cho coâ gaùi con baø giuùp vieäc. Veà sau, ngöôøi nhaø choàng phaùt hieän ñem khaéc in.

Toá Nhö xuùc caûm  vieát ra " Ñoäc Tieåu Thanh Kyù " vôùi lôøi thô tuyeät buùt, töù thô thaâm traàm.

Ngöôøi noùi leân caùi taâm lyù phi lyù ñieân ñaûo raèng :

Son phaán voâ tình maø ñöôïc ngöôøi thöông tieác; vaên chöông khoâng coù meänh laïi bò ngöôøi oaùn haän ñoát boû. Caùi phi lyù nhö ca dao Vieät Nam ñaõ noùi : " Thöông ai, thöông caû ñöôøng ñi. Gheùt ai, gheùt ñeán toâng chi hoï haøng ".

Toá Nhö cho raèng söï kòch xaåy ra laø do caùi töï ngaõ cuûa con ngöôøi. Do chaáp tröôùc töï ngaõ (ñieân ñaûo kieán ) maø tham, saân, si, haän .... ( Tình ) khôûi leân ( ñieân ñaûo taâm ); con ngöôøi khoù giaùc tænh rôøi khoûi taäp quaùn aáy ( ñieân ñaûo tình ). Ba thöù ñieân ñaûo aáy ñaõ veõ neân caùi thaân phaän con ngöôøi khoå ñau maø con ñöôøng giaûi thoaùt ñaõ haøm aån trong baøi Taâm Kinh Baùt Nhaõ. Bi kòch aáy, khoå ñau aáy ngaøn naêm sau, nhieàu ngaøn naêm sau coøn gaén lieàn vôùi cuoäc soáng. Ñaây laø trung taâm ñieåm cuûa taâm söï Toá Nhö daáy leân bieát bao caûm xuùc bi thöông, moái ngaäm nguøi thieân coå! Doøng nöôùc maét thoâng caûm vì theá cöù theo thaùng ngaøy chaûy daøi vaøo thi ca cuûa Ngöôøi. Khoùc theá laø " Khoùc Toá Nhö " !

Chöøng naøo maø con ngöôøi coøn naém chaët töï ngaõ, xem moïi hieän höõu nhö laø coù moät töï ngaõ thöôøng haèng, thì con ngöôøi seõ soáng khoâng yeân, cheát khoâng yeân. Ñieàu naày Toá Nhö ñaõ ñeà caäp ñeán trong Truyeän Kieàu raèng :

" Laïi mang laáy moät chöõ Tình
Khö khö mình buoäc laáy mình vaøo trong.
Vaäy neân nhöõng choán thong dong,
ÔÛ khoâng yeân oån, ngoài khoâng vöõng vaøng "
( 2661 - 2664 )

" Phong vaän kyø oan ngaõ töï cö ".

Theo giaùo lyù nhaø Phaät, rôi vaøo caùi taâm ñieân ñaûo aáy goïi laø voâ minh. Voâ minh thì khoù thaáy caùi goác gaùc cuûa noù neân Toá Nhö baûo :" Coå kim haän söï thieân nan vaán ".

Heã tænh thì voâ minh bieán maát ; heã meâ thì voâ minh coù maët. Khoâng bieát ngöôøi ñôøi coù ai chia xeû vôùi Toá Nhö caûm nhaän naày, duø ñôïi maõi ñeán 300 naêm sau ? Theá neân, hai caâu keát ñaõ ñeà :

" Baát tri tam baùch dö nieân haäu
Thieân haï haø nhaân khaáp Toá Nhö , "

( theo taøi lieäu cuûa giaùo sö Hoaøng Xuaân Haõn, Paris, 1994 )

Möôøi loaøi chuùng sinh laø : vua chuùa, quyù nöõ, teå thaàn, töôùng laûnh, phuù gia, ngöôøi ham coâng danh, thöông nhaân buoân baùn nôi xa, binh lính, vaø nhöõng ngöôøi ngheøo khoù.

