Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Ñaïo Phaät ñôøi Lyù 1. Tín-ngöôõng ôû Giao-chaâu - 2. Ñaïo Phaät tôùi Vieät - 3. Ñaïo Phaät baønh-tröôùng - 4. Cheá-ñoä taêng vaø chuøa - 5. Taêng vaø chính-trò - 6. Ñaïo Phaät vaø phong-hoùa - 7. Ñaïo Phaät vaø vaên-hoùa - chuù-thích.
Hoaøng Xuaân Haõn (*)
1. Tín-ngöôõng ôû Giao-chaâu Tröôùc khi caùc toâng-giaùo traøn vaøo, ngöôøi Vieät chaéc ñaõ toân-suøng nhöõng maõnh-löïc thieân-nhieân, nhö nuùi soâng, saám chôùp. Nhöõng di-tích coøn laïi khoâng nhöõng ôû trong taäp-tuïc cuûa daân-gian, maø trong ñieån-leä teá-töï, nay coøn nhöõng vò thaàn, ñöôïc thôø taïi raát nhieàu nôi, maø khoâng ai bieát roõ goác-tích töø ñaâu tôùi. Thaàn Cao-sônchaéc cuõng laø ñöùc-thaùnh Taûn-vieân, thaàn Long-thuûy coù leõ goác ôû thaùc Bôø. Laïi nhö caùc ñeàn hay "chuøa" Phaùp-Vaân, Phaùp-Vuõ, Phaùp-Loâi, Phaùp-Ñieänhaún laø di-tích caùc thaàn maây, möa, saám, chôùp.
Ñeán hoài Baéc-thuoäc, ñaïo Nho vaø ñaïo Laõo ñöôïc ñem vaøo. Nhaát laø trong ñôøi loaïn-li sau khi Haùn maát, Só-Nhieáp laø thaùi-thuù ôû Giao-chaâu, giöõ moät vuøng yeân oån, thì nhieàu nhaø trí-thöùc Trung-hoa tuï taäp ôû Luy-laâu, trò-sôû Giao-chaâu. Nhôø ñoù Nho-hoïc vaø Ñaïo-hoïc laïi caøng baønh-tröôùng. Trong hai ñaïo môùi, ñaïo Laõo laø thích-hôïp vôùi tín-ngöôõng goác cuûa daân Vieät, cho neân noù lan traøn choùng vaø hoøa laãn vôùi nhöõng taäp-tuïc daân-gian. Coøn nhö Nho-giaùo, tuy ñöôïc döïa theá nhöõng keû caàm-quyeàn, phaàn ñoâng laø nho-só, nhöng noù cuõng chæ giöõ tính-caùch thöôøng chöù khoâng thaønh moät tín-ngöôõng môùi.
Sau ñoù, ñaïo Phaät töø AÁn-ñoä môùi lan ñeán goùc ñoâng-nam luïc ñòa. Vôùi tính-caùch oân-hoøa, thaàn-bí, Phaät-giaùo choùng aên saâu vaøo loøng tín-ngöôõng ngöôøi Vieät. Noù dung-hoøa deã-daøng vôùi söï suøng-baùi thöôøng, vaø noù deã ñi ñoâi vôùi Ñaïo-giaùo ñeán ñaáy töø tröôùc.
Ba toâng-giaùo Nho, Laõo, Phaät ñaõ sôùm thaønh cô-baûn cuûa tín-ngöôõng daân Vieät, vaø ñoàng thôøi tieán-trieån. Cho neân thöôøng goïi laø Tam-giaùo. Tuy noùi laø tam-giaùo tònh haønh, nhöng theo thôøi-ñaïi, moät hay hai giaùo vaãn ñöôïc chuoäng hôn. Ta seõ thaáy trong thôøi nhaø Lyù, Phaät-giaùo chieám baäc nhaát. Nhöng ta cuõng phaûi nhaän raèng Phaät-giaùo haønh ôû xöù ta, cuõng nhö ôû Trung-quoác baáy giôø, ñaõ dung-hoøa vôùi Ñaïo-giaùo vaø nhöõng tín-ngöôõng goác ôû daân-gian. Noù ñaõ bieán thaønh moät toâng-giaùo laáy Phaät laøm goác, nhöng laïi gheùp vaøo caùc vò thaàn-linh, maø xöa chæ laø moät maõnh-löïc thieân-nhieân. Vaø noù duøng nhöõng kyø-thuaät, theo-ñuoåi nhöõng muïc-ñích thích-hôïp vôùi Ñaïo-giaùo hôn laø Phaät-giaùo.
Ñòa-vò caùc taêng-gia, trong suoát ñôøi Lyù, vaãn laø troïng; nhöng aûnh-höôûng veà chính-trò hình nhö khoâng coù bao nhieâu. Veà phöông-dieän tinh-thaàn vaø luaân-lyù, thì haún raèng Phaät-giaùo coù aûnh höôûng lôùn. Noù ñaõ ñoåi caùi trieàu-ñình vuõ-phu vaø moäc-maïc cuûa caùc ñôøi Ñinh, Leâ, ñoùng ôû choã ñaàu ngaøn cuoái soâng, ra moät trieàu-ñình coù qui-moâ, coù leã-ñoä, ôû giöõa bình-nguyeân, coù theå so-bì vôùi caùc nöôùc khaùc ôû mieàn baéc.
2. Ñaïo Phaät tôùi Vieät Nhôø moät caâu chuyeän giöõa thaùi-haäu Linh-nhaân, töùc laø YÛ-lan, meï Lyù Nhaân-toâng, vôùi moät nhaø sö coù hoïc uyeân-baùc, maø ta coøn bieát goác-tích ñaïo Phaät ôû nöôùc ta. Saùch TUTA (1) coøn ghi chuyeän aáy raát roõ-raøng trong chuyeän Thoâng-bieän quoác-sö (TUTA 19a).
Ngaøy raèm thaùng 2 naêm Hoäi-phong thöù 5 (1096), thaùi-haäu ñaët tieäc chay ôû chuøa Khai-quoác, theát caùc taêng. Tieäc xong, thaùi-haäu keâ-cöùu ñaïo Phaät vôùi caùc vò sö giaø hoïc roäng. Thaùi-haäu hoûi:
" Nghóa hai chöõ Phaät vaø Toåtheá naøo? Beân naøo hôn? Ñaïo tôùi xöù ta ñôøi naøo? Truyeàn-thuï ñaïo aáy, ai tröôùc ai sau? Maø söï nieäm teân Phaät, hieåu taâm toå laø do töø yù ai? "
Caùc sö ñeàu im-laëng. Chæ coù vò Trí-khoângtraû lôøi raát töôøng-taän töøng khoaûn. Vì ñoù, thaùi-haäu ban cho sö hieäu Thoâng-bieän quoác-sö. Veà ñoaïn truyeàn giaùo vaøo xöù ta, lôøi sö ñaïi-khaùi nhö sau:
" Phaät vaø Toå laø moät. Phaät truyeàn ñaïo cho Ca-dieäp. Veà ñôøi Haùn coù Ma-ñaèng ñem ñaïo vaøo Trung-quoác, Ñaït-malaïi truyeàn vaøo nöôùc Löông vaø nöôùc Nguïy. Ñaïo raát thònh khi doøng Thieân-thai thaønh-laäp. Doøng aáy goïi laø Giaùo-toâng. Sau laïi coù theâm doøng Taøo-kheâ, töùc laø doøng Thieàn-toâng. Hai doøng aáy vaøo nöôùc ta ñaõ laâu naêm. Veà doøng Giaùo, coù Maâu Baùc vaø Khang-taêng-hoäi laø ñaàu. Veà doøng Thieàn, tröôùc nhaát coù Tì-ni-ña-löu-chi ; sau ñoù, Voâ-ngoân-thoâng laïi laäp ra moät doøng Thieàn khaùc nöõa. "
Trí-khoâng traû lôøi nhö theá ñaõ khaù roõ-raøng. Nhöng thaùi-haäu coù oùc phaùn-ñoaùn, laïi hoûi theâm chöùng nhöõng ñieàu noùi treân. Sö traû lôøi raønh-maïch, daãn nhöõng saùch cuõ, nhöõng lôøi cuûa caùc ngöôøi xöa, maø nay ta coøn tìm laïi ñöôïc moät phaàn, noù coù theå khieán ta tin raèng nhöõng chöùng Trí-khoâng ñem ra ñeàu laø ñích-xaùc.
Trí-khoâng vieän lôøi cuûa hai ngöôøi xöa beân Trung-quoác, moät ngöôøi noùi ñeán söï truyeàn doøng Giaùo-toâng, moät ngöôøi chöùng vieäc truyeàn doøng Thieàn-toâng vaøo nöôùc Vieät.
Chöùng ñaàu laø lôøi phaùp-sö Ñaøm-thieân keå laïi moät caâu chuyeän maø sö naøy noùi vôùi vuaTeà Cao ñeá (479-483). Vua Teà khoe vôùi sö raèng mình ñaõ xaây-döïng chuøa thaùp khaép moïi nôi, keå caûGiao-chaâu ; roài vua noùi theâm raèng: "Xöù Giao-chaâu tuy noäi-thuoäc, nhöng chæ laø moät xöù bò raøng-buoäc maø thoâi. Vaäy ta neân choïn caùc sa-moân coù danh-ñöùc, sai sang ñoù ñeå giaûng-hoùa. May chi seõ laøm cho taát-caû nhaân-daân ñöôïc pheùp Boà-ñeà. "
Vua Teà töôûng raèng nöôùc ta coøn keùm veà ñaïo Phaät cho neân môùi coù yù aáy. Nhöng sö Ñaøm-thieân bieát roõ raèng söï thaät laø traùi ngöôïc: nöôùc ta ñaõ ñöôïc Phaät-hoùa töø laâu, tröôùc caû nöôùc Teà ôû vuøng Sôn-ñoâng nöõa. Sö traû lôøi raèng:
" Xöù Giao-chaâu ñöôøng thoâng vôùi Thieân-truùc (AÁn-ñoä). Khi Phaät, Phaùp chöa tôùi Giang-ñoâng (nöôùc Teà), thì ôû Luy-laâu (kinh ñoâ Giao-chæ, nay laø laøng Luõng-kheâ ôû phuû Thuaän-thaønh tænh Baéc-ninh), ñaõ coù xaây hôn hai möôi ngoâi chuøa, choïn hôn naêm traêm vò taêng vaø tuïng möôøi laêm quyeån kinh roài. Vì ñoù, maø ngöôøi ta ñaõ noùi raèng Giao-chaâu theo Phaät tröôùc chuùng ta