Cuoái thieân nieân thöù hai, töôûng neân nhaéc laïi moät vó nhaân cuûa chaâu AÙ maø tö töôûng vaø vaên taøi ñaõ nhuoäm ñaày theá kyû Hai möôi sau roát vôùi maøu saéc Ñoâng phöông, ñaëc bieät laø maøu saéc ñaïo Phaät : Rabindranath Tagore. OÂng laø nhaø thô ñaàu tieân cuûa Ñoâng phöông ñöôïc ngöôøi Taây phöông trao taëng giaûi thöôûng vaên chöông Nobel. Ngöôøi nöôùc Nam chuùng ta, suoát 80 naêm thuoäc Phaùp ñöôïc nhaøo naën trong tinh thaàn töï toân cuûa Vaên hoïc Phaùp chæ thoaùng bieát Tagore laø moät nhaø thô vaø ít khi coù cô hoäi hieåu bieát roõ vaên taøi cuûa oâng, nhaát laø aûnh höôûng cuûa oâng trong laõnh vöïc tö töôûng theá giôùi vaøo cuoái theá kyû 19 sang ñaàu theá kyû 20. Taïi hoïc ñöôøng, ít khi chuùng ta ñöôïc nghe noùi chính Tagore laø ngöôøi ñaõ gôïi yù vaø ñoùng goùp nhieàu, giuùp Einstein phaùt minh ra lyù thuyeát khoa hoïc veà Söï thaät. Chính Tagore laø ngöôøi ñi tieân phong trong laõnh vöïc trieát lyù caùch ngoân yù thöùc heä lyù töôûng. Noùi chung, oâng ñöôïc xem laø ngöôøi ñaõ ñoùng goùp nhieàu nhaát ñöa tö töôûng Ñoâng phöông vaøo theá giôùi Taây phöông vaø cuõng laø ngöôøi ñaõ ñem tö töôûng Taây phöông vaøo chaâu AÙ. Vaø sôû dó oâng laøm ñöôïc nhö vaäy vì oâng ñaõ thaám nhuaàn vaên hoùa ñaïo Phaät.

Trong vuõ truï quan anglo-saxon ñeán baây giôø coøn ít nhieàu xa laï ñoái vôùi phaàn ñoâng ngöôøi Vieät chuùng ta, aûnh höôûng cuûa Tagore ñaõ ñi vaøo chieàu roäng vaø chieàu saâu cuûa moïi laõnh vöïc tö töôûng vaø ngheä thuaät, cho neân trong baøi söu khaûo nhoû naøy, ta seõ töï haïn cheá tìm hieåu Tagore trong phaïm truø thi vaên cuûa oâng, vaø chæ phaàn thi vaên ñaõ ñoùng goùp nhaèm vinh thaêng ñaïo Phaät. Trong phaàn tröôùc baøi, ta seõ tìm ñoïc chuùt ít tieåu söû cuûa Tagore ; phaàn sau ta seõ tìm hieåu ñoâi chuùt vaên chöông vaø tö töôûng Tagore höôùng veà ñöùc Phaät, vaø ñoàng thôøi tìm nhöõng döõ kieän ñaõ ñaùnh daáu vaên chöông vaø tö töôûng naøy ñaõ ñöôïc ñaïo Phaät thaám nhuaàn saâu saéc nhö theá naøo.

ÑOÏC LAÏI TIEÅU Sº TAGORE

Rabindranath Tagore sanh naêm 1861 taïi Calcutta, ngaøy ñoù laø thuû ñoâ cuûa nöôùc AÁn ñoä, trong moät gia ñình ñaïi gia quyù toäc. Teân oâng coù nghóa laø "thieân thaàn aùnh saùng maët trôøi". Thaân phuï, Debendranath Tagore laø moät trieát gia vaø moät laõnh tuï toân giaùo chuû tröông canh taân AÁn ñoä giaùo. Ngöôøi saùng laäp ra hoäi Brahmo Samaj (phong traøo Phaïm thieân Baø la moân, giai caáp cao nhaát trong xaõ hoäi AÁn ñoä), thaân phuï Tagore chuû tröông loaïi boû caùc thuû tuïc huû laäu vaø taøn khoác cuûa AÁn ñoä giaùo nhö tuïc leä hy sinh nhaân maïng ñeå teá thaàn, tuïc leä suttee buoäc ngöôøi ñaøn baø phaûi nhaûy vaøo löûa cheát theo choàng, tuïc leä saùt nöõ nhi (gieát beù gaùi môùi loït loøng meï vì kyø thò troïng nam khinh nöõ). Debendranath Tagore ñöôïc ngöôøi AÁn ñoä ñöông thôøi toân suøng goïi laø Maharishi, ñaïi vó nhaân.

Rabindranath Tagore sinh tröôûng trong moät moâi tröôøng quyù toäc, tæ phuù vaø chuû ñieàn, dó nhieân luùc treû oâng laø moät hoaøng töû Baø la moân ñöôïc haáp thuï moät neàn giaùo duïc hoaøn myõ veà ngoân ngöõ coå ñieån, tieáng phaïn Sanskrit, tieáng coå ngöõ Ba tö Persian. Nhöng töø nhoû, Tagore ñaõ laøm thô baèng tieáng meï ñeû, Bengali, vaø tieáng Anh, luùc naøy môùi xaâm nhaäp vaøo xaõ hoäi AÁn ñoä.

