Coù raát nhieàu söû lieäu ghi laïi khaùc nhau veà ngaøy, thaùng, naêm lieân heä ñeán caùc söï kieän lòch söû ñöùc Phaät. Caùc nhaø hoïc giaû Phaät giaùo vaø caùc nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc ñaõ neâu nhieàu lyù do veà söï sai bieät ñoù. Chaúng haïn, Löông Khaûi Sieâu trong taäp "Phaät hoïc Nghieân cöùu Thaäp baùt thieân" cho raèng: "Vì ngöôøi AÁn Ñoä xem thöôøng lòch söû, vaû laïi, quan nieäm thôøi gian cuûa hoï raát mô hoà, neân nhöõng saùch vôû AÁn ngöõ ñoái vôùi nieân ñaïi sanh dieät cuûa ñöùc Phaät khoâng moät saùch naøo cheùp roõ raøng, minh xaùc" (1). Veà ñieàu naøy, khoâng haún laø ngöôøi AÁn khoâng coù quan nieäm roõ raøng veà thôøi gian, hay khoâng coù quan nieäm lòch söû roõ raøng. Lòch söû cho thaáy ngöôøi AÁn coù quan nieäm lòch söû sôùm nhaát, ñaëc bieät laø ôû Phaät giaùo. Chuùng ta coù theå nhìn thaáy nhieàu söû lieäu qua naêm Nikaøyas vaø boán A-haøm (Agamas), qua bia kyù cuûa vua A-duïc (Asoka), trong Thieän Kieán Luaät, Tyø-baø-sa, A-tyø-ñaït-ma v.v...

Ngöôøi vieát nghó raèng söï sai khaùc veà caùc nieân ñaïi lòch söû ñöùc Phaät coù theå laø do caùc lyù do ñôn giaûn sau ñaây:

- Lòch ghi cuûa caùc nöôùc thôøi xöa khaùc nhau, vaø caùc lòch ghi aáy laïi khaùc haún vôùi Taây lòch maø theá giôùi hoâm nay ñang duøng, noù cuõng khaùc haún vôùi aâm lòch cuûa Trung Hoa.

- Thôøi ñöùc Phaät taïi theá, goàm caû kyø kieát taäp ñaàu tieân, caùc vò tu só thieáu ñieàu kieän ghi cheùp, chæ truøng tuyeân. Khi truøng tuyeân, caùc vò ñeä töû thöôøng nhôù roõ noäi dung giaùo lyù giaûi thoaùt maø khoù nhôù ñuùng ngay, thaùng cuûa caùc söï kieän lòch söû, hoaëc khoâng chuù yù ghi laïi caùc ngaøy, thaùng aáy... Cuõng coù theå caùc söû lieäu ghi laïi ñuùng caùc ngaøy, thaùng lòch söû, nhöng traûi qua caùc thay ñoåi, chieán tranh, caùc theá kyû truyeàn thöøa v.v... caùc söû lieäu aáy bò thaát laïc, hoaëc bò ghi cheùp sai laàm.

- Coù khi do söï tranh chaáp aûnh huôûng giöõa caùc hoïc phaùi maø ngaøy, thaùng, naêm ra ñôøi cuûa ñaáng Giaùo chuû hay cuûa heä tö töôûng bò söûa laïi khaùc ñi, nhö tröôøng hôïp caïnh tranh aûnh höôûng Phaät, Laõo, Khoång ôû Trung Hoa.

- Cuõng coù theå coù caùc taøi lieäu giaû do ngoaïi ñaïo ñaùnh traùo vaøo caùc taøi lieäu lòch söû cuûa Phaät giaùo ñeå phuïc vuï yù ñoà cuûa ngoaïi giaùo.

- Cuõng coù theå do caùc lyù do xaõ hoäi, chính trò cuûa caùc thôøi ñaïi, taøi lieäu bò ghi laïi leäch ñi, hoaëc do söï ghi cheùp chuû quan vaø bò giôùi haïn cuûa ngöôøi bieân khaûo.

- Cuõng coù theå söû lieäu ñöôïc ghi laïi vaø ñöôïc ñieàu chænh theo quan nieäm cuûa boä phaùi.

Qua moät soá lyù do vöøa neâu, chuùng ta khoâng phaûi quaù baän taâm ñeán söï chính xaùc cuûa moät soá söï kieän lòch söû vaø caùc ngaøy, thaùng, lòch söû cuûa ñöùc Phaät. Ñieàu ñaùng ghi nhaän nhaát laø haàu heát caùc söû lieäu, goàm bia kyù cuûa vua A-duïc, ñeàu xaùc nhaän ñöùc Phaät laø moät nhaân vaät lòch söû, chöù khoâng phaûi laø moät nhaân vaät thaàn thoaïi, duø ñöôïc nhìn döôùi caùi nhìn cuûa Baéc taïng hay Nam taïng.

ÔÛ ñaây, ngöôøi vieát löôïc söû ñöùc Theá Toân döïa treân kinh taïng Nikaøya, kinh taïng A-haøm (Agama), bia kyù cuûa vua A-duïc, taøi lieäu cuûa kyø ñaïi hoäi Toång Hoäi Phaät giaùo Theá giôùi hoïp laàn II taïi Tokyo naêm 1952, vôùi söï tham khaûo theâm taøi lieäu Phaät giaùo cuûa Edward J. Thomas (taùc giaû cuoán "The Life of Buddha as Legend and History", "Buddhist Thought", "Early Budhist Scriptures") vaø cuûa Kimura Taiken (taùc giaû cuûa boä "Lòch söû Tö töôûng Nguyeân Thuûy, Tieåu thöøa vaø Ñaïi thöøa").

Boà Taùt Tröôùc Khi Nhaäp Thai.

Nam taïng vaø Baéc taïng nhìn khaùc nhau veà ñöùc Phaät, Thöôïng toïa boä vaø Ñaïi chuùng boä cuõng nhìn khaùc nhau veà Ngaøi.

Baéc taïng cho raèng ñöùc Phaät ñaõ thaønh Phaät töø laâu, kieápy naø chæ laø thò hieän. Nam taïng thì cho raèng kieáp naøy cuûa Theá Toân laø kieáp cuoái cuøng thaønh Phaät; kieáp tröôùc ñaây, Ngaøi laø Boà Taùt ôû cung trôøi Ñaâu-suaát (Tusita) -- coõi trôøi thöù tö trong saùu coõi trôøi Duïc giôùi (Töù thieân vöông, Tam thaäp tam, Daï-ma, Ñaâu-suaát. Hoùa laïc vaø Tha hoùa töï taïi). Coõi naøy coù boán ngaøn tuoåi thoï, töông ñöông vôùi naêm traêm baûy möôi saùu trieäu naêm cuûa con ngöôøi treân traùi ñaát (theo kinh Ñaïi Boån, Tröôøng Boä kinh III; kinh Hi Höõu Vò Taêng Höõu Phaùp, Trung Boä III; Vò Taêng Höõu Phaùp, Trung A-haøm, soá 32 ñaïi I, 469c; vaø Kinh Taäp, Tieåu Boä kinh).

Quan nieäm cuûa Baéc taïng thì töông töï vôùi quan nieäm toân giaùo cuûa phaàn lôùn caùc toân giaùo khaùc, thöôøng coù khuynh höôùng sieâu thöïc, Thaùnh hoùa vò Giaùo chuû.

Thöôïng toïa boä thì nhìn ñöùc Phaät moät caùch hieän thöïc hôn, ñi saùt vôùi caùc söï kieän lòch söû. Nhöng caû hai Nam vaø Baéc taïng, ñeàu xaùc nhaän: tröôùc khi thaønh Phaät, Theá Toân ñöôïc goïi laø moät Boà Taùt ôû Ñaâu-suaát.

Caùch nay chín möôi moát kieáp (1 kieáp "kappa, kalpa": baèng ñôøi soáng cuûa moät theá giôùi, baèng moät ngaøy ñeâm cuûa coõi trôøi Phaïm thieân, baèng boán ngaøn ba traêm hai möôi trieäu naêm ôû traùi ñaát: theo Töï ñieån Sanskrit cuûa Amarasimhakosa), Theá Toân Tyø-baø-thi (Vipassi) ra ñôøi. Caùch nay ba möôi moát kieáp, Theá Toân Thi-khí (Sikhi), Tyø-xaù-phuø (Vessasbhuø), Caâu-löu-toân (Kakusandha), Caâu-na-haøm (Konaøgamana) vaø Theá toân Ca-dieáp (Kassapa) ñaõ ra ñôøi. (Theo kinh Ñaïi Boàn vaø Vò Taèng Höõu Phaùp, nhö vöøa trích daãn ôû treân).