Moãi haïng chuùng sinh ñeàu chòu chi phoái bôûi ñònh luaät voâ thöôøng : cheát vì caùc lyù do khaùc nhau, nhöng gioáng nhau ôû ñieåm cheát ñoät ngoät ( cheát baát ñaéc kyø töû ). Do cheát ngoaøi kyø haïn maø linh thöùc ñi vaøo caûnh giôùi u minh, môø mòt, chòu nhieàu thoáng khoå.

Ngöôøi Trung Quoác vaø Vieät Nam, theo truyeàn thoáng vaên hoaù, tin töôûng vaøo luaân hoài, taùi sinh, tin raèng con ngöôøi cheát laø cheát caùi xaùc thaân, coøn phaàn linh hoàn thì baát töû tieáp tuïc luaân löu. Hoï duy trì taäp tuïc cuùng teá cho ngöôøi ñaõ khuaát vöøa ñeå töôûng nhôù, nieäm aân, vöøa ñeå coù dòp töông thoâng vôùi hoï, hoã trôï cho caùc linh hoàn aáy.

Ñaøn teá Thaäp loaïi chuùng sinh döïng leân moãi naêm vaøo ngaøy raèm thaùng baûy aâm lòch, theo truyeàn thoáng leã nghi cuûa Phaät giaùo phaùt trieån, ñeå caàu Phaät löïc giaûi thoaùt cho caûnh giôùi uoång töû khoûi khoå ñau, ñöôïc sanh veà Phaät xöù.

Ñoaïn môû ñaàu cuûa baøi Vaên teá vieát :

- " Tieát thaùng baûy möa daàm xuøi xuït
Loït hôi söông laïnh buoát xöông khoâ ".
......

- " Trong tröôøng daï toái taêm trôøi ñaát
Xoùt khoân thieâng phaûng phaát u minh
Thöông thay thaäp loaïi chuùng sinh
Phaùch ñôn hoàn chieác leânh ñeânh queâ ngöôøi ".
........

- " Tieát ñaàu thu, döïng ñaøn giaûi thoaùt
Nöôùc tónh bình röôùi haét döông chi
Muoân nhôø Phaät löïc töø bi
Giaûi oan cöùu khoå, hoàn veà Taây phöông "

" Trong tröôøng daï toái taêm trôøi ñaát
Xoùt khoân thieâng phaûng phaát u minh "

" Tieát ñaàu thu, döïng ñaøn giaûi thoaùt
Nöôùc tónh bình röôùi haét döông chi
Muoân nhôø Phaät löïc töø bi
Giaûi oan cöùu khoå, hoàn veà Taây phöông "

Tieâu bieåu nhö vôùi vua chuùa thì :

" Naøo nhöõng keû tính ñöôøng kieåu haïnh
Chí nhöõng laêm cöôùp gaùnh non soâng
Noùi chi ñang thuûa thò huøng
Töôûng khi theá khuaát, vaän cuøng maø ñau "
....

" Moät phen thay ñoåi sôn haø
Taâm thaân maûnh laù bieát laø laøm sao.
...
...
Khi sao ñoâng ñuùc vui cöôøi
Maø khi nhaém maét khoâng ngöôøi nhaët xöông "

"...
Thònh maõn laém oaùn thuø caøng laém
Traêm loaøi ma xaém xaém chung quanh
Nghìn vaøng khoân chuoäc ñöôïc mình
Laàu ca vieän xöôùng tan taønh coøn ñaâu "
Vôùi caùc töôùng laõnh thì :
" ...
Khi thaát theá cung rôi teân laïc
Baõi sa tröôøng thòt naùt maùu rôi.
Bô vô goùc beå chaân trôøi
Boù thaân da ngöïa bieát vuøi vaøo ñaâu "

" ...
Maáy thu lìa cöûa lìa nhaø
Vaên chöông ñaõ chaéc ñaâu maø trí thaân.
...
Coâ hoàn nhôø göûi tha höông
Gioù traêng heo haét, khoùi höông laïnh luøng ".