Treân bình dieän ngheä thuaät, Tagore laø moät ngheä só thuaàn tuùy vaø ña hieäu ñöôïc neàn vaên hoïc AÁn ñoä vaø caû vaên hoïc theá giôùi saép leân haøng ñaàu caùc vó nhaân cuûa theá kyû 20. OÂng vieát vaên, laøm thô, vieát kòch, soaïn nhaïc, sôû tröôøng veà truyeän ngaén, tranh ñaáu baèng vaên hoïc vaø tö töôûng cho quoác gia vaø xaõ hoäi AÁn ñoä, vaø cao hôn taát caû, oâng laø moät laõnh tuï cuûa ñöùc tin. OÂng laø con uùt trong moät gia ñình 14 anh em, oâng theo thaân phuï naêm oâng 11 tuoåi ñeán Santiniketan, trang vieän cuûa gia ñình laøm leã tónh taâm. Töø ngaøy ñoù, oâng haáp thuï vaø lôùn leân trong moät moâi tröôøng thaám nhuaàn thi ca vaø ñaïo ñöùc, vaø töø naêm 1878 ñeán 1880, oâng ñöôïc gôûi sang Luaân ñoân, Anh quoác hoïc Luaät ñeå trôû thaønh moät luaät gia. Nhöng thay vì hoïc luaät, oâng hoaøn toaøn ñeå thì giôø laøm quen vôùi vaên chöông vaø aâm nhaïc Taây phöông. Naêm 1881 trôû laïi nhaø, oâng cho in taäp truyeän "Thö cuûa moät ngöôøi ñi du lòch AÂu chaâu", trong taïp chí Barati do hai ngöôøi anh cuûa oâng chuû tröông. Cuõng trong thôøi gian naøy, oâng cho xuaát baûn taäp thô ñaàu tieân Manasi, goàm nhöõng baøi thô tröõ tình ñoaûn thieân ca tuïng taïo vaät, tình yeâu, vaø cuõng baét ñaàu tranh luaän veà nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi vaø chính trò.

Taäp thô "Tieáng haùt hoaøng hoân" (Evening Songs, Les chants du creùpuscule) ñöôïc xuaát baûn naêm 1882. Moät naêm sau, taïi Calcutta, Tagore laø nhaân chöùng cuûa moät cuoäc giaùc ngoä tín ngöôõng, aûnh höôûng raát maïnh treân ñöùc tin cuûa oâng, vaø oâng xuaát baûn taäp thô tieáp theo naëng maøu saéc toân giaùo "Tieáng haùt ban mai" (Morning Songs, Chants de l'Aurore). Cuõng trong naêm ñoù, Tagore laäp gia ñình vôùi ngöôøi con gaùi 10 tuoåi, cuøng moät boä toäc vaø giai caáp cuûa oâng. Thaân phuï cuûa oâng nhuoám beänh giao vieäc quaûn trò söï nghieäp vaø taøi saûn gia ñình laïi cho oâng. Trong khoaûng thôøi gian 20 naêm keá tieáp, Tagore ñi du lòch khaép nöôùc AÁn ñoä, vaø tieáp tuïc saùng taùc thi vaên. Taäp thô Citra (1896) ñöôïc xem laø moät tuyeät taùc thi phaåm. Thaäp nieân 90 cuõng laø luùc Tagore baét ñaàu vieát tieåu thuyeát ngaén trình baøy toäi aùc cuûa ngöôøi phöông Taây ñaõ boùc loät daân toäc AÁn ñoä quaù daõ man. Ñieån hình laø taäp truyeän ngaén "The Cloud and Sun" (1894) böùc veõ truyeàn hình cuûa ngöôøi anh huøng AÁn ñoä ñöùng leân tranh ñaáu choáng baïo quyeàn cuûa ngöoøi da traéng, gôïi yù laøm maãu möïc cho caùc nhaân vaät caùch meänh uûa Andreù Malraux trong vaên chöông Phaùp 30 naêm sau.

Cuoái naêm 1901, Tagore thöïc hieän ñöôïc giaác mô oâng thöôøng aáp uû laø laäp moät trung taâm giaùo huaán ñaøo taïo nhöõng con ngöôøi töï do suy tö vaø giöõ ñöôïc hoøa hôïp caân baèng trong nhaân sinh : ngoâi tröôøng treân laõnh thoå gia toäc cuûa oâng goïi laø Tröôøng Santiniketan. Töø naêm 1902 ñeán 1907, tai hoïa giaùng xuoáng gia ñình cuûa Tagore : vôï oâng maát, con gaùi maát, moät ngöôøi baïn vaø hoïc troø yeâu, thi só Chandra Roy maát, thaân phuï maát (1905) vaø moät ngöôøi con trai uùt maát. Ñau khoå laïi laøm thieân taøi cuûa Tagore sung maõn hôn. Naêm 1904, Tagore vieát baûn tuyeân ngoân Svadeci Samaj (Phong traøo quoác gia ñeà xöôùng cuoäc chieán ñaáu daønh ñoäc laäp cho daân toäc AÁn ñoä). Sinh vieân AÁn ñoä taïi caùc ñaïi hoïc trong nöôùc vaø taïi Anh quoác ñaùp öùng phong traøo bò thöïc daân Anh ñuoåi ra khoûi ñaïi hoïc. OÂng tranh ñaáu quyeân tieàn giuùp sinh vieân tieáp tuïc ñöôïc hoïc trình.

Naêm 1910, xuaát hieän taäp thô vó ñaïi cuûa Tagore, Gitanjali baèng tieáng Bengali, chính oâng dòch ra Anh ngöõ, xuaát baûn taïi Luaân ñoân (Song Offerings, 1912), Andreù Gide dòch ra Phaùp ngöõ (L'Offrande lyrique, 1913), vaø moät nhaø thô Nga dòch ra Nga ngöõ (1914). Vaên hoïc Taây phöông vinh thaêng Tagore, taëng giaûi thöôûng Nobel vaên chöông naêm 1913. Töø ngaøy ñoù, taùc phaåm cuûa Tagore ñöôïc thi ñua dòch ra Taây ngöõ vaø caùc ñoâ thò lôùn ôû AÂu chaâu, Myõ chaâu, AÙ chaâu, Ñoâng nam AÙ daønh nhau toå chöùc nhöõng cuoäc tieáp röôùc lôùn ñeå ñöôïc nghe oâng dieãn thuyeát veà vaên hoïc vaø ngheä thuaät.

Cuoái naêm 1921, Tagore chuyeån tröôøng Satinikenan thaønh moät Vieän ñaïi hoïc quoác teá goïi laø Vicva Barati, Vieän ñaïi hoïc ñaàu tieân taïi AÙ ñoâng truyeàn baù tö töôûng cuûa ngöôøi phöông Ñoâng. Töø ngaøy ñoù, Tagore khoâng ngôùt du lòch theá giôùi ñeå truyeàn baù tö töôûng vaên hoïc, trieát lyù vaø chính trò cuûa oâng. Tagore maát ngaøy 7-8-1941, taïi quaän Jorasanko, tænh Calcutta. Naêm 1961, khaép moïi nôi treân theá giôùi ñeàu toå chöùc leã töôûng nieäm 100 naêm ngaøy sinh nhaø thô Tagore.