ÔÛ Ñaâu-suaát, Theá Toân luoân luoân an truù trong chaùnh nieäm tænh giaùc. Moät laàn, moät soá chö Thieân ôû Ñaâu-suaát vaø chö Thieân ôû caùc coõi Saéc giôùi, "caùc vò Trôøi tröôùc ñaây ñaõ ñöôïc Theá Toân Tyø-baø-thi giaùo hoùa - thuaät laïi cho Boà Taùt nghe veà caùc söï kieän chö Theá Toân tröôùc ñaây ñaõ ra ñôøi vaø thænh caàu Boà Taùt xuoáng traàn ñeå hoùa ñoä chuùng sinh". Nay laø thôøi ñieåm cuûa ñöùc Theá Toân.

Boà Taùt Vaøo Thai Meï.

(Theo kinh Hi Höõu Vò Taèng Höõu Phaùp; Vò Taèng Höõu Phaùp...)

Khi heát tuoåi thoï ôû Ñaâu-suaát, Boà taùt chaùnh nieäm tænh giaùc ñi vaøo thai meï, Hoaøng haäu Ma-da (Maøyadevi) ôû kinh thaønh Ca-tyø-la-veä (Kapilavatthu, Skt. Kapilavastu).

Baáy giôø moät haøo quang kyø dieäu, thaéng xa haøo quang chö Thieân, thaéng xa aùnh saùng maët trôøi, soi saùng khaép caùc coõi, khaép ñeán nhöõng nôi toái taêm maø aùnh saùng maët trôøi khoâng theå soi thaáu, möôøi nghìn theá giôùi rung ñoäng, chaán ñoäng maïnh Boà taùt ôû trong thai meï nhö ôû trong chieác hoäp kim cöông trong saùng, coù boán Thieân töû canh gaùc boán goùc trôøi, khoâng ñeå cho loaøi Ngöôøi hay khaùc loaøi Ngöôøi xuùc phaïm ñeán thai nhi vaø Hoaøng haäu.

Trong luùc mang thai, ngöôøi meï höôûng ñaày ñuû naêm duïc coâng ñöùc (saéc, thanh, höông, vò, xuùc) vaø thaáy roõ thai nhi nhö thaáy roõ vieân ngoïc ôû trong loøng baøn tay, vôùi ñaày ñuû caùc boä phaän cuûa cô theå, raát hoaøn myõ. Thôøi gian mang thai laø möôøi thaùng. Trong thôøi gian naøy, taâm ngöôøi meï thöôøng hoan hyû, khoâng khôûi leân duïc yù vôùi baát cöù ngöôøi khaùc phaùi naøo.

Ngaøy Ñaûn Sanh.

(Theo kinh Ñaïi Boån; Vò Taèng Höõu Phaùp...)

Theo truyeàn thuyeát Phaät giaùo, meï cuûa Boà taùt ñöùng maø sanh. Hoaøng haäu Ma-da sanh Hoaøng töû nôi coäi hoa Voâ-Öu, khi ñang thöôûng hoa ôû vöôøn Ngöï Laâm-tyø-ni (Lumbini). Khi ra khoûi loøng meï, Thaùi töû oai nghieâm nhö moät Phaùp sö ñang böôùc xuoáng Phaùp toøa, saùng choùi nhö moät vieân hoàng ngoïc, thanh tònh, khoâng dính moät chaát dô naøo töø loøng ngöôøi meï, chaân Thaùi töû khoâng chaïm ñaát, coù boán Thieân töû ñôõ (roài chuyeån qua tay con ngöôøi), ñaët Thaùi töû tröôùc Hoaøng haäu vaø thöa: "Hoaøng haäu haõy hoan hyû. Hoaøng haäu vöøa sanh moät vó nhaân". Töø hö khoâng coù moät doøng nöôùc aám vaø moät doøng nöôùc maùt taém goäi cho Thaùi Töû vaø Hoaøng haäu. Thaùi töû ñöùng vöõng chaân, maët höôùng veà phöông Baéc, buôùc ñi baûy böôùc (ñaây laø baûy böôùc ñi truyeàn thoáng cuûa chö Phaät), coù loïng traéng che, nhìn khaép moïi phöông, roài caát tieáng noùi vôùi gioïng eâm aû nhö tieáng chim Ca-laêng-taàn-giaø (soáng ôû Hi-maõ), vöøa traàm huøng nhö tieáng Ngöu vöông, raèng: "Ta laø baäc Toái thöôïng ôû ñôøi. Ta laø baäc Toân kính ôû ñôøi. Nay laø ñôøi soáng cuoái cuøng, khoâng coøn sanh laïi nöõa".

Truyeàn thoáng kinh Baéc taïng vaø A-haøm (Kinh Ñaïi Baûn Duyeân) cho raèng Thaùi töû sanh ra töø hoâng beân höõu cuûa Hoaøng haäu, böôùc ñi hay böôùc, tay chæ trôøi, tay chæ ñaát maø noùi raèng: "Treân trôøi vaø döoùi ñaát chæ coù Ta laø hôn caû".

Baáy giôø, moät haøo quang kyø dieäu... chieáu khaép möoøi nghìn theá giôùi, caùc theá giôùi ñeàu chaán ñoäng, rung ñoäng.

Ñaïi hoäi Phaät giaùo Theá giôùi hoïp kyø II taïi Tokyo (Nhaät Baûn), 1952, ghi ngaøy Phaät ñaûn sinh laø ngaøy traêng troøn thaùng Vesaskha cuûa AÁn Ñoä, naêm 624 tröôùc Taây lòch. Ngaøy, thaùng, naêm naøy döïa vaøo truyeàn thoáng cuûa Phaät giaùo Tích Lan. Theo ñoù, Phaät lòch tính töø naêm ñöùc Phaät nhaäp Nieát baøn, naêm 544 tröôùc Taây lòch.

Theo Edward J. Thomas trong cuoán "The life of Buddha as Legend and History", aán haønh ôû London naêm 1956, thì ngaøy Ñaûn sanh vaøo naêm 563 tröôùc Taây Lòch. Caùch tính naøy döïa vaøo bia kyù cuûa trieàu ñaïi caùc vua xöù Ma-kieät-ñaø, vua A-duïc vaø Chandagupta, lieân heä ñeán söï kieän lòch söû cuûa ñöùc Phaät.

Theo taøi lieäu cuûa Löông Khaûi Sieâu, trong taäp "Phaät hoïc Nghieân cöùu Thaäp baùt thieân", daãn chöùng töø "Thieän Kieán Luaät" thì Phaät nhaäp Nieát Baøn vaøo naêm thöù 35 vua Kinh Vöông nhaø Chaâu, hay laø nhaèm ñôøi Ai Coâng naêm thöù 7 nöôùc Loã, töùc tröôùc Taây Lòch 485 naêm; lieàn sau khi Phaät nhaäp Nieát baøn, Toân giaû Öu-ba-ly (Upaøli) kieát taäp Luaät taïng, laäp neân boä Thieän Kieán Luaät. Moãi naêm, vaøo ngaøy Töï töù, boä luaät ñöôïc daâng höông cuùng döôøng vaø ghi vaøo phía sau moät ñieåm (chaám). Boä luaät naøy ñöôïc truyeàn thöøa lieân tuïc. Ngaøi Taêng-giaø-baït-ñaø-la (Sanghabhadra) ñem boä Luaät sang Trung quoác vaøo ñôøi Teà, naêm 489 Taây lòch vaø dòch ra Haùn vaên taïi chuøa Truùc Laâm, Quaûng Chaâu. Ngaøy Töï töù naêm aáy ghi ñeán ñieåm thöù 967 (Döïa vaøo ñaây ñeå xaùc ñònh naêm Phaät nhaäp Nieát baøn).

Thaân Theá Hoaøng Töû.

(Theo Kinh Ñaïi Boån; Kinh Taäp - Sutta Nipatta; bia kyù cuûa vua A-Duïc; vaø taøi lieäu Edward J. Thomas).

Thaùi töû teân laø Taát ñaït ña (Siddhattha, Skt. Siddhar-tha), thaân phuï laø vua Tònh Phaïn (Suddhodana) vaø thaân maãu laø Hoaøng haäu Ma-da (Maøyaø), doøng doõi Thích Ca (Sakya, Skt. Saøkya), giai caáp Saùt-ñeá-lôïi (Khattya, Skt. Kastriya), ôû kinh ñoâ Ca-tyø-la-veä (Kapilavatthu, Skt. Kapilavastu) thuoäc xöù Nepal Therai, Ñoâng Baéc AÁn Ñoä.

Di maãu cuûa Thaùi töû laø Ma-ha-ba-xaø-ba-ñeà (Mahaøpajapati) em ruoät cuûa Hoaøng haäu Ma-da, con gaùi cuûa vua Anjana, doøng hoï Koliya.

Baûy ngaøy sau khi ñaûn sanh, hoaøng haäu Ma-da thaùc sinh veà cung trôøi Ñaâu-suaát. Baø Ma-ha-ba-xaø-ba-ñeà nuoâi döôõng Hoaøng töû ñeå veà sau keá vò vua Tònh Phaïn.

Töôùng Maïo Cuûa Hoaøng Töû

(Kinh Ñaïi Boån, Kinh Taäp, Tieåu Boä Kinh).