" Laïi coù keû vaøo soâng ra beå
Caùnh buoàm dôi chaïy xeá gioù ñoâng
Gaëp côn gioâng toá giöõa doøng
Ñem thaân vuøi raäp vaøo loøng kình ngheâ "

" ...
Trong chieán traän xem ngöôøi nhö raùc
Thaân ñaõ ñaønh ñaïn laïc teân rôi
Laäp loeø ngoïn löûa ma trôi
Tieáng oan vaêng vaúng, toái trôøi caøng thöông "

" ...
Cuõng coù keû ñaém soâng chìm suoái
Cuõng coù ngöôøi saåy cuûi ngaõ caây
Coù ngöôøi leo gieáng ñöùt daây
Ngöôøi troâi nöôùc luït, ngöôøi laây chaùy thaønh ".

" Nhôø Phaät löïc sieâu sinh Tónh ñoä
Phoùng haøo quang cöùu khoå ñoä u
Khaép trong töù ñaïi boä chu
Naõo phieàn thoaùt saïch, oaùn thuø röûa trong.
...
Nhôø Phaät löïc uy linh duõng maõnh
Trong giaác meâ, phuùt tænh chieâm bao
Möôøi loaøi laø nhöõng loaøi naøo
Gaùi trai giaø treû cuõng vaøo nghe kinh.
Kieáp phuø sinh nhö hình baøo aûnh
Coù caâu raèng: vaïn caûnh giai khoâng
Ai ai laáy Phaät laøm loøng
Töï nhieân sieâu thoaùt khoûi trong luaân hoài "

" Ai ai laáy Phaät laøm loøng
Töï nhieân sieâu thoaùt khoûi trong luaân hoài "

- Xaõ hoäi Vieät Nam theá kyû XVIII ñaày caûnh ly loaïn. Trieàu ñình ôû Nam, Baéc haàu nhö vaéng maët haún nhöõng trung thaàn taøi gioûi. Loaïn daáy leân ôû caû hai mieàn: Phuû Trònh phaân phe phaùi tranh quyeàn; caùc quan laïi nhuõng nhieãu daân laønh ôû mieàn Nam. Taây Sôn khôûi nghóa vaø thoáng nhaát sôn haø. Quaân Thanh nhaân cô hoäi roái ren ôû Vieät Nam ñaõ cöû 20 vaïn quaân, vôùi nhieàu töôùng gioûi, sang xaâm löôïc, vaø ñaïi baïi nhanh choùng tröôùc quaân Taây Sôn. Chieán tranh xaåy ra lieân tuïc ñöa ñaát nöôùc vaøo caûnh laàm than, kinh teá kieät queä, ñaïo ñöùc suy thoaùi.

- Vieäc trieàu ñaïi thay ñoåi nhanh choùng - Nguyeãn AÙnh daáy quaân ñaùnh baïi Taây Sôn vì ngai vaøng nhaø Nguyeãn - khieán caûnh binh löûa, laàm than trôû neân traàm troïng hôn, moät soá lôùn caùc nhaø yeâu nöôùc boái roái tröôùc ñaïo lyù daân toäc vaø ñaïo lyù trung quaân cuûa Nho giaùo.

- Nguyeãn Du cuøng chòu chung soá phaän laàm than aáy cuûa nhaân daân, töø ñôøi soáng nhung luïa rôi vaøo ngheøo tuùng; töø söï ñoaøn tuï ñi vaøo ly taùn, cô nghieäp suïp ñoå. Ngöôøi ñaõ sôùm töï mình noã löïc, vôùi yù chí vaø nghò löïc kieân cöôøng, phaán ñaáu hoïc taäp thaønh taøi maø chaúng coù choã trí thaân: vöøa hoaøi Leâ, vöøa ngôõ ngaøng vôùi Taây Sôn vaø Nguyeãn AÙnh. Taøi coù thöøa maø thieáu cô duyeân ñeå döï kyø thi Hoäi, thi Ñình.

- Toá Nhö vöøa caûm nghieäm noåi ñau khoå, ngaäm nguøi cuûa baûn thaân, vöøa chöùng kieán caûnh soáng laàm than, chòu ñöïng nhieàu baát coâng, aùp böùc cuûa quaàn chuùng neân ñaõ baät ra nhieàu tieáng khoùc trong thi ca cuûa Ngöôøi.

- Vôùi hoïc vaán uyeân thaâm veà Nho, Laõo vaø Phaät, - ñaëc bieät Nguyeãn Du thaâm tín giaùo lyù nhaø Phaät - Nguyeãn Du loøng ñaõ vöôït ra khoûi caùi khung chaät heïp cuûa baûn ngaõ ñeå ñeán vôùi nhaân daân, vaø vöôït xa hôn nöõa ñeå ñeán vôùi con ngöôøi - nhaân loaïi - ñau ñôùn vôùi caùi thaân phaän voâ thöôøng, khoå ñau cuûa con ngöôøi. Ngöôøi nghó ñeán, mô öôùc ñeán, moät xaõ hoäi Vieät Nam toát ñeïp, höng vöôïng : ôû ñoù nhaân daân aám no, haïnh phuùc, soáng höôûng thuï moät neàn vaên hoùa cuûa söï ñaày ñuû vaät chaát, phong phuù veà tinh thaàn ( ñaày nhaïc, thô vaø hoïa ). Ngöôøi nhaän ra caùi tuø haûm cuûa Khoång hoïc vaø ñaëc nieàm tin raát saâu vaøo Phaät hoïc, nhaân toá coù theå laøm toûa saùng neàn vaên hoaù daân toäc. Cuøng luùc aáy, Ngöôøi cuõng nhaän ra caùc nhaân toá töø con ngöôøi gaây ra khoå ñau cho con ngöôøi vaø xaõ hoäi : ñoù laø taâm lyù xaáu, duïc voïng vaø tö duy chaáp thuû töï ngaõ cuûa moãi ngöôøi. Chính caùc nhaân toá sau naày laø khoaûng caùch, ngaên caùch öôùc mô vaø thöïc taïi - caùi teân töï Toá Nhö laø bieåu hieän nieàm mô öôùc veà thöïc taïi aáy - Ñöùng giöõa khoaûng caùch aáy, taâm söï cuûa Ngöôøi lieân tuïc nguùt traøo ñi theo moãi böôùc ñi cuûa con ngöôøi töø coõi soáng ñeán coõi cheát ( sau khi cheát ). Taâm söï cuûa Ngöôøi thaám ñaåm nöôùc maét nhö söông thu phuû leân caây coû : Tình vaø Tình ñeïp laø öôùc mô lôùn vaø ñeïp cuûa con ngöôøi, thì chính noù laø nhaân toá cuûa phieàn naõo, baát an, khoå ñau : raát ñau khoå trong quyeát ñònh naén noù hay buoâng noù : nöôùc maét tuoân traøo ra töø ñaây; tieáng khoùc naác leân töø ñaây, loøng thieát tha yeâu thieân nhieân con ngöôøi cuõng maõnh lieät troåi daäy töø ñaây, vaø ñaõ mieân man tuoân traøo ra nhöõng baøi thô, aùng thô, doøng thô tuyeät buùt cuûa Toá Nhö ñeå laïi treân thi ñaøn daân toäc. Phaûi chaêng chính taïi ñaây, thaân phaän khoå ñau, bi thöông cuûa con ngöôøi ñöôïc aán ñònh?! Ñaây laø ñieåm coøn môû ngoõ nhö chính hai caâu thô maø Toá Nhö ñaõ vieát trong " Ñoäc Tieåu Thanh Kyù " :

" Coå Kim haän söï thieân nan vaán
Phong vaän kyø oan ngaõ töï cö "

" Baát tri tam baùch dö nieân haäu
Thieân haï haø nhaân Khaáp Toá Nhö "