VÌ SAO TAGORE ÇEÁN VÔÙI ÇÖÙC PHAÄT : LOØNG YEÂU NÖÔÙC

- treân ñaõ noùi, Tagore laø moät vò hoaøng töû Baø la moân, trong moät gia toäc thaám nhuaàn AÁn ñoä giaùo, vaø toân giaùo naøy cuõng nhö Hoài giaùo khoâng bao giôø chaáp nhaän chung soáng trong ñöùc tin vôùi caùc toân giaùo khaùc. Vaäy ta caàn tìm hieåu nhöõng lyù do ñaõ ñöa nhaø thô ñeán gaàn ñöùc Phaät.

Phaàn sau baùn theá kyû thöù 19 taïi AÁn ñoä laø giao thôøi giöõa xaõ hoäi truyeàn thoáng quyù toäc vaø ñaïo giaùo vôùi vaên minh ñoâ hoä Taây phöông do saéc toäc tieâu bieåu nhaát laø ngöôøi Anh caùt lôïi ñem tôùi. Giai caáp Baø la moân thöôïng löu cuûa AÁn ñoä phaûn öùng baèng hai caùch : moät laø thuû cöïu, choáng ñoái ra maët hay choáng ñoái deø daët vôùi traøo löu môùi ; hai laø ñoå xoâ chaáp nhaän vaên minh tinh thaàn - nhieàu hôn, laø vaên minh vaät chaát cuûa Phöông Taây. Gia toäc cuûa Tagore ñaõ ñi con ñöôøng trung dung : giöõ gìn nhöõng ñieàu toát ñeïp coå truyeàn, vaø chaáp nhaän nhöng choïn loïc nhöõng ñieàu môùi, toát vaø höõu lyù cuûa Taây phöông. Trong saùch, Towards Universal Man ("Tieán tôùi con Ngöôøi Ñaïi ñoàng hoaøn vuõ", Newyord, 1960) ta ñoïc trong baøi "East and West" ("Ñoâng vaø Taây") moät trích ñoaïn laïi cuûa Tagore :

"Chuùng ta (ngöôøi AÁn ñoä) bò neùt huy hoaøng cuûa chaâu AÂu laøm ngaây ngaát, vaø ñaõ ñoùn nhaän moùn quaø phöông Taây nhö nhöõng keû ñi aên xin. Nhaän cuûa boá thí nhö vaäy khoâng ích lôïi gì. Duø ñoù laø kieán thöùc, hay laø moät quyeàn haïn chính trò, ta neân ñem traû ñaét giaù ñeå mua, laøm cho nhöõng thöù ñoù chæ thaät ñeán vôùi chuùng ta neáu chuùng ta bieát ñaáu tranh khaéc phuïc nhöõng ñieàu thoaùi hoùa ñeå ñoùn nhaän moùn quaø môùi. Neáu ta nhaän chuùng nhö laø moät aân hueä ngöôøi phöông Taây thí vaøo tay mình, ta seõ khoâng giöõ ñöôïc moùn quaø (vì laâu daàn thaønh ra voâ giaù trò). Chuùng ta ñaõ töï phæ nhoå vaøo maët mình khi ñi aên xin nhö vaäy, vaø moùn quaø nhaän ñöôïc chæ laøm haïi ta, khoâng ích lôïi gì".

Caùi ví duï cuï theå nhaát laø ngoân ngöõ. Khi ngöôøi Anh môùi ñeán, thieát laäp chính quyeàn cai trò, caû nöôùc AÁn ñoä ngaøy ñoù ñoå xoâ ñi hoïc tieáng Anh ñeå laøm oâng thoâng, oâng kyù cho chính quyeàn môùi. Rieâng taát caû con em trong gia toäc Tagore phaûi hoïc tieáng Bengali tröôùc môùi ñöôïc hoïc Anh ngöõ sau, vaø rieâng caäu beù Tagore khi ñoïc cuoán Macbeth baét buoäc phaûi dòch töøng caâu töøng chöông sang tieáng Bengali ñeå laøm giaøu cho quoác vaên vaø ñeå giuùp cho moïi ngöôøi höôûng thuï moät aùng vaên hay.

Nhöõng coá gaéng naøy cuûa töøng caù nhaân hay taäp theå nhoû, tuy coù giaù trò laøm göông maãu, tieác laø khoâng aûnh höôûng ñöôïc bao nhieâu ñeå ngaên chaän caùi phong traøo ñua ñoøi chung theo Taây phöông, hoaøn toaøn theo Taây phöông loaïi boû nhöõng giaù trò coå truyeàn cuûa phöông Ñoâng. Chính vaøo luùc naøy, nhöõng coâng trình söu khaûo ñaïi qui moâ cuûa caùc hoïc giaû phöông Taây (nhö Huaân töôùc Cunningham, Ñaïi töôùng Marshall, ngöôøi Anh ; nhö Eugeøne Burnouf, Alfred Foucher, vaø Emile Seùnart, ngöôøi Phaùp ; nhö Odenberg vaø Kern, ngöôøi Ñöùc vaø Haø lan) laïi khaùm phaù ra vaên minh vó ñaïi cuûa ñaïo Phaät bò choân vuøi suoát nghìn naêm töø luùc caùc ñaïo quaân Hoài giaùo traøn töø phía Taây sang queùt saïch ñaïo cuûa Thích Ca ra khoûi nöôùc AÁn ñoä. Nhaát laø töø khi moät söï tình côø haõn höõu giuùp nhaø khaûo coå James Prinsep tìm laïi ñöôïc vaên töï Pali laøm soáng laïi kho taøng voâ giaù cuûa kinh ñieån ñaïo Phaät vaø ñem daàn ra aùnh saùng söï nghieäp laäp quoác, kieán quoåc vaø söï nghieäp hoaèng döông ñaïo Phaät cuûa ñaïi ñeá Asoka maø nhaø khaûo coå Phaùp Alfred Foucher ñaët vò theá trong lòch söû loaøi ngöôøi cao hôn caû Taàn Thuûy Hoaøng nöôùc Trung hoa, Charlemagne cuûa chaâu AÂu, thì ngöôøi AÁn ñoä môùi ñöôïc chuùt naøo tænh thöùc. Töø ñoù naåy ra maàm moáng laøm taùi sinh ñaïo Phaät taïi AÁn ñoä. Vaø chaéc chaén ñoù laø moät lyù do tieàm taøng ñeå cho ngöôøi tuoåi treû voán doøng haøo kieät Tagore ñaõ ñeán gaàn ñöùc Phaät. Trong buoåi leã khaùnh thaønh vieäc taùi taïo tu vieän Mulagandhakuti Vihara taïi thaùp lôùn Sarnath, nôi ñöùc Phaät laàn ñaàu tieân coâng boá giaùo lyù cuûa Ngaøi, Tagore ngaøy ñoù 26 tuoåi xuaát thaàn ñöa ra lôøi caàu nguyeän baèng moät baøi thô :