Lieàn sau ngaøy Ñaûn sanh, vua Tònh Phaïn cho môøi caùc Ba-la-moân ñeán xem töôùng Thaùi töû. Caùc Baø-la-moân taâu raèng: "Thaùi töû coù ñuû ba möôi hai töôùng toát, laø moät baäc vó nhaân. Ai coù ñuû ba möôi hai töôùng quyù seõ seõ laø moät Chuyeån luaân Thaùnh vöông neáu soáng taïi gia; seõ laø moät A-la-haùn, Chaùnh Ñaúng Giaùc neáu xuaát gia". Rieâng Ñaïo só A-tö-ñaø (Asita) ngöôøi tu ôû nuùi Hi-maõ, voán ñaõ ñöôïc nghe lôøi chö Thieân Tam thaäp tam baøn taùn veà Thaùi töû raèng Ngöôøi seõ laø baäc Chaùnh Ñaúng Giaùc, quaû quyeát noùi raèng "Thaùi töû nhaát ñònh seõ xuaát gia, nhaát ñònh seõ thaønh Phaät vaø chuyeån baùnh xe Phaùp".

Ba möôi hai töôùng quyù cuûa Thaùi töû goàm coù:

1. Loøng baøn chaân baèng phaúng.
2. Goùt chaân thon.
3. Ngoùn tay, ngoùn chaân thon daøi.
4. Tay, chaân meàm maïi.
4. Chaân coù maøn da löôùi.
6. Maét caù troøn nhö con soø.
7. OÁng chaân nhö chaân con deâ röøng.
8. Tay daøi ñeán ñaàu goái.
9. Töôùng maõ aâm taøng.
10. Da trôn möôït, buïi khoâng theå naøo dính.
11. Moãi loã chaân loâng coù moät loâng moïc.
12. Maøu da nhö ñoàng, maøu saéc nhö vaøng.
13. Loâng moïc xoaùy troøn veà phía beân phaûi, maøu xanh ñaäm nhö thuoác boâi maét.
14. Thaân hình cao thaúng.
15. Baûy choã troøn ñaøy.
16. Nöûa mình tröôùc thaân sö töû.
17. Khoâng coù loõm khuyeát giöõa hai vai.
18. Thaân caân ñoái nhö caây baøng (Nigrodha), beà cao cuûa thaân baèng beà daøi cuûa hai saûi tay dang roäng.
19. Nöûa thaân treân vuoâng troøn.
20. Vò giaùc heát söùc beùn nhaïy.
21. Quai haøm sö töû.
22. Coù boán möôi raêng.
23. Raêng khoâng khuyeát hôû.
24. Raêng trôn laùng.
25. Raêng ñeàu ñaën.
26. Löôõi roäng vaø daøi.
27. Gioïng noùi eâm aû nhö tieáng chim Ca-laêng-taàn-giaø
28. Ñoâi maét maøu xanh ñaäm.
29. Coù loâng mi nhö con boø caùi.
30. Coù moät sôïi loâng traéng mòn giöõa hai loâng maøy.
31. Hai loøng baøn chaân coù hai hình baùnh xe vôùi moät ngaøn taêm xe.
32. Coù nhuïc keá treân ñaàu.

Ñôøi Soáng Vaø Giaùo Duïc Cuûa Thaùi Töû

(Theo caùc Kinh Ñaïi Boån, Tröôøng Boä Kinh III; Kinh Thaùnh Caàu, Trung Boä Kinh I; Ñaïi Kinh Saccaka, Trung Boä Kinh I; Nidaønakatthaø, Tieåu Boä Kinh; Kinh La-ma, A-haøm; Ñaïi I 775C).

Thuôû nhoû, Thaùi töû ñöôïc vua Tònh Phaïn vaø Di maãu cöng chieàu, chaêm soùc vaø giaùo duïc raát hoaøn myõ, ñöôïc moïi ngöôøi yeâu vì. Caùc danh só Tyø-sa-maät-ña-la (Visvaømistra) daïy Thaùi töû veà vaên; San-ñeà-ñeà-baø (Ksantidiva) daïy veà voõ keå töø naêm baûy tuoåi. Khoâng bao laâu sau Thaùi töû tinh thoâng vaên voõ.

Ngoaøi taøi naêng loãi laïc, Thaùi töû ñöôïc caùc baäc thaày vaø moïi ngöôøi quyù kính veà ñöùc haïnh vaø tình ngöôøi.

Trong moät buoåi leã Xuoáng ruoäng (haï ñieàn) do nhaø vua chuû trì, giöõa luùc caùc thò nöõ maûi meâ xem leã, Thaùi töû, baáy giôø coøn nhoû, moät mình ngoài kieát giaø döôùi coäi caây Gioi (Rose-apple) vaø chöùng nhaäp Sô thieàn. Khi vua cha trôû laïi thaáy daùng daáp traàm tö, tónh maëc cuûa Thaùi töû ñaày ñaïo khí, ñaõ phaûi kinh ngaïc thoát leân: "OÂi, con thaân yeâu! Ñaây laø laàn thöù hai cha nghieâng mình tröôùc con" (Laàn thöù nhaát vaøo luùc Ñaûn sanh).

Lôùn leân, Thaùi töû Taát-ñaït-ña luoân luoân loä veû traàm tö veà cuoäc soáng. Vua Tònh Phaïn lo laéng, cho xaây caát ba toøa nhaø hôïp vôùi ba muøa khí haäu, vaø truyeàn cho Thaùi töû höôûng thoï sung maõn naêm thöù duïc laïc. Nhöng haïnh phuùc traàn gian khoâng laøm khuaây khoaû ñöôïc öu tö cuûa ngöôøi xuaát theá, Thaùi töû vaãn moãi ngaøy xích laïi gaàn vôùi quyeát ñònh xuaát gia. Nhaø vua laïi voäi cöôùi Coâng chuùa nöôùc laùng gieàng Da-du-ñaø-la (Yasodhaøra), moät trang tuyeät saéc, cho Thaùi töû vôùi hy voïng höông saéc tình yeâu cuûa naøng seõ buoäc chaân Thaùi töû.

Coù nhöõng laàn ra khoûi boán cöûa thaønh, daïo chôi vöôøn Ngöï, chöùng kieán caùc caûnh sanh, giaø, beänh, cheát, loøng Thaùi töû trôû neân u buoàn, dao ñoäng ñeán cöïc ñoä.

Moät hoâm, noùi chuyeän vôùi moät Ñaïo só soáng ñôøi ly duïc, Thaùi töû thaáy thoaùng hieän ñaèng sau maãu ngöôøi thanh thoaùt naøy moät con ñöôøng giaûi thoaùt.

Baáy giôø, Thaùi töû vöøa hai möôi chín tuoåi, baø Da-du-ñaø-la vöøa môùi mang thai (coù taøi lieäu cheùp baáy giôø baø ñaõ sanh Raøhula). Thaùi töû nhaát quyeát töø boû cung vaøng vaøo röøng xanh tìm ñaïo.

Quaõng Ñöôøng Tu Haønh Cuûa Thaùi Töû.

(Theo Kinh Thaùnh Caàu, Trung Boä Kinh I; Ñaïi Kinh Saccaka; Kinh La-Ma; Ñaïi I. 775C; Kinh Sö Töû Hoáng, Ñaïi I, Trung Boä I; Kinh Khoâ AÁm, A-haøm, Ñaïi I. 584-C; bia kyù cuûa vua A-duïc; vaø taøi lieäu Kimura Taiken).

Nhìn thaáy roõ töôùng voâ thöôøng vaø khoå ñau ñang buûa xuoáng quanh cuoäc soáng, ñeâm raèm thaùng hai aâm lòch, Thaùi töû leân ngöïa Kieàn-traéc (Kanthaka) cuøng vôùi ngöôøi haàu caän trung thaønh Xa-naëc (Chandaka) vöôït hoaøng thaønh vaøo Hy-maõ ñeå laïi ñaèng sau cuoäc soáng thöông yeâu vaø vöông vò.

Döôùi chaân nuùi Tuyeát, Thaùi töû laïi moät laàn nöõa töø giaõ Xa-naëc thaân thöông vaø Kieàn-traéc traân quyù (Söû cheùp, veà sau Kieàn-traéc boû aên maø cheát). Ñaèng tröôùc Ngaøi laø röøng xanh, ñaèng sau Ngaøi laø sanh töû.

Thaùi töû tìm ñeán hoïc ñaïo vôùi A-ña-la Giaø-ña-na (Alaøra Kaølaøma), moät ñaïo só ñaõ chöùng ñaéc Voâ sôû höõu xöù ñònh. Khoâng bao laâu, Ngaøi chöùng ñaéc nhöõng gì maø Alaøra ñaõ chöùng ñaéc. Bieát raèng ñaây khoâng phaûi laø ñích giaûi thoaùt, Ngaøi töø giaõ Alaøra ñeán hoïc ñaïo vôùi Öu-ñaø Giaø-la-ma Töû (Uddaka Raømaputta), vò ñaïo só ñaõ chöùng ñaéc Phi töôûng phi phi töôûng xöù ñònh. Chæ trong moät thôøi gian ngaén, Ngaøi chöùng ñaéc nhöõng gì maø Uddaka ñaõ chöùng ñaéc. Laïi bieát raèng ñaây vaãn coøn ôû trong voøng sanh töû, Ngaøi laïi ra ñi, chaúng coøn ai ñeå theo hoïc ñaïo nöõa. Ngaøi cuøng vôùi naêm anh em Toân giaû Kieàu-traàn-nhö (Kodanna) tu khoå haïnh saùu naêm. Ngaøi trôû thaønh ñaïo só ñeä nhaát khoå haïnh, ñeä nhaát baøn ueá, ñeä nhaát yeám ly, vaø ñeä nhaát ñoäc cö Thieàn ñònh. Cho ñeán khi thaân chæ coøn da boïc xöông, Ngaøi nhaän ra raèng ñaây chæ laø moät ngoõ ñöôøng tu laàm laãn; roài moät mình moät boùng ra ñi.

Trong thôøi gian khoå haïnh, coù ba tö töôûng ñaëc bieät chöa töøng coù tröôùc ñaây ñaõ khôûi leân trong taâm Ngaøi.

- Nhö vôùi moät khuùc caây xanh, ñaày nhöïa soáng, ñeå trong nöôùc thì seõ khoâng nhuùm leân löûa ñöôïc. Cuõng vaäy, vôùi loøng ñaày duïc voïng, tham aùi, ngöôøi tu seõ khoâng chöùng ñöôïc Chaùnh Ñaúng Giaùc.

- Nhö vôùi khuùc caây xanh aáy, sau khi vôùt ra khoûi nöôùc, seõ khoâng nhuùm leân ñöôïc löûa. Cuõng vaäy, vôùi loøng ñaày tham aùi, nhieät naõo, ngöôøi tu seõ khoâng ñi ñeán chöùng ngoä Voâ thöôïng Boà Ñeà?

- Nhö vôùi khuùc caây khoâ, ñöôïc laáy ra khoûi nöôùc, vaø ñöôïc ñeå treân moät choã ñaát khoâ, vôùi ñoà laøm löûa, ngöôøi ta coù theå nhuùm leân ñöôïc löûa. Cuõng vaäy, vôùi loøng xaû ly duïc aùi, tham aùi, ngöôøi tu coù theå chöùng ñaéc A-la-haùn, Chaùnh Ñaúng Giaùc (2).

Ngaøi baét ñaàu doàn heát noå löïc vaøo vieäc tu taäp Thieàn ñònh, duøng taâm cheá ngöï taâm. Noã löïc tu taäp quaù möùc, thaân Ngaøi bò ñau ñôùn vaø taâm Ngaøi dao ñoäng. Ngaøi taäp nín thôû ñeán thôøi gian laâu nhaát coù theå nín ñöôïc, laïi caøng nghe ñau ñôùn baát an. Noã löïc nín thôû theâm nhieàu laàn nöõa, Ngaøi vaãn khoâng thaáy ñöôïc aùnh saùng giaûi thoaùt. Boãng nhieân, trong moät thoaùng, Ngaøi nhôù laïi kinh nghieäm vaøo Sô thieàn trong dòp leã Xuoáng ruoäng (Haï ñieàn), loøng ñaày haân hoan, Ngaøi tin raèng ñaây laø ngoõ vaøo Chaùnh giaùc.

Ngaøi ñi ñeán nöôùc Ma-kieät-ñaø (Magadha) tuï laïc Öu-laâu-taàn-loa (Uruvelaø), nôi coù moät khoùm röøng xinh ñeïp, coù con soâng trong treûo, eâm aû chaïy gaàn, coù laøng maïc raát deã khaát thöïc. Ngaøi döøng chaân vaø choïn ñaây laøm cöù ñieåm tìm ñaïo sau cuøng.

Ngaøi giöõ chaùnh nieäm, tænh giaùc haønh Thieàn, ly duïc vaø laàn löôït vaøo Töù saéc ñònh, höôùng taâm ñeán Tam minh, Ngaøi thaáy roõ lyù Duyeân khôûi, kheùo taùc yù thuaän chieàu, bieát raèng:

Do caùi naøy coù maët, caùi kia coù maët;
Do caùi naøy sanh, caùi kia sanh;
Do voâ minh coù haønh, do haønh coù thöùc v.v...

Sang canh hai, Ngaøi chöùng Thieân nhaõn thoâng (Thieân nhaõn minh), thaáy roõ voâ löôïng kieáp quaù khöù cuûa chuùng sanh, vôùi caùc nghieäp nhaân vaø nghieäp quaû, vaø thaáy roõ con ñöôøng thoï nghieäp cuûa chuùng sanh.

Qua canh ba, Ngaøi taùc yù nghòch chieàu Duyeân khôûi:

Do caùi naøy khoâng coù, caùi kia khoâng coù;
Do caùi naøy dieät, caùi kia dieät;
Do voâ minh dieät neân haønh dieät v.v...

Ñeán canh naêm, Ngaøi taùc yù thuaän vaø nghòch chieàu. Duyeân khôûi, thaáy roõ:

Do caùi naøy coù, caùi kia coù;
Do caùi naøy sanh, caùi kia sanh;
Do caùi naøy khoâng coù, caùi kia khoâng coù;
Do caùi naøy dieät, caùi kia dieät.

Con Ñöôøng Giaùo Hoùa.

Ñöùc Theá Toân phaân vaân tröôùc con ñöôøng giaùo hoùa: Giaùo lyù giaûi thoaùt thì teá nhò, thaâm saâu, ly duïc, voâ ngaõ, ñi ngöôïc vôùi taäp quaùn ham muoán vaø suy tö chaáp ngaõ cuûa con ngöôøi, laøm sao ñeå con ngöôøi chaáp nhaän giaùo lyù aáy?

Giöõa luùc aáy, Phaïm thieân Sahampati xuaát hieän thænh caàu Theá Toân cöùu theá, chuyeån baùnh xe Phaùp vì haïnh phuùc cho chö Thieân vaø loaøi Ngöôøi. Roài hình aûnh hoà sen tröôùc maët, coù nhöõng coïng sen vöôn ra khoûi maët nöôùc, coù nhöõng coïng löng chöøng, coù nhöõng coïng ôû saâu trong loøng nöôùc v.v... gôïi leân trong Theá Toân hình aûnh caên cô baát ñoàng cuûa con ngöôøi: Coù nhöõng caên cô thaáp nhö nhöõng caùnh sen ôû ñaùy hoà, nhöõng caên cô trung bình nhö nhöõng caùnh sen ôû löng chöøng nöôùc, cuõng coù nhöõng caên cô cao coù theå tieáp nhaän giaùo lyù giaûi thoaùt cuûa Ngaøi, nhö nhöõng caùnh sen ñaõ nhoâ ra khoûi maët nöôùc coù theå tieáp thu aùnh saùng maët trôøi. Theá Toân lieàn quyeát ñònh leân ñöôøng chuyeån vaän baùnh xe Phaùp.

Ngaøi duøng tueä nhaõn quaùn saùt ai seõ laø ngöôøi coù cô duyeân ñöôïc ñoä tröôùc. Ngaøi nghó ñeán hai vò thaày cuõ, Alaøra vaø Uddaka. Hai ngöôøi ñaõ thaùc sanh. Tieáp ñeán Ngaøi nghó ñeán naêm ngöôøi baïn cuøng tu khoå haïnh, thaáy hoï ñang truù ôû vöôøn Nai (Loäc Uyeån), ôû Banares (Baøranaøsi). Ngaøi lieàn ñi boä ñeán ñaáy. Taïi ñaây, baøi phaùp ñaàu tieân veà Töù ñeá ñöôïc giaûng goïi laø "Sô Chuyeån Phaùp Luaân". Nghe xong, Toân giaû Kieàu-traàn-nhö (Kodanna) chöùng ñaéc Tu-ñaø-hoaøn. Theá Toân thu nhaän naêm Toân giaû laøm caùc ñeä töû ñaàu tieân.

* Laàn ñaàu tieân, Ngoâi Tam Baûo ñöôïc hình thaønh, khôûi ñaàu cuûa Giaùo hoäi Phaät giaùo.

Theá Toân giaûng tieáp Voâ ngaõ, raèng Naêm uaân laø voâ thöôøng, neáu ai thoaùt khoûi tham aùi, thì seõ ra khoûi taùi sinh, ñöôïc giaûi thoaùt. Naêm Toân giaû: Kieàu-traàn-nhö (Kodanna) Baø-phaï (Vappa), Baø-ñeà (Bhaddhiya), Ma-ha-nam (Mahaønaøma) vaø Thuyeát Thò (Assaji) laàn löôït chöùng ñaéc A-la-haùn.

Theá Toân tieáp ñoä Da-xaù (Yasa) ôû Benares vôùi boán ngöôøi khaùc nöõa, taát caû ñeàu ñaéc A-la-haùn. Theá laø, taïi Benares, Giaùo hoäi ñöôïc hình thaønh goàm möôøi moät vò A-la-haùn (keå caû Theá Toân).

Sau khi daïy möôøi vò A-la-haùn ñaàu tieân moãi vò ñi veà moät phöong ñeå hoaèng hoùa, Theá Toân tieáp tuïc ñi ñeùn Öu-laâu-taàn-loa (Uruvela) thuyeát phaùp ñoä ba anh em Ca-dieáp (Kassapa) vaø ngoùt moät ngaøn ñeä töû cuûa ba Ngaøi. ÔÛ ñaây, vua Taàn-baø-sa-la (Bimbisaøra) yeát kieán Theá Toân. Sau khi nghe Theá Toân thuyeát giaûng, nhaø vua hieåu phaùp, lieàn cung thænh Theá Toân cuøng moät ngaøn vò A-la-haùn thoï trai, roài daâng cuùng Theá Toân vaø chö Taêng tònh xaù Truùc Laâm (Veluvana), moät khuoân vieân roäng lôùn gaàn thaønh Vöông Xaù. Baáy gioø laø thaùng Vesakha, giöõa thaùng tö vaø thaùng naêm döông lòch, ñaàu muøa kieát haï. Giaùo hoäi cuûa Theá Toân an cö muøa möa ñaàu tieân ôû ñaây. Hai thaùng tieáp theo muøa an cö, Theá Toân vaø chö Taêng truù ôû Vöông Xaù. Chính trong thôøi gian naøy, moät ñaïo só tu khoå haïnh coù ngoùt naêm traêm ñeä töû, trong ñoù coù toân giaû Xaù-Lôïi-Phaát (Saøriputta) vaø Muïc-Kieàn-Lieân (Moggallaøna), ñöôïc Theá Toân hoùa ñoä. Töø ñaáy, thöôøng coù moät ngaøn hai traêm naêm möôi vò Tyø-kheo thaùp tuøng Theá Toân.

Toân giaû Xaù-lôïi-phaát vaø Muïc-kieàn-lieân voán laø hai ngöôøi baïn chí thaân. Treân ñöôøng tìm ñaïo giaûi thoaùt, tröôùc khi gaëp Theá Toân, Toân giaû Xaù-lôïi-phaát ñaõ chöùng ñaéc Tu-ñaø-hoaøn quaû khi laàn ñaàu tieân nghe Toân giaû Thuyeát thò noùi toùm taét giaùo lyù Duyeân khôûi. Sau ñoù, tröôùc Theá Toân, hai Toân giaû ñeàu chöùng ñaéc A-la-haùn.

Toân giaû Xaù-lôïi-phaát laø baäc trí tueä baäc nhaát cuûa Giaùo hoäi, Toân giaû Muïc-kieàn-lieân laø baäc thaàn thoâng ñeä nhaát. Do leõ ñoù, Theá Toân choïn Toân giaû Xaù-lôïi-phaát laøm tröôûng töû, baäc Töôùng quaân Chaùnh phaùp vaø choïn Toân giaû Muïc kieàn lieân laø ñaïi ñeä töû thöù hai. Töø ñaáy, hai Toân giaû thöôøng thay maët Theá Toân ñeå höôùng daãn Taêng chuùng. Ñaây laø thôøi ñieåm ñaùnh daáu söï phaùt trieån maïnh cuûa Giaùo hoäi Phaät giaùo döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Theá Toân.

Giöõa muøa ñoâng naêm aáy, Theá Toân trôû veà Ma-kieät-ñaø, Vua Tònh Phaïn hay tin, lieàn gôûi moät söù thaàn vaø phaùi ñoaøn goàm moät ngaøn ngöôøi ñeán thænh môøi Theá Toân veà thaêm hoaøng trieàu. Caû phaùi ñoaøn ñeàu xuaát gia. Nhaø vua laïi phaùi moät phaùi ñoaøn goàm moät ngaøn ngöôøi khaùc ñi thænh môøi. Taát caû laïi ñeàu xuaát gia, khoâng trôû veà trieàu. Laàn thöù ba nhaø vua cöû Ka-löu-ñaø-di (Kaøludaøyi), con moät ñaïi thaàn, laø baïn cuøng tuoåi thôøi trai treû cuûa Thaùi töû Taát-ñaït-ña, Ka-löu-ñaø-di cuõng xuaát gia. Taát caû hai ngaøn ngöôøi cuûa hai ñoaøn söù giaû vaø Ka-löu-ñaø-di ñeàu chöùng ñaéc A-la-haùn. Lieàn sau ñoù, Ka-löu-ñaø-di baïch leân Theá Toân lôøi thænh caàu cuûa vua Tònh Phaïn. Theá Toân nhaän lôøi, roài cuøng moät ngaøn hai traêm naêm möôi vò Tyø-kheo leân ñöôøng hoùa ñoä Hoaøng toäc.

Baáy giôø, Nan-ñaø (Nanda), em trai cuûa Theá Toân, vaø La-haàu-la (Raøhula) con cuûa Theá Toân ñeàu xuaát gia. Vua Tònh Phaïn ñaéc Tö-ñaø-haøm, di maãu Ma-ha-ba-xaø-ba-ñeà ñaéc Tu-ñaø-hoaøn (veà sau di maãu cuøng baø Da-du-ñaø-la xuaát gia vaø ñaéc A-la-haùn); vua Tònh Phaïn ôû taïi vò vaø ñaéc A-la-haùn vaøo luùc xaû baùo thaàn, ñuùng theo truyeàn thoáng cuûa Phaät-ñaø ghi ôû Kinh Ñaïi Boån. Caùc hoaøng thaân Baø-ñeà (Bhaddiya), A-naäu-laâu-ñaø (Anuruddha), A-nan (Ananda), Baø-giaø (Bhagu), Baïc-caâu-la (Kimbila), Ñeà-baø-ñaït-ña (Devadatta) cuøng ngöôøi thôï hôùt toùc cuûa caùc hoaøng thaân, Öu-ba-ly (Upaøli), cuõng xin xuaát gia. Baø-ñeà töø ñaàu ñaéc lieàn Tam minh, A-naäu-laâu-ñaø ñaéc Thieân nhaõn vaø Tuùc meänh minh, A-nan ñaéc Tu-ñaø-hoaøn. Öu-ba-ly veà sau ñaéc A-la-haùn, Ñeà-baø-ñaït-ña ñaéc Töù thieàn saéc giôùi.

Tieáp tuïc cuoäc haønh trình hoaüng hoùa, Theá Toân ñeán Xaù-veä (Saøvatthì) ñoä cö só Caáp Coâ Ñoäc (Anaøthapindika), nhaän ngoäi vöôøn vaø Tònh xaù Kyø Hoaøn (Jetavana) do cö só naøy daâng cuùng, vaø ñoä nöõ cö só Loäc Maãu (Visaøkhaø). Hai ngöôøi cö só naøy hoä phaùp raát ñaéc löïc, haøng ngaøy ñeán vaán an söùc khoûe ñöùc Theá Toân vaø lo töù söï cuùng döôøng (y aùo, thöùc aên, thuoác men vaø saøng toïa) cho chö Taêng.

Naêm thöù naêm sau ngaøy Theá Toân thaønh ñaïo, baø Ma-ba-xaø-ba-ñeà ñöôïc Theá Toân nhaän lôøi, qua lôøi khaån khoaûn thænh caàu cuûa Toân giaû A-nan, cho xuaát gia keøm theo ñieàu kieän "Baùt Kænh Phaùp". Giaùo hoäi Ni ra dôøi töø ñaây.

Töø ñaây, khi Giaùo hoäi Taêng vaø Ni thaønh laäp vôùi soá Taêng-Ni khaù ñoâng, nhieàu qui luaät tu haønh baét ñaàu ñöôïc thieát laäp.

Theo taøi lieäu cuûa Edward J. Thomas, Chöông X, trong cuoán "The Life of Buddha as Legend and History", thì moät soá vaán ñeà giôùi luaät baét ñaàu töôïng hình vaøo naêm thöù saùu sau ngaøy Theá Toân chuyeån baùnh xe Phaùp, vaø thaønh hình roõ töø naêm thöù möôøi sau ngaøy thaønh ñaïo. Theo Luaät taïng thì giôùi luaät haún nhieân ñöôïc ñaët ra töø naêm thöù möôøi ba, do Toân giaû Öu-baø-ly ñaëc traùch (vaán ñeà naøy seõ ñöôïc baøn ñeán ôû phaàn Giôùi hoïc, chöông Phaùp Baûo).

Trong giaùo hoäi Taêng vaø Ni, Theá Toân ñaõ tuyø duyeân hoùa ñoä ñuû moïi giai caáp trong xaõ hoäi, khoâng phaân bieät giaøu ngheøo, nam nöõ, sang heøn, ngöoøi coù trình ñoä vaên hoùa cao, thaáp, ñòa vò v.v.:

- Toân giaû Xaù lôïi Phaát vaø Muïc-kieàn-lieân ñaïi bieåu thaønh phaàn hoïc giaû, trí thöùc.
- Toân giaû A-naäu-laâu-ñaø, A-nan... ñaïi bieåu cho thaønh phaàn hoaøng toäc, vua chuùa.
- Toân giaû Öu-ba-ly ñaïi bieåu giai caáp coâng nhaân.
- Toân giaû Angulimaøla laø moät töôùng cöôùp.
- Nöõ toân giaû Pataøcaøraø laø ngöôøi bình daân, ñaõ loaïn trí vì ñau khoå cuøng ñoä (maát heát cha meï, em, choàng vaø con).
- Moät coâ gaùi giai caáp cuøng ñinh.
- Ni coâ Addahakasi voán laø kyõ nöõ, v.v... (Tröôûng laõo Ni keä).

* Veà chö Taêng: (Taêng Chi Boä Kinh I, Phaåm Toái Thaéng).

- Toân giaû Kieàu-traàn-Nhö laø vò xuaát gia ñaàu tieân.
- Toân giaû Xaù-lôïi-phaát: Trí tueä ñeä nhaát.
- Toân giaû Muïc-kieàn-lieân: Thaàn thoâng ñeä nhaát.
- Toân giaû Ca-dieáp: Ñaàu ñaø ñeä nhaát.
- Toân giaû Öu-ba-ly: Trì giôùi ñeä nhaát.
- Toân giaû A-naäu-laâu-ñaø: Thieân nhaõn ñeä nhaát.
- Toân giaû Baø-ñeà (Bhaddiya): AÂm thanh vi dieäu ñeä nhaát.
- Toân giaû Phuù-laâu-na (Punna Mantaøniputta): Thuyeát phaùp ñeä nhaát.
- Toân giaû Ca-chieân-dieân (Mahaø Kaccana): Thuyeát giaûng roäng raõi ñeä nhaát
- Toân giaû Baø-ñeà (Bhaddiya): Quí toäc ñeä nhaát.
- Toân giaû Pindola Bhaøradyaøja: Noùi phaùp vôùi tieáng roáng sö töû ñeä nhaát.
- Toân giaû La-haàu-la: Öa thích hoïc taäp ñeä nhaát.
- Toân giaû Tu-boà-ñeà (Subhuøti): Thanh tònh vaø voâ traùnh ñeä nhaát, ñöôïc cuùng döôøng ñeä nhaát.
- Toân giaû Raødha: Bieän taøi ñeä nhaát.
- Toân giaû Kieáp-taân-na (Mahaø Kappina): Giaùo giôùi ñeä nhaát.
- Toân giaû Revata: Ñoäc cö Thieàn ñònh ñeä nhaát.

- Nöõ toân giaû Ma-ha-ba-xaø-ba-ñeà: Tröôûng laõo Ni ñeä nhaát (tu ñaàu tieân).
- Khemaø: Trí tueä ñeä nhaát.
- Uppalavannaø: Thaàn thoâng ñeä nhaát.
- Dhammadinnaø: Thuyeát phaùp ñeä nhaát.
- Nandaø: Tu thieàn ñeä nhaát.
- Bakulaø: Thieân nhaõn ñeä nhaát.
- Bhaddakaøccaøna: ñaïi thaéng trí ñeä nhaát.
- Kisagotami: Ñeä nhaát mang thoâ y.
- Sigalaøkamaøtaø: Tín giaûi ñeä nhaát.
- Sonaø: Tinh caàn ñeä nhaát.

- Cö só Tapassubhalli: quy y ñaàu tieân.
- Caáp Coâ ñoäc: Boá thí ñeä nhaát.
- Citta: Thuyeát phaùp ñeä nhaát.
- Hatthaka Alavaka: Nhieáp phuïc hoäi chuùng ñeä nhaát.
- Hatthigaømaka Uggata: Hoä trì chö Taêng ñeä nhaát.
- Ambattha: Tònh tín ñeä nhaát.
- Nakulapitaø: Thaân maät ñeä nhaát.
- ...

- Sujaøta (Tu-xaø-ñeà): Quy y ñaàu tieân.
- Visaøkhaø: Boá thí ñeä nhaát.
- Khujjutaraø: Ña vaên ñeä nhaát.
- Uttara: Tu thieàn ñeä nhaát.
- Suppiyaø: Saên soùc beänh nhaân ñeä nhaát.
- Kaøtiyaøni: Tònh tín ñeä nhaát.
- Nakulamaøtaø: Thaân maät ñeä nhaát.
- ...

(Theo kinh Ñaïi Baùt Nieát baøn. Tröôøng Boä Kinh III).

Naêm taùm möôi tuoåi, trôû neân giaø yeáu, Theá Toân quyeát ñònh nhaäp Nieát Baøn Voâ dö y, sau ba laàn Ma vöông (Maøra) thænh caàu, vaø sau ba laàn Theá Toân gôïi yù cho Toân giaû A-nan thænh caàu Theá Toân truù theá maø Toân giaû khoâng nhaän ra yù cuûa Ngaøi.

Ba thaùng cuoái cuøng, Theá Toân cuøng Toân giaû A-nan ñi boä töø thaønh Vöông Xaù ñeán Beluva.

Treân ñöôøng ñi, trong thôøi gian naøy, Theá Toân ñaõ ngaên ñöôïc moät chieán saép xaûy ra giöõa xöù Ma-kieät-ñaø cuûa vua A-xaø-theá (Ajatasattu) vaø xöù Baït-kyø (Vajji).

Theá Toân tieáp tuïc ñoä nhöõng ai ñaùng ñöôïc ñoä. Du só ngoaïi ñaïo Subbaddha laø ngöoøi sau cuøng ñöôïc Theá Toân cho xuaát gia, thoï ñaïi giôùi. Khoâng bao laâu sau ñoù, Subbaddha ñaéc A-la-haùn. Ñaây laø vò A-la-haùn sau cuøng tröôùc khi Theá Toân nhaäp dieät.

Moät cö só khaùc, Cö só Thuaàn-ñaø (Cunda), ngöôøi thôï saét, ñöôïc Theá Toân thuyeát phaùp khích leä, ñaõ daâng cuùng Theá Toân chieác aùo kim saéc (vaøng choùi) vaø cuùng döôøng böõa aên sau cuøng. Trong böõa aên naøy, ngoaøi moùn aên thöôïng vò coøn coù thöù moäc nhó (Suøkara-madde). Duøng xong, Theá Toân bò beänh lî huyeát, ñau ñôùn, nhöng Theá Toân duøng ñònh löïc nhieáp phuïc khoûi beänh cuøng Toân giaû A-nan tieáp tuïc cuoäc haønh trình ñeán Kusinaøra. Theá Toân daïy Cunda "Ñoù laø moät loaïi naám ñoäc; chæ tröø Nhö Lai aên xong môùi khoâng bò cheát, haõy ñem choân phaàn thöùc aên coøn laïi". Theá Toân laïi daën doø Toân giaû A-nan haõy ñaùnh tan moïi hoái haän coù theå xaûy ra trong loøng Cunda veà böõa côm cuùng döôøng aáy, vaø ñaùnh tan dö luaän baøn tan hieåu laàm veà loøng thaønh cuùng döôøng cuûa Cunda - (Theo kinh Ñaïi Baùt Nieát-Baøn, Tröôøng Boä III).

Nhöõng Lôøi Daïy Cuoái Cuøng.

- "Naøy A-nan, Phaùp vaø Luaät maø Ta ñaõ giaûng daïy vaø trình baøy, sau khi Ta dieät ñoä, chính Phaùp vaø Luaät aáy seõ laø baäc Ñaïo sö cuûa caùc OÂng" (Ibid. tr. 154).

- "Naøy A-nan, sau khi Ta dieät ñoä, coù theå huyû boû nhöõng hoïc giôùi nhoû nhaët" (Ibid. tr. 154).

- "Naøy caùc Tyø-kheo (Baáy giôø coù maët naêm traêm vò Tyø-kheo ñeàu laø Thaùnh höõu hoïc), voâ hoïc, neáu coù Tyø-kheo naøo nghi ngôø veà Phaät, Phaùp vaø chuùng Taêng, Ñaïo hay phöông phaùp, thôøi haõy hoûi ñi, veà sau chôù coù hoái tieác...".

Theá Toân hoûi ba laàn, nhöng taát caû ñeàu im laëng, bieåu loä söï khoâng coøn coù nghi ngôø.

- "Naøy caùc Tyø-kheo, nay Nhö Lai khuyeân caùc OÂng; Caùc phaùp höõu vi laø voâ thöôøng, haõy tinh taán, chôù coù phoùng daät" (Ibid. tr. 156).

Chính ñaây laø lôøi daïy sau roát trong nhöõng lôøi daïy sau cuøng cuûa Nhö Lai.

Theá Toân Nhaäp Voâ Dö Y Nieát-Baøn.

Theá Toân daïy Toân giaû A-nan cuøng ñi ñeán röøng Ta-la (Saølaø) cuûa doøng hoï Mallaø ôû Kusinaøra. Ta-la töï nhieân troå hoa traùi muøa ñaày caønh. Theá Toân daïy doïn choã naèm, ñaàu höôùng veà phía Baéc, giöõa hai caây Ta-la song ñoâi. Theá Toân naèm nghieâng veà hoâng beân phaûi, hai chaân ñeå leân nhau. Sau khi daïy xong nhöõng lôøi daïy cuoái cuøng. Theá Toân nhaäp ñònh sô Thieàn roài xuaát sô Thieàn, nhò Thieàn roài xuaát nhò Thieàn.... Phi töôûng phi phi töôûng roài xuaát Phi töôûng phi phi töôûng, nhaäp Dieät thoï töôûng roài xuaát Dieät thoï töôûng ñònh, nhaäp Phi töôûng phi phi töôûng roài xuaát phi töôûng phi phi töôûng... nhaäp sô Thieàn, xuaát sô Thieàn, cho ñeán nhaäp töù Thieàn, xuaát töù Thieàn, Theá Toân laäp töùc dieät ñoä.

Sau khi Theá Toân nhaäp dieät, chö Thieân vaø loaøi Ngöôøi, nhöõng ai chöa taän tröø tröø tham aùi thì khoùc than, aùo naõo; nhöõng ai ñaõ taän tröø tham aùi thì vöõng truù trong chaùnh nieäm raèng: "Caùc haønh laø voä thöôøng, laøm sao coù theå khaùc ñöôïc?"

Leã Hoûa Thieâu Xaù Lôïi Vaø Döïng Thaùp Toân Thôø Xaù Lôïi.

Daân chuùng Mallaø ôû Kusinaøraø lieân tuïc ñaûnh leã, cung kính cuùng döôøng kim thaân Theá Toân vôùi caùc ñieäu muùa, ñieäu nhaïc, höôùng vaø hoa, roài laäp nhöõng daøn hoûa thieâu taïi ñeàn Makuta Bandhana.

Kim thaân cuûa Theá Toân ñöôïc hoïc 500 lôùp vaûi (cöù moät lôùp vaûi tinh, moät lôùp vaûi thoâ), ñaët vaøo moät hoøm ñaàu baèng saét, hoøm naøy laïi ñöôïc boïc kín bôûi moät hoøm saét khaùc. Daøn hoûa thieâu laøm baèng loaïi goã höông thôm.

Daøn hoûa thieâu khoâng theå baét löûa cho ñeán khi Toân giaû Ñaïi Ca-dieáp kòp veà ñaûnh leã döôùi chaân Theá Toân. (Khi ñöôïc tin Theá Toân thò tòch thì Toân giaû Ñaïi Ca-dieáp ñang ôû giöõa chaëng ñöôøng töø Paøvaø ñeán Kusinaøra).

Khi thieâu xong, khoâng coù thaân hay tro coøn laïi, maø chæ coù Xaù lôïi. Moät doøng nöôùc töø hö khoâng vaø moät doøng nöôùc töø caây ta-la röôùi taét daøn hoûa. Daân Mallaø thì röôùi taét vôùi caùc thöù nöôùc thôm.

Daân Mallaø toân tri Xaù-lôïi trong giaûng ñöôøng, suoát baûy ngaøy cung kính ñaûnh leã, daâng vuõ, nhaïc, höông hoa cuùng döôøng.

Xaù Lôïi ñöôïc phaân chia laøm taùm phaàn cho:

1. Vua nöôùc Maggadha.
2. Doøng hoï Licchavi ôû Vesaøni (Doøng Saùt-ñeá-lôïi).
3. Doøng Thích-ca ôû Ca-tyø-la-veä.
4. Doøng ngöôøi Puli ôû Allakappa (Doøng Saùt-ñeá-lôïi).
5. Nhöõng ngöôøi Koli ôû Raømagaøma (Doøng Saùt-ñeá-lôïi).
6. Nhöõng ngöôøi Mallaø ôû Kusinaøra.
7. Nhöõng ngöôøi Mallaø ôû Paøvaø.
8. Baø-la-moân Vethadipaka.

- Taùm thaùp toân thôø taùm phaàn Xaù-lôïi.
- Moät thaùp thôø caùi bình duøng ñeå phaân chia Xaù-lôïi.
- Moät thaùp toân thôø tro Xaù-lôïi.

Tö töôûng AÁn Ñoä tröôùc thôøi ñöùc Phaät vaø trong thôøi ñöùc Phaät:

Caùc nhaø nghieân cöùu veà tö töôûng AÁn Ñoä thöôøng coù nhieàu nhaän ñònh khaùc nhau. Phaùt bieåu veà söï lieân heä giöõa Veä-ñaø vaø Phaät giaùo cuõng theá. Phaûi laø moät coâng trình nghieân cöùu thaät coâng phu môùi coù theå coù söï phaân bieät roõ raøng vaø coù giaù trò veà nhöõng ñieåm dò ñoàng giöõa töôûng AÁn Ñoä vaø Phaät giaùo.

Trong phaàn trình baøy ngaén goïn naøy, chuùng toâi chuû tröông tröng daãn vaøi nhaän ñònh tieâu bieåu vaø theâm vaøo yù kieán cuûa rieâng mình döïa vaøo naêm Nikaøya vaø boán Agaøma.

Theo Radhakrishnan vaø Moore, trong cuoán "Indian Philophy", Trieát lyù AÁn Ñoä chia ra laøm naêm giai ñoaïn:

* Giai ñoaïn I: Töø 2500 TTL ñeán 600 TTL laø giai ñoaïn cuûa tö töôûng Veä-ñaø.

* Giai ñoaïn II: Töø 600 TTL ñeán 200 TL laø giai ñoaïn tö töôûng Anh huøng ca.

* Giai ñoaïn III: Laø giai ñoaïn cuûa nhöõng theá kyû ñaàu Taây Lòch, giai ñoaïn cuûa Kinh (Sutra). Giai ñoaïn naøy goàm caùc phaùi Trieát hoïc:

- Nyaøna hay Thöïc taïi luaän lyù (Logical Realism).
- Vaisesika hay Thaéng luaän, hay Ña nguyeân thöïc taïi luaän.
- Saømkhya hay soá luaän, hay Tieán hoùa nhò nguyeân luaän (Evolutionary Dualism).
- Yoga hay Thieàn ñònh.
- Puørva Mìmamsa: nhöõng coâng trình dieãn dòch ñaàu tieân veà Veä-ñaø lieân heä ñeán Giôùi, vaø Uttara Mimamsa hay nhöõng khaûo cöùu veà sau veà Veä ñaø lieân heä ñeán tri kieán, cuõng goïi laø Veä-ñaøn-ñaø (Vedanta), ñích cuûa Veä-ñaø.

* Giai ñoaïn V: Tö töôûng AÁn Ñoä ñöông thôøi.

Giai ñoaïn Veä-ñaø laø giai ñoaïn tö töôûng cuûa vaên hoùa vaø vaên minh Aryans, töø Trung AÙ truyeàn qua. Ñaây laø giai ñoaïn trieát hoïc töïu thaønh ôû Upanishads. Coù boán loaïi Veä-ñaø: Xöng tuïng caùi Bieát (Rig-Veda), Veä-ñaø veà Teá töï (Yajur-Veda); Veä-ñaø veà Thaàn chuù, Ca vònh (Samma-Veda), vaø Veä-ñaø do Ñaïo só Atharva truyeàn laïi, coù tính caùch tham baùc vaø trieån khai yù nghiaõ cuûa ba boä kia (Atharva-Veda).

Tö töôûng chuû yeáu cuûa ngöôøi AÁn trong thôøi Veä-ñaø naøy laø: Chaân lyù do Thöôïng Ñeá maëc khaûi cho loaøi Ngöôøi ôû ñaàu moãi chu kyø vuõ truï (moãi chu kyø: 4320 trieäu naêm treân traùi ñaát. Rig-Veda ñeà caäp ñeán raát nhieàu vò thaàn nhö thaàn Maët trôøi (Suørya), thaàn Löûa (Aggi), thaàn Baàu trôøi (Dyaus), thaàn Baõo toá (Maruts), thaàn Gioù (Vayu hay Vaøta), thaàn Nöôùc (Apas), thaàn Bình minh (Usas), thaàn Ñaát (Prthivì), v.v... Nhöng theo Radhakrishnan vaø Moore (Ibid, tr. 5) khi daân AÁn thôø vò thaàn naøo thì vò thaàn aáy trôû neân vò Thaàn chuùa teå (ñaáng saùng taïo vaø huûy dieät vuõ truï.) Vì theá, Veä-ñaø vöøa mang yù nghóa ña thaàn, vöøa mang yù nghóa nhaát thaàn, coù theå ñöôïc goïi laø Öu ñaúng thaàn (Henotheism hay Kathenotheism).

Ñeán thôøi kyø thöù hai cuûa tö töôûng AÁn Ñoä, Phaät giaùo xuaát hieän cuøng vôùi Kyø-na giaùo (Jainism), Saivism vaø Vaisnavism.

Phaät giaùo xuaát hieän coù nghóa laø Phaät giaùo mang moät noäi dung khaùc vôùi noäi dung tö töôûng AÁn Ñoä baáy giôø vaø tröôùc ñoù.

P.D. Mehta, trong cuoán "Early Indian Religious Thought", nhaø xuaát baûn Lusac vaø Company Limited xuaát baûn ôû London naêm 1956, vieát raèng: "Toân giaùo ñöôïc ñöùc Phaät ñeà xuaát thì raát ñoäc ñaùo, noù khaùc bieät moät caùch söûng soát vôùi taát caû caùc toân giaùo lôùn khaùc. Chaùnh phaùp, maø khoâng phaûi laø moät con ngöôøi thaàn thaùnh hay tuyeät ñoái, laø suoái nguoàn. Muïc ñích laø voâ ngaõ, söï chaám döùt khoå ñau, vaø söï chöùng ngoä baát töû, Nieát-baøn...".

(But Religion as pronounced by the Buddha is so orginal that it is startling different from all the other great religions. The Dhamma, and not a Divine Person or Absolute, is the fountain head. The goal is selflessness, the cessation from being a source of sufffering and evil, and the realization of the Deathlessness of Nirvaøna...) (p. 186-187).

Geogre Grimm, moät hoïc giaû ngöôøi Ñöùc, laø moät Phaät töû, trong phaàn phuï luïc "The Doctrine of the Buddha as the Flower of Indian Thought" cuûa cuoán "The Doctrine of the Buddha" (Baûn dòch ra Anh ngöõ cuûa Tyø-kheo Sìlaøcaøra) vieát: "Giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät cuõng goïi laø giaùo lyù cuûa Voâ ngaõ, töông phaûn vôùi giaùo lyù Ngaõ cuûa Veä-ñaøn-ña" (..."The Doctrine of the Buddha is also called the doctrine of not-I, anattaø-vaøda, as contrasted with the I-doctrine, the Attaø-vaøda, of the Vedanta") - (p. 370).

Coù raát nhieàu kinh ôû Nikaøya vaø Agama trình baøy söï khaùc bieät roõ raøng giöõa caùc hoïc thuyeát AÁn Ñoä vaø Phaät giaùo. Chuùng toâi, ngöôøi vieát, ghi nhaän ñaây laø quan ñieåm rieâng cuûa Thöôïng toïa boä vaø Nhöùt thieát höõu boä.

Kinh Phaïm Voõng (Brahmajaøla Suttam) trình baøy coù saùu möôi hai luaän chaáp cuûa caùc hoïc thuyeát AÁn Ñoä baáy giôø khaùc bieät haún vôùi Phaät giaùo. Trong ñoù coù möôøi taùm luaän chaáp veà quaù khöù (goàm boán thöôøng truù luaän, boán baùn thöôøuïng baùn voâ thöôøng luaän, boán höõu bieân voâ bieân luaän, boán nguïy bieän, vaø hai voâ nhaân luaän), ba möôi chín luaän chaáp veà töông lai (goàm möôøi saùu luaän chaáp coù töôûng sau khi cheát, taùm luaän chaáp voâ töôûng sau khi cheát, taùm luaän chaáp khoâng phaûi coù töôûng khoâng phaûi khoâng coù töôûng sau khi cheát, vaø baûy ñoaïn dieät luaän) vaø naêm luaän chaáp veà hieän taïi Nieát baøn luaän (Haùn taïng töông ñöông: kinh Phaïm Ñoäng, A-haøm).

Phaåm Töông öng Khoâng Thuyeát (Avyaøkata), Töông Öng Boä Kinh IV, trình baøy caùc luaän chaáp, caùc quan ñieåm sôû dó coù maët laø do söï coù maët cuûa aùi thuû, aùi höõu, aùi aùi, laø do coù chaáp thuû ngaõ (Saéc, Thoï, Töôûng, Haønh vaø Thöùc). Ñaây laø ñieåm khaùc bieät roõ raøng giöõa caùc hoïc thuyeát AÁn Ñoä döôùi thôøi Theá Toân vôùi Phaät giaùo. Moät ñaèng chuû tröông caùc thuyeát lieân heä ñeán Ngaõ, moät ñaèng chuû tröông heát thaûy caùc phaùp laø Voâ ngaõ. Moät soá caùc hoïc giaû baáy giôø cho raèng tö töôûng Veä-ñaø vaø Phaät giaùo gaëp gôõ nhau ôû thuyeát Nghieäp baùo (Kamma, Skt. Karma), Luaân hoài (Samsaøra) vaø Giaûi thoaùt. Ngöôøi vieát nghó raèng ñaây chæ laø söï gioáng nhau ôû teân goïi (danh töø), nhöng noäi dung thì chöùa ñöïng nhöõng gì khaùc haún nhau. Chuû tröông veà nghieäp baùo, luaân hoài, nhaân quaû, giaûi thoaùt cuûa Phaät giaùo seõ ñöôïc trình baøy ôû Chöông Phaùp Baûo.

Kinh Phaïm Ñoäng (Haùn taïng, Tröôøng A-haøm, quyeån 14) trình baøy töông töï veà saùu möôi hai luaän chaáp treân vaø coù keát luaän ngay trong phaåm kinh naøy raèng "Ngoaïi ñaïo do chaáp thuû nguõ uaån maø khôûi xöôùng saùu möôi hai luaän chaáp aáy".

Laäp tröôøng cuûa Nikaøya vaø Agama coù theå ñöôïc xem nhö laø laäp tröôøng trung thaønh vôùi Phaät giaùo khôûi nguyeân (nguyeân thuûy) nhaát. ÔÛ ñaây hieän roõ ñieåm khaùc bieät raát laø neàn taûng giöõa Phaät giaùo vaø caùc tö töôûng AÁn Ñoä ñöông thôøi vaø tröôùc ñoù.

Ñi vaøo hieän töôïng xaõ hoäi cuûa söï phaân bieät giai caáp AÁn Ñoä, ñieåm khaùc bieät so vôùi Phaät giaùo laïi caøng deã thaáy hôn. Hieän töôïng phaân chia giai caáp aáy coù töø ngaøn naêm tröôùc ñeán thôøi Theá Toân vaø keùo daøi cho ñeán caän ñaïi vaø hieän ñaïi.

Boán giai caáp cuûa xaõ hoäi AÁn (Goàm Baø-la-moân, Saùt ñeá lôïi, Pheä-xaù vaø Thuû-ñaø) coù nguoàn goác töø kinh Rig-Veda, baûn kinh xöa nhaát cuûa AÁn giaùo. Rig-Veda, chöông X, 90, 11 ghi raèng: "Mieäng Ngaøi thaønh tu só Baø-la-moân (Brahmana), hai tay Ngaøi ñöôïc taïo thaønh chieán só (Kshatriya), hai baép chaân Ngaøi thaønh thöông nhaân (Vaishya), hai baøn chaân Ngaøi thaønh toâi tôù (Shudra)".

Caùc ngöôøi giai caáp khaùc nhau khoâng ñöôïc cöôùi hoûi nhau, khoâng ñöôïc aên chung baøn, khoâng ñöôïc cuøng haønh leã. Giai caáp cuøng ñình Thuû-ñaø-la ñaëc bieät bò haønh haï vaø khinh mieät.

Trong khi ñoù, Phaät giaùo chuû tröông bình ñaúng giai caáp, bình ñaúng giöõa con ngöôøi coù maùu cuøng ñoû, nöôùc maét cuøng maën. Quan ñieåm naøy ñöôïc trình baøy trong nhieàu kinh cuûa Nikaøya vaø Agama. Chính vì ñieåm khaùc bieät naøy maø coù moät soá Baø-la-moân giaùo cho ñeán nay, xem Phaät giaùo nhö laø thuø nghòch, cho raèng chính ñöùc Theá Toân ñaõ laøm ñaûo ngöôïc truyeàn thoáng AÁn Ñoä.

Chuû tröông bình ñaúng boán giai caáp AÁn laø chuû tröông mang ñaày tính caùch maïng tö töôûng vaø caùch maïng xaõ hoäi. Chuû tröông ñoù cuûa Theá Toân, cuøng vôùi quan ñieåm veà giaùo lyù giaûi thoaùt cuûa Ngai, noùi leân vò trí ñoäc ñaùo cuûa Phaät giaùo trong lòch söû AÁn, cuõng nhö trong lòch söû nhaân loaïi. Cho duø caùc boä phaùi Phaät giaùo coù nhìn moät soá neùt khaùc bieät nhau veà Theá Toân, ñieàu ñoù cuõng khoâng laøm thay ñoåi giaù trò ñoäc ñaùo ñoù./.

Ghi chuù:

(1) Baûn dòch cuûa Nguyeân Hoàng, Phaät hoïc vieän Nha Trang, 1957.

(2) Ñaïi kinh Saccaka (Mahaøsaccakasuttam), Trung Boä I.