Luaân hoài laø töø dòch cuûa töø Paøli "Samsaøra" (hay Skt, Samsaøra) coù nghóa laø söï chuyeån sinh, söï taùi sinh, söï ñi ñeán. Thöôøng, töø noùi ñuû laø baùnh xe sinh töû, hay baùnh xe chuyeån sinh (Samsaøracakka), dieãn ñaït ñöôøng sinh töû khoâng coù ñaàu, khoâng coù ñuoâi, quay maõi nhö baùnh xe quay troøn khoâng tìm thaáy ñieåm khôûi ñaàu. Ñaây laø yù nghóa cuûa töø luaân hoài (luaân: baùnh xe, hoài: quay troøn).

Sinh töû, luaân hoài coù laø do con ngöôøi meâ môø khoâng thaáy roõ thaät phaùp Voâ ngaõ phaùp maø sinh ra chaáp thuû ngaõ, phaùp vaø tham aùi. Do chaáp thuû, tham aùi maø taïo ra caùc nghieäp thieän, aùc khieán ñi vaøo sinh töû, khoâng thaáy loái ra. Loái ñi vaøo sinh töû cuûa chuùng sinh traûi qua thôøi gian khoâng keå xieát veõ thaønh voøng luaân hoài quay maõi. Nhö lôøi Theá Toân daïy ñöôïc ghi laïi ôû baøi keä soá 60 trong kinh Phaùp Cuù :

"Ñeâm daøi ñoái vôùi keû thöùc,
Ñöôøng daøi ñoái vôùi keû meät,
Luaân hoài daøi ñoái vôùi keû ngu,
Khoâng bieát roõ chôn dieäu phaùp".

"Naøy A-nan, chính vì khoâng giaùc ngoä, khoâng thaâm hieåu giaùo phaùp Duyeân khôûi naøy maø chuùng sinh hieän taïi bò roái loaïn nhö moät oå keùn, roái ren nhö moät oáng chæ..., khoâng theå naøo ra khoûi khoå xöù, aùc thuù, ñoïa xöù, sinh töû". (tr. 56).

Nhö theá, noùi ñeán Luaân hoài chính laø noùi ñeán voøng quay cuûa möôøi hai chi phaàn nhaân duyeân cuûa Duyeân khôûi traûi qua ba ñôøi quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai. Cho ñeán khi naøo möôøi hai nhaân duyeân ñoaïn dieät, cho ñeán khi aáy voøng quay cuûa Luaân hoài môùi chaám döùt. Noùi cuï theå hôn, cho ñeán khi naøo voâ minh heát, tham aùi heát hay chaáp thuû khoâng coøn, cho ñeán khi aáy chuùng ta môùi ñi ra khoûi voøng quay cuûa Luaân hoài; nhöng cho ñeán khi naøo voâ minh, chaáp thuû hay tham aùi coøn, thì voøng luaân hoài tieáp tuïc quay voâ cuøng taän.

Chuùng ta coù theå hình dung con ñöôøng Luaân hoài nhö nhöõng ñöôøng raày xe löûa nhieàu chieàu chaïy qua laïi, leân xuoáng, voøng quanh töø caùc coõi ñòa nguïc, ngaï quyû, suùc sinh cho ñeán Ngöôøi, A-tu-la, naêm caûnh trôøi Duïc giôùi, boán caûnh trôøi Saéc giôùi vaø boán caûnh trôøi Voâ saéc, maø nghieäp löïc hay nghieäp thöùc cuûa chuùng sanh thì nhö nhöõng con taøu; vaø nhieân lieäu, ñoäng cô quay chuyeån con taøu chính laø tham aùi, chaáp thuû. Tuøy theo nghieäp löïc cuûa chuùng taïo ra trong ñôøi soáng hieän taïi, vaø tuøy theo caän töû nghieäp cuûa chuùng ta, con taøu sinh töû cuûa chuùng ta seõ chuyeån baùnh, sau khi cheát, ñi töø ga cuoäc ñôøi naøy ñeán ga tieáp theo töông öng vôùi nghieäp aáy. Neáu ngay trong ñôøi soáng hieän taïi, taát caû nhieân lieäu tham aùi vaø chaáp thuû ñaõ ñöôïc coâng phu tu taäp cuûa ta ñoát chaùy saïch, thì con taøu sinh töû cuûa ta seõ thoâi khoâng coøn chuyeån baùnh. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø con taøu vaãn ôû laïi ga ñôøi naøy, maø coù nghóa laø taát caû nhaø ga sinh töû khoâng coøn lieân heä gì ñeán con ngöôøi giaûi thoaùt nöõa. ÔÛ ñaây, sinh töû chính laø tham aùi, chaáp thuû, cuõng chính laø con taøu vaø caùc nhaø ga. Caùi goïi laø Luaân hoài thöïc ra ñaáy chính laø söï quay chuyeån cuûa voâ minh. Khi voâ minh ñöôïc ñoaïn taän, thì taát caû con taøu, ñöôøng saét vaø caùc nhaø ga ñeàu ñöôïc ñoát chaùy saïch. Taát caû nhöõng thöù aáy bò ñoát saïch, nhöng khoâng phaûi vì theá maø trôû thaønh roãng khoâng, maø laø ñeå loä thöïc taïi toaøn bích, giaûi thoaùt khoâng coøn laïi moät daáu veát naøo cuûa sinh töû. Baáy giôø con ngöôøi giaûi thoaùt, hay thaät ngaõ chính laø thöïc taïi.

Hieåu Luaân hoài, do ñoù, chính laø noäi dung cuûa hieåu bieát Nhaân quaû, Nghieäp baùo, Töù ñeá hay Duyeân khôûi.

ÔÛ ñaây, chæ coù moät vaán ñeà chuùng ta caàn tìm hieåu laø caùi gì ñi luaân hoài? Vôùi con ngöôøi Naêm uaån, thì caùi gì ñi luaân hoài?

Theo Nikaøya vaø A-haøm, nhö chuùng ta ñaõ thaáy ôû phaàn trình baøy veà nghieäp baùo, nghieäp thöùc ñi ñaàu thai. Khi cheát laø cheát caùi thaân saéc uaån, boán uaån coøn laïi, ñöôïc xem nhö thu vaøo thöùc uaån, taïo thaønh moät söùc maïnh, goïi laø nghieäp löïc tieáp tuïc quay chuyeån, chuyeån sinh. Nghieäp thöùc naøy (coøn ñöôïc goïi laø höông aám) hôïp vôùi danh-saéc môùi taïo thaønh thaân môùi. Taïi ñaây, coù nhieàu quan ñieåm chuû tröông coù thaân trung aám, thaân trung gian ôû giöõa thaân cuûa ñôøi naøy vaø thaân cuûa ñôøi sau nhö caùc nhaø ngoaïi ñaïo cuûa Soá luaän, nhö Ñoâng sôn boä, Chính Löôïng boä vaø Höõu boä (thuoäc Nam Taïng). Kinh boä (Nikaøya) vaø A-haøm, Ñaïi chuùng boä, Phaân bieät luaän... thì chuû tröông khoâng coù thaân trung höõu.

Theá Höõu cho raèng thaân trung höõu keùo daøi moät thôøi gian toái ña baûy ngaøy. Thieát-ma-ñaït-ña thì cho thôøi gian cuûa thaân trung höõu coù theå keùo daøi ñeán boán möôi chín ngaøy. Coù leõ do chòu aûnh höôûng thuyeát naøy maø moät soá Phaät töû Vieät Nam ngaøy nay coù taäp quaùn cuùng thaát thaát trai tuaàn.

Kinh boä (Nikaøya) vaø A-haøm thì cho raèng töø töû taâm chuyeån qua kieát sanh taâm (patisandhi) ñi vaøo thaân môùi chæ trong voøng töø moät ñeán hai saùt-na, neân khoâng caàn coù thaân trung höõu.

Nikaøya vaø A-haøm goïi nghieäp thöùc ñi ñaàu thai laø höông aám (gandhaba) vaø khoâng caét nghóa höông aám laø taàm höông, coù thöùc aên laø muøi thôm, trong khi ñoù quan ñieåm kia thì cho thöùc aên cuûa thaân trung höõu laø höông thôm vaø gaùn cho noù caùi teân taàm höông (ñi tìm höông thôm).

Nikaøya ghi roõ con ngöôøi cheát laø do saéc thaân ñoaïn dieät, do thoï maïng heát, hoaëc do nghieäp ôû ñôøi heát, nhöng cuõng coù tröôøng hôïp cheát ôû ngoaøi ba tröôøng hôïp treân goïi laø cheát "baát ñaéc kyø".

Chuùng toâi nghó raèng quan ñieåm cheát ñi ñaàu thai lieàn thì phuø hôïp vôùi truyeàn thoáng Phaät giaùo nguyeân thuûy, qua Nikaøya vaø A-haøm, hôn laø quan ñieåm trung aám thaân, duø laø tröôøng hôïp cheát "baát ñaéc kyø".

Nhieàu nôi trong caùc Kinh, goàm Kinh Ñaïi Nieát-baøn (Tröôøng Boä Kinh III), ngay khi coù moät Phaät töû hay moät tu só qua ñôøi, Toân giaû A-nan thöôøng hay baïch hoûi Theá Toân veà sanh thuù cuûa caùc vò aáy vaø Theá Toân traû lôøi roõ caûnh giôùi ñaàu thai cuûa caùc vò aáy. Coù laàn, Theá Toân ñaõ quôû nheï Toân giaû A-nan taïi sao cöù laøm phieàn Theá toân vôùi nhöõng caâu hoûi nhö theá. Y Ù cuûa Theá Toân khoâng muoán ñeà caäp nhieàu ñeán chuyeän ñaàu thai aáy, thaønh thöû ngaøy nay chuùng ta khoâng caàn thieát ñoøi hoûi phaûi ñi saâu vaøo vaán ñeà ñaàu thai aáy.