Nguyeän caàu xin ñaáng Chí toân, moät laàn nöõa giaùng xuoáng nôi ñaây uy danh cuûa Ngaøi,
Uy danh ñaõ laøm cho ñaát sanh thaønh cuûa Ngaøi (ñaát AÁn ñoä)( thaønh nôi chieâm ngöôõng cuûa bao nhieâu giaûi ñaát gaàn vaø xa !
Xin aùnh saùng giaùc ngoä cuûa Ngaøi döôùi caây boà ñeà laïi saùng choùi nieàm toaøn veïn,
Ñaåy xa aâm u ngu muoäi ;
Vaø caàu xin ñeâm toái chaám döùt, ñeå kyû nguyeân cuûa Ngaøi laïi röïc rôõ treân ñaát AÁn ñoä.
                                               (Taäp thô Parisesh, 1887)

Töôûng nôi ñaây caàn trình baøy ñoâi ñieàu nhaän xeùt veà ngoân ngöõ trong thô Tagore vaø caùc boån dòch (tieáng Anh vaø tieáng Phaùp maø ngöôøi Vieät chuùng ta coù theå tìm ñoïc). Tagore laøm thô baèng tieáng Bengali laø tieáng meï ñeû cuûa oâng, vaø chính oâng dòch thô cuûa oâng sang Anh ngöõ. Cuõng coù ñoâi khi oâng laøm thô baèng tieáng Anh vaø chính oâng dòch sang tieáng Bengali. Thô Tagore ñöôïc dòch ra raát nhieàu tieáng AÂu ngöõ, nhö tieáng Anh, Ñöùc, Phaùp, Y Ù, Y-pha-nho... vaø AÙ ngöõ nhö tieáng Trung hoa, tieáng Nhaät, do caùc nhaø vaên vaø nhaø thô löøng danh ôû ñòa phöông phieân dòch. Ngöôøi Vieät nam chuùng ta yeâu thô Tagore chæ ñoïc ñöôïc moät baûn dòch laøm saùch goái ñaàu cuûa Ñoã Khaùnh Hoan (Nxb An Tieâm) nhöng tieác laø dòch giaû khoâng coù moät lôøi giôùi thieäu hay chuù thích laøm laïc loõng ngöôøi tìm ñoïc vaø tìm hoïc trung bình nhö chuùng ta. Hy voïng laø tuû saùch Haø noäi ñaõ coù nhieàu baûn dòch Tagore khaùc qua tieáng Vieät, bôûi leõ "vaên chöông hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa" cuûa Caùch maïng voâ saûn Soâ vieát trong baûy möôi naêm tröôùc ñaõ heát söùc ve vaõn Tagore xem oâng cuõng nhö Picasso laø "anh huøng ngheä thuaät caùch meänh".

Bengali vaøo ñaàu theá kyû 20 laø tieáng noùi cuûa hôn traêm trieäu ngöôøi AÁn ñoä mieàn Taây (Calcutta), vaø mieàn Ñoâng (ñaát Bangladesh hieän taïi). Bengali laø moät tieáng noùi coù nhieàu gioïng, aâm thanh, lôøi noùi nhö tieáng haùt. Dòch thô buoäc dòch giaû phaûi quen thuoäc vôùi aâm thanh tieáng noùi, suy luaän caùch duøng lôøi hieåu bieát cuù phaùp, caûm thoâng neùt tinh vi cuûa tình yù. Caùc ñieåm phieán dieän naøy vaãn chöa ñuû. Ngöôøi dòch coøn phaûi laøm theá naøo taùi taïo, phuïc sinh linh hoàn cuûa caâu thô qua tieáng noùi cuûa chính mình. Vì coù ai ñaõ laøm ñöôïc cho ngöôøi ngoaïi quoác hieåu vaø caûm ñöôïc moät caâu luïc baùt Kieàu, nhaát laø caâu Kieàu ngaâm sa maïc chaêng ? Nhö vaäy, dòch thô ñaõ khoù, dòch thô Tagore laïi caøng khoù hôn. Bôûi leõ Bengali chæ laø moät thoå ngöõ trong haøng traêm thoå ngöõ cuûa ngöôøi AÁn ñoä, vaø chính soá lôùn ngöôøi AÁn ñoä trung bình khoâng ñoïc ñöôïc thô Tagore. Ñieàu vui möøng laø vì aûnh höôûng thi vaên Tagore saâu roäng quaù, thu huùt ñöôïc nhieàu vaên nhaân chaâu AÂu, neân haàu heát caùc boån thô, kòch, truyeän ngaén... cuûa oâng ñeàu ñöôïc phieân dòch qua tieáng Anh, Phaùp, Ñöùc do nhöõng ngoøi buùt giaù trò thöïc hieän ; vaø nhôø ñoù maø thi vaên Tagore trôû laïi vôùi ngöôøi AÁn ñoä, vaø trong moät giôùi haïn naøo ñaõ ñeán vôùi ngöôøi Vieät chuùng ta ! Nhöng ta haún trôû laïi vôùi ñeà taøi.

Cuõng laø caùi tinh thaàn yeâu nöôùc AÁn ñoä ngaøy nay bò ngöôøi da traéng daøy xeùo, ñaõ khieán ngöôøi thô Tagore, trong moät chuyeán du lòch (maø oâng goïi laø haønh höông) qua ñaát Thaùi lan (ngaøy ñoù goïi laø ñaát Xieâm), ñaõ ca tuïng daáu veát huy hoaøng cuûa ñaïo Phaät coøn laïi treân chuøa chieàn vaø ñeàn ñaøi ñaát Thaùi, trong "Baøi thô taëng nöôùc Xieâm", nhö sau :

Toâi ñeán ñaây, moät keû haønh höông nhoû beù
quyø treân ngöôõng cöûa ñaát Xieâm
Daâng leân lôøi thô ñaïm baïc vónh haèng ñaát AÁn ñoä
vó ñaïi coøn daáu veát nôi ñaây
xa caùch nghìn truøng caùc ñeàn ñaøi khoùi nhang taøn luïi
Vaø toâi xin taém nöôùc cam loà
tuoân ra töø loøng ñaát Xieâm,
Suoái nöôùc muoân ñôøi ñaõ thoaùt ra
töø nôi thaâm nghieâm ñaát AÁn ñoä
Maët trôøi cuûa voâ löôïng tình thöông vaø Chaùnh ñaïo.
                                 (To Siam, Parisesh)

Ñaát Thaùi laùng gieàng khoâng phaûi laø nôi ñoäc nhaát Tagore ñeå laïi baøi thô vinh ca ñaïo Phaät. Baát cöù nôi naøo ôû chaâu AÙ vaø Ñoâng nam AÙ coù veát tích ñeàn ñaøi hay vaên minh ñaïo Phaät nhö Java, Bali, Mieán ñieän, Trung hoa, Nhaät baûn... (ñieàu ñaùng buoàn laø khoâng coù caùc xöù Ñoâng döông thuoäc Phaùp !) maø Tagore ñaõ gheù chaân luùc coøn treû hay veà sau ôû treân ñænh cao danh voïng, oâng cuõng ñeå laïi thi vaên taùn döông ñöùc Phaät. Naêm 1927, du haønh qua caùc nöôùc Ñoâng nam AÙ, ñeán Java, thaêm ñaïi thaùp Borobudur, Tagore vieát :

Con ngöôøi hoâm nay khoâng coøn chuùt yeân vui,
traùi tim khoâ caïn,
rong ruoåi chaïy theo baõ lôïi quyeàn tröôùc maët,
lôïi quyeàn maø khi buoâng tay khoâng coøn chuùt yù nghóa gì.
Ñaõ ñeán luùc ta phaûi suy tö töï taïi
truù chaân giöõa côn loác vuõ baõo,
ñeå nhaän chaân ñöùc töø bi voâ löôïng
laø yù nghóa taän cuøng cuûa töï do
Vaø nguyeän caàu : Töï quy y Phaät, ñöông nguyeän chuùng sanh...
                                    (Borobudus, Parisesh, 1932)

TAGORE VAØ ÇÖÙC TÖ Ø BI CUÛA ÇAÏO PHAÄT

Nhöng khoâng phaûi chæ rieâng tinh thaàn aùi quoác cuûa moät ngöôøi AÁn ñoä hay tinh thaàn töï toân cuûa moät ngöôøi Ñoâng phöông tröôùc söùc taøn baïo cuûa phöông Taây ñaõ ñöa Tagore ñeán vôùi ñaïo Phaät. Tagore ñaõ ñeán vôùi ñaïo Phaät vì caùi "taâm" cuûa oâng. Laø moät ngöôøi Baø la moân soáng trong truyeàn thoáng AÁn ñoä giaùo, Tagore ñaõ ñöôïc caùi yù nieäm "töø bi voâ löôïng" cuûa giaùo lyù Thích Ca thu huùt, vaø ñaõ trôû thaønh moät ñeä töû cuûa Thích Ca. Ngaøy xöa ñöùc Phaät ñaõ giaûi phoùng con ngöôøi thoaùt khoûi moïi trình töï nghi thöùc, moïi tín ngöôõng dò ñoan vaø Ngaøi ñaõ xoùa boû moïi ñieàu chöôùng ngaïi veà saéc da vaø chuûng toäc giöõa ngöôøi vaø ngöôøi. Lyù luaän cuûa Ngaøi vaø böùc thoâng ñieäp cuûa Ngaøi veà tình thöông cuõng nhö lôøi daïy baát baïo ñoäng cuûa Ngaøi ñaõ chinh phuïc khoái oùc vaø traùi tim nhaø thô Tagore. Nhöõng ngöôøi baïn gaàn vaø hieåu bieát caën keõ nhö huaân töôùc William Rothenstein, thi haøo ngöôøi AÙi nhó lan William Yeats ñeàu laëp laïi baèng chöùng laø taát caû lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät ñeàu ñöôïc theå hieän trong ñôøi soáng cuûa Tagore. Moät nhaø thô khaùc Edward Thompson ñaõ töøng daïy moân vaên chöông Bengali taïi Bengal vaø Oxford, taùc giaû cuoán saùch Rabindranath Tagore : His Life and Work (Calcutta, 1921) khaúng ñònh "OÂng ta (Rabindranath) thôø ñaïo Phaät nhieàu hôn laø oâng ta coù caûm tình vôùi vaøi giaùo phaùi ñaïo Baø la moân thònh haønh (ngaøy ñoù) taïi queâ höông Bengal cuûa oâng. Taát caû lôøi daïy cuûa ñaïo Phaät ñeàu ñöôïc theå hieän trong ñôøi soáng haèng ngaøy cuûa oâng ta".

Ví duï cuï theå laø saùt sanh. Nhaø thô ñau ñôùn toät ñoä khi nhìn thaáy caûnh saùt sanh, vaø söï kieän naøy ñöôïc moâ taû bieát bao laàn trong taùc phaåm kòch ngheä, trong truyeän ngaén cuûa Tagore, ruùt yù töø nhöõng Chuyeän Tieàn Thaân Jataka cuûa kinh Phaät. Ñieån hình laø boån kòch Prayaschittsa vieát naêm 1893, ñem leân saân khaáu naêm 1909 cuøng vôùi boån dòch tieáng Anh (Boån dòch tieáng Phaùp l'Expiratoire 1922). Nhaân vaät chính laø hình aûnh cuûa moät traùng só voâ cuøng teá nhò khoâng chòu ñöôïc noãi ñau xoùt cuûa moät con giun, con kieán bò chaø ñaïp daõy cheát, nhöng maø traùi laïi, nung naáu yù chí ñaáu tranh baát baïo ñoäng cho quyeàn laøm ngöôøi bình ñaúng giöõa ngöôøi baûn xöù vôùi nhau (cheá ñoä giai caáp caste) vaø giöõa ngöôøi da traéng thoáng trò vaø ngöôøi da vaøng bò trò, ñaáu tranh chòu nhuïc hình ñeå khoâng ñoùng thueá cho quaân cöôùp nöôùc. Treân saân khaáu chính trò, Thaùnh Cam-ñòa (Mahatma Gandhi) hai möôi naêm sau môùi xuaát hieän, nhöng nhaân vaät trong kòch boån cuûa Tagore ñaõ gôïi leân hình daùng röïc rôõ cuûa ngöôøi anh huøng AÁn ñoä vaø AÙ chaâu Gandhi, töø ñaàu theá kyû.

Ñoàng thôøi vôùi boån kòch Prayashitta, laø taäp truyeän ngaén Rajarshi (coù ghi trong thö muïc ba boån tieåu söû ñaày ñuû nhaát cuûa Tagore do Ernest Rhys (1915), Rothenstein (1932) vaø Krisna Kripalani (1962) vieát, (nhöng khoâng thaáy ghi teân boån dòch ra ngoaïi ngöõ) leân aùn vieäc saùt sinh thuù vaät. Tagore moâ taû töøng chi tieát vôùi noãi khoå ñau khoâng noùi ra ñöôïc cuûa con vaät bò ngöôøi ñem ra gieát laøm thöùc aên hay gieát ñeå teá leã theo tín ngöôõng dò ñoan. Santiniketan laø aáp rieâng cuûa gia toäc Tagore bao boïc con soâng Shelaidaha boán muøa coù boùng maùt neân raát nhieàu chim muoâng. OÂng ra leänh cho ngöôøi trong aáp vaø du khaùch khoâng ñöôïc saên baén suùc vaät, taïo neân moät khu ñaát daønh rieâng laøm moâi tröôøng cho vieäc baûo toàn thieân nhieân. Vaø cho ñeán ngaøy nay daân chuùng trong vuøng giöõ kyû nieäm toát ñeïp cuûa Tagore, vaãn tuaân theo caùc luaät leä caám saên baén, caám phaù hoaïi thieân nhieân cuûa oâng ñaët ra töø luùc sanh thôøi.

Tagore bieát roõ laø treân hoaøn vuõ vaø trong suoát lòch söû nhaân theá, ñöùc Phaät leân tieáng tröôùc taát caû, tìm caùch ngaên chaän vaø chæ roõ hieäu quaû taùc haïi do söï ñoäc aùc cuûa loaøi ngöôøi ñoái vôùi caàm thuù, ñoái vôùi moâi tröôøng thieân nhieân gaây ra, haõm haïi ñôøi soáng ngaøy mai. Bôûi vaäy maø nhaø thô caàu nguyeän xin ñöùc Phaät taùi sinh ( natirpuja ) : Oserene, Ofee, boån dòch tieáng Anh) :

Khaån caàu xin ñöùc Theá Toân laïi giaùng xuoáng traàn !
Ngaøi, ñaáng voâ löôïng thoï, voâ ñaúng luaân
Xin xoùt thöông ban nieàm hy voïng muoân ñôøi,
Xin töôùi xuoáng maät ngoït voâ löôïng toûa ra
töøng caùnh treân ñaøi sen saùng choùi !
Thanh thaûn laøm sao, bao la laøm sao
laø ñöùc töø bi voâ löôïng, laø loøng hyû xaû khoâng bôø
cuûa ñaáng Theá toân.
Xin giang tay xoùa boû moïi tuïc luïy
treân coõi ta baø naøy.
Cuõng trong taäp thô naøy, ta ñoïc :
Ngaøi ñaõ ban muoân vaøn aân hueä, xin Ngaøi ban theâm
cho moãi chuùng con yù thieän thoaùt ly,
Xin Ngaøi khôi daäy trong moãi chuùng con chaát men
gaây laïi voán ngöôøi.

TAGORE VAØ ÇÖÙC TRÍ CUÛA ÇAÏO PHAÄT

Tagore, nhö ta ñaõ thaáy ôû treân, khoâng chæ ñeán vôùi ñaïo Phaät vì loøng aùi quoác, vì caùi taâm, maø saâu ñaäm hôn nöõa vì ñieàu trí. Trong Dhammapada, cuoán saùch veà tö töôûng trieát lyù vaø chính trò xuaát baûn naêm 1930, oâng vieát :

"Khoâng bieát bao nhieâu chaát lieäu döôùi moïi hình saéc ñaõ ñöôïc choân vuøi trong kinh ñieån nhaø Phaät. Vaø chính bôûi ngaøy nay chuùng ta ñaõ xa laï vôùi caùc chaát lieäu voâ giaù ñoù maø taát caû lòch söû cuûa vaên minh AÁn ñoä chöa khai thaùc veïn toaøn. Öôùc gì moät soá thanh nieân AÁn ñoä chuùng ta, khi ñaõ ñöôïc ñieàu nhaän xeùt treân khaéc phuïc, boû taâm huyeát vaøo chuyeân chuù hoïc Phaät, laøm vieäc tìm hoïc ñaïo Phaät thaønh moät söù meänh ñeå phuïc höng caùi gia saûn muoân ñôøi".

Tagore khoâng chæ ñöa ra moät lôøi keâu goïi suoâng. Chính oâng töï baét tay vaøo vieäc, gom goùp söu taàm kinh Phaät, hieäu ñính vaø dòch thuaät qua Anh ngöõ, giuùp taïo neân phong traøo hoïc Phaät vaøo ñaàu theá kyû 20. Trong Ñaïi hoïc Visva Bharati döïng leân moät phaân khoa Phaät hoïc, haøng naêm môû caùc khoùa ñaøo taïo vaø tu nghieäp cho ngöôøi hoïc Phaät. Hoïc giaû treân toaøn theá giôùi ñoå xoâ ñeán tham gia hoïc taäp, thaûo luaän vaø söu khaûo döôùi söï chæ ñaïo cuûa oâng.

Naêm 1935, khi uy danh cuûa oâng ñaõ vang löøng boán beå, Tagore nhaän lôøi môøi cuûa Hoäi Maha Bodhi Society ñeán chuû toïa leã ñaûn sinh cuûa ñöùc Phaät, ngöôøi AÁn ñoä goïi laø leã Purnima (danh töø thoáng nhaát veà sau goïi laø leã Visakha). Nhaø thô ñaïi taøi tuyeân boá : "Ngaøy traêng troøn Visakha hoâm nay, toâi ñöôïc ñeán ñaây thaønh taâm thieát leã Ñaûn sanh cuûa ñaáng Chi toân. Toâi xin cuùi ñaàu ñaûnh leã tröôùc ñöùc Phaät maø töø ñaùy loøng toâi hieåu Ngaøi laø con ngöôøi cao caû nhaát trong moïi taàng lôùp ngöôøi ñaõ sinh ra trong coõi ñaát naøy. Ñaây laø dòp cho toâi chöùng minh ñöôïc loøng toân kính cuûa toâi ñoái vôùi ñöùc Phaät, ñaây laø cô hoäi haõn höõu ñoái vôùi toâi. Toâi xin thaønh kính ñaûnh leã ñöùc Phaät maø moãi ngaøy töï trong thaâm taâm toâi vaãn thaønh kính chieâm ngöôõng". Trong dòp naøy, nhaø thô ñaët moät baøi thô phoå nhaïc ca tuïng ñöùc Phaät maø ngöôøi AÁn ñoä ví nhö baøi thô "Ode to Joy" cuûa Frederic Schiller soaïn vaø ñöôïc ñaïi nhaïc gia Beethoven phoå qua nhaïc trong khuùc Ñaïi hoøa taáu giao höôûng soá chín. Baøi thô phoå nhaïc cuûa Tagore (do chính oâng phoå nhaïc) baét ñaàu baèng caâu : "Vaïn tueá ñöùc Theá Toân ñaõ thaønh coâng loaïi boû loãi laàm ñen toái (cuûa moïi ngöôøi)". Giaùo sö Krishna Kripalani taùc giaû boä tieåu söû baèng Anh ngöõ ñöôïc xem laø xaùc thöïc nhaát cuûa Tagore vieát laø Tagore voâ cuøng kieâu ngaïo, suoát ñôøi oâng chöa heà quyø laïy moät ngöôøi hay hình töôïng naøo, vaäy maø khi ñeán Boà ñeà ñaïo traøng Buddha Gaya, thaáy böùc töôïng cuûa Thích Ca, oâng suïp xuoáng laïy ñaûnh leã. Cuõng chính Tagore ñaõ vieát veà mình : "Toâi laø ñeä töû cuûa ñöùc Phaät, quy y vì trí tueä cuûa Ngaøi. Theá nhöng moãi khi toâi ñeán nhöõng nôi coù xaù lôïi cuûa Ngaøi, toâi voâ cuøng xuùc ñoäng vì caûm thaáy ñöôïc gaàn guõi Ngaøi". (Trích trong saùch Samalochana, 1888). Khi xa hình töôïng ñöùc Phaät, khoâng coøn boài hoài xuùc ñoäng, nhaø thô vaø trieát gia trôû laïi vôùi lyù trí thuaàn tuùy, vieát trong saùch "Buddha & Buddhism" (Ñöùc Phaät vaø ñaïo Phaät, 1927) : "Ñaïo Phaät laø söùc maïnh tinh thaàn ñaàu tieân trong lòch söû loaøi ngöôøi ñaõ lieân keát ñöôïc bao nhieâu noøi gioáng xa caùch nhau baèng muoân nghìn soâng nuùi, baèng tieáng noùi vaø phong tuïc, baèng neáp cheânh leäch giöõa trình ñoä vaên minh. Söùc maïnh lieân keát naøy khoâng phaûi laø moái giao lieân thöông maõi, khoâng phaûi laø thaønh trì ñeá quoác, hay laø ñieàu hieáu kyø khoa hoïc, laïi caøng khoâng phaûi laø noãi khaùt voïng tìm ñaát môùi ñeå di cö. Söùc maïnh lieân keát naøy thuaàn tuùy laø tinh thaàn coá gaéng baát vuï lôïi giuùp con ngöôøi ñaït tôùi cöùu caùnh taän cuøng cuûa mình". ("Tagore: "Buddha & Buddhism" ñaõ daãn)

Thaät vaäy, haøi hoøa giöõa muoân loaøi ñeå tìm loái thoaùt nghieäp chöôùng khoå ñau "cöùu caùnh taän cuøng cuûa loaøi ngöôøi (man's find goal)" laø yù nguyeän cuûa ñöùc Phaät. Ngaøi ñaõ lieân keát chuùng sinh treân traùi ñaát baèng tình yeâu vaø nhaø thô Tagore ñaõ nhaän chaân ñöôïc ñieàu ñoù. Phöông tieän ñaït tôùi haøi hoøa laø laøm theo lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät : tin Phaät, tin vaøo phaùp cuûa Phaät vaø xem taêng löõ laø ngöôøi baïn daãn ñöôøng. Tagore vieát :

Khi lôøi rao giaûng quy y Tam baûo
Nhö saám vang treân thinh khoâng qua ñoài qua nuùi
Qua sa maïc, qua bieån khôi
Caùc quoác gia thöùc tænh cuøng vuøng daäy ñaùp öùng
giöõa mieáu ñöôøng, quyeát taâm döùt nghieäp
daâng lôøi theà nguyeän höôùng veà giaûi thoaùt
ñaäp tan xieàng xích troùi buoäc nhuïc thaân.
                        (Baøi thô taëng nöôùc Xieâm, Parisesh)

Giaùo sö Buddhadeva Bose thuoäc vieän ñaïi hoïc Bombay laø moät trong nhöõng chuyeân gia nghieân cöùu Tagore, ñaõ moâ taû oâng nhö laø "moät hieän töôïng cuûa theá kyû"..., moät söùc maïnh cuûa Taïo hoùa thoåi vaøo neàn vaên hoïc"... vaø "ñieåm ñaëc tröng nhaát cuûa oâng laø khoái löôïng, bao xuyeán moïi laõnh vöïc, muoân hình muoân traïng"... "Rabindranath Tagore laø nhaø vaên toaøn dieän, ñaày ñuû baäc nhaát treân theá giôùi". Buddhadeva Bose cuõng nhö caùc nhaø hoïc giaû coå ñieån khaùc saép vaên phaåm cuûa Tagore thaønh boán muïc : thô tröõ tình, chuyeän ngaén vaø tieåu thuyeát, kòch ngheä vaø aâm nhaïc, tö töôûng trieát hoïc vaø chính trò.

Trong laõnh vöïc thi ca tröõ tình, ñòa vò cuûa Tagore taïi AÁn ñoä coù theå ñem so saùnh vôùi Nguyeãn Du trong thi vaên nöôùc ta trong möïc thöôùc khieâm toán hôn, dó nhieân khieâm toán veà phaàn chuùng ta. Tröôùc Tagore, thô tröõ tình Bengali khoâng ai ñeå yù ; sau Tagore chöa coù moät nhaø thô naøo saùnh kòp ñöôïc moät phaàn. Thô Tagore laïi coøn laø loaïi thô ñeå phoå nhaïc vì leõ aâm thanh ñaëc bieät cuûa tieáng noùi Bengali, vaø cuõng vì leõ Tagore laø moät nhaïc só thieân taøi.

Chuyeän ngaén vaø tieåu thuyeát cuûa Tagore phaàn ñaõ ñöôïc dòch ra Anh ngöõ ñöôïc saép xeáp thaønh ba boä lôùn, goàm boán ñeà taøi : söï caùch bieät giöõa ñôøi soáng thoân queâ vaø thaønh thò ; giaùo duïc laø phöông tieän ñeå tieán boä ; tinh thaàn quoác gia vaø yù kieán chính trò ; khai phoùng nöõ löu vaø coäng ñoàng.

Taùc phaåm kòch ngheä vaø phaàn phoå nhaïc laø phaàn saùng taùc Tagore vöøa yù nhaát. Nhö ôû treân ñaõ minh ñònh giôùi haïn, trong baøi naøy ta khoâng baøn tôùi tö töôûng trieát lyù vaø chính trò cuûa Tagore, maø chæ tìm hieåu phaàn saùng taùc thuaàn tuùy vaên ngheä cuûa oâng lieân heä ñeán ñaïo Phaät.

Ñieàu caàn phaûi nhaéc laïi ngay laø chín möôi phaàn traêm saùng taùc thi vaên cuûa Tagore vieát baèng tieáng Bengali, vaø chæ khoaûng gaàn moät nöûa ñöôïc dòch qua Anh ngöõ. Trong soá taùc phaåm ñöôïc dòch ra Anh ngöõ, dó nhieân phaàn lieân heä tôùi ñaïo Phaät khoâng ñeám ñöôïc bao nhieâu bôûi leõ ngöôøi Taây phöông laøm quen vôùi AÁn ñoä ngaøy ñoù raát nghi ngaïi - neáu khoâng noùi laø khinh khi ñaïo cuûa Thích Ca.

Naêm 1961, kyû nieäm 100 naêm sinh haï Tagore, nhaø xuaát baûn Macmillan toång keâ taùc phaåm Tagore trong taäp saùch Centenary Volume trong ñoù ghi chuù 41 taùc phaåm kòch ngheä. Chín boån ñaõ ñöôïc dòch luùc sinh thôøi taùc giaû, taùm boån ñöôïc in sau khi oâng maát, 24 boån coøn laïi nguyeân tieáng Bengali. Trong nhöõng baøi ñaõ dòch qua tieáng Anh chæ coù ñoâi boån nhö kòch baûn Prayaschitta ñaõ daãn treân quen thuoäc vôùi chuùng ta veà maët ñaïo Phaät. Baây giôø neáu ta ñoïc giaùo sö Bimal Barna, moät hoïc giaû Phaät giaùo tröôøng Nalanda (Calcutta Reviews, 1960) ta hoïc ñöôïc laø raát nhieàu baøi thô tröõ tình, chuyeän ngaén, kòch baûn cuûa Tagore ñöôïc saùng taùc ruùt chaát lieäu trong nhöõng Chuyeän tieàn thaân ñöùc Phaät (Kinh Jataka). Bismal Barna daãn nhöõng baøi thô ngaén hoaëc tröôøng thieân, nhieàu baøi ñaõ vieát ra kòch baûn, tieåu thuyeát nhö taäp thô Katha,Srehta-Bhiksha,Mastakbikray, Nagarlaksmi, Pujarini... nhöõng ñeà muïc quen thuoäc trong kyõ ngheä ñieän aûnh AÁn ñoä ngaøy nay ! Nhaø söu khaûo coøn vieát theâm laø nhöõng baøi thô, truyeän ngaén, kòch baûn naøy ñöôïc dieãn taû vôùi buùt phaùp "khoâng so saùnh ñöôïc trong lòch söû vaên chöông".

Raát tieác vì haøng raøo ngoân ngöõ, theá heä chuùng ta baét buoäc trôû thaønh xa laï vôùi nhöõng kyø quan naøy. Phöông Taây - vì lyù do hoaøn caûnh, coù chuùng ta trong ñoù - chæ bieát ñöôïc Tagore thoaùng qua vaø khoâng troïn veïn. Sau naøy nhöõng ngöôøi treû hôn tìm hoïc ñaïo Phaät, neáu ñeán vôùi Tagore, chaéc chaén seõ gaëp moät kho taøng voâ giaù chôø ñôïi ñöôïc khai thaùc.

                                                                                          Nguyeãn Phuùc Böûu Taäp

( Chöõ trong voøng ñôn laø lôøi cuûa ngöôøi dòch. Taäp thô Parisech vieát baèng tieáng Pali naêm 1887, dòch ra Anh ngöõ vaø xuaát baûn taïi Luaân ñoân naêm 1932.)

---

[ Trôû Veà ]