Tình traïng goïi laø thaân trung gian, neáu coù, ta coù theå hieåu ñaây cuõng laø moät thaân luaân hoài thuoäc moät caûnh giôùi, chæ khaùc caùc caûnh giôùi khaùc veà thôøi gian toàn taïi ngaén hay daøi maø thoâi. Khi ñaõ coù thaân thì ñaáy laø thaân roài.

Coù laàn (Töông Öng vaø Tieåu Boä) Toân giaû Muïc-kieàn-lieân (Moggallaøna) chæ cho moät Tyû-kheo treû tuoåi bieát raèng giöõa hö khoâng naøy Toân giaû thaáy (baèng thieân nhaõn) coù nhieàu caûnh giôùi ñaàu thai vôùi caùc thaân khaùc nhau vaø chòu caùc quaû baùo khaùc nhau. Vò Tyû-kheo baïch hoûi Theá Toân taïi sao khoâng nghe Theá Toân daïy veà caùc caûnh giôùi ñoù? Theá Toân ñaõ daïy laø caùc caûnh giôùi ñoù coù nhöng ngaïi vì khoù tin, vaû laïi khoâng lieân heä maät thieát vôùi muïc ñích phaïm haïnh neân Theá Toân khoâng daïy. Theá laø, caïnh caûnh giôùi con ngöôøi ñaõ coù nhöõng thaân saéc khaùc vôùi saéc chaát, ñaáy laø caûnh giôùi khaùc roài haø taát phaûi laäp theâm thaân trung aám.

Haún laø ôû ñaây khoâng noã löïc ñeå chöùng minh Luaân hoài coù, vì noù voán coù roài, nhö ñaõ ñöôïc ñeà caäp ôû phaàn Nhaân quaû vaø Nghieäp baùo.

Qua caùc maåu chuyeän Boån sanh (Tieåu Boä Kinh) noùi veà caùc tieàn thaân cuûa ñöùc Phaät, ta coù theå hình dung ra cuoäc Luaân hoài daøi, meânh moâng nhö theá naøo. Taïi ñaây chuùng ta coù theå ruùt ra ñöôïc theâm moät keát luaän raèng chuùng sinh ñi vaøo Luaân hoài baèng hai ñoäng cô chính: hoaëc do nghieäp löïc bò cuoán huùt vaøo Luaân hoài moät caùch bò ñoäng, hoaëc do nguyeän löïc - nhö tröôøng hôïp chö Boà-taùt ñi vaøo sinh töû moät caùch chuû ñoäng vì loøng ñaïi bi thöông chuùng sinh, ñi vaøo ñeå maø giaùo hoùa. Tröôøng hôïp ñi vaøo do nghieäp löïc thì goïi laø bò Luaân hoài; nhöng tröôøng hôïp ñi vaøo do nguyeän löïc ñoä sinh thì khaùc, goïi laø giaûi thoaùt Luaân hoài cho chuùng sinh vaø cho töï thaân.

Luaân hoài cuõng nhö moïi phaùp khaùc, noù laø do Duyeân sinh neân Voâ ngaõ. Khoâng theå coù moät phaùp nhö thöïc goïi laø Luaân hoài, maø chæ coù theå noùi töï thaân cuûa Luaân hoài cuõng chính laø nhö thöïc khi voâ minh khoâng coøn ngaên che nöõa. Neáu Luaân hoài coù töï ngaõ thì seõ khoâng bao giôø coù söï kieän giaûi thoaùt Luaân hoài caû. Nhöng söï kieän giaûi thoaùt Luaân hoài thì coù thöïc, neân Luaân hoài phaûi laø khoâng coù töï ngaõ.

Giaùo lyù Phaät giaùo chæ cho thaáy coù Luaân hoài. Nhöng troïng ñieåm cuûa giaùo lyù naøy laø giaûi thoaùt Luaân hoài. Theá neân, roát raùo maø noùi Luaân hoài chæ coù maët ôû voâ minh maø khoâng coù maët trong thöïc taïi nhö thöïc. Noù coù maø cuõng nhö khoâng coù. Chuùng ta ñöøng hoaøi coâng ñi tìm thöïc chaát cuûa Luaân hoài (hay nguoàn goác cuûa Luaân hoài), bôûi vì theo Phaät giaùo, taát caû caùi gì thuoäc phaùp höõu vi, thuoäc sinh töû, Luaân hoài ñeàu laø hö voïng, khoâng coù goác. Voïng thì thöïc söï khoâng coù goác.

Luaân hoài, ñaây chæ laø töø ngöõ chæ hieän töôïng leân xuoáng, qua laïi hay sinh dieät cuûa chuùng sinh. Noù khoâng phaûi laø moät giaùo lyù nhö Nhaân quaû hay Nghieäp baùo, neân chuùng ta khoûi ñi saâu vaøo vaán ñeà tìm hieåu noù. Chæ vì vaán ñeà Luaân hoài ñaõ moät laàn ñaët ra thì chuùng ta cuõng phaûi ñeà caäp ñeán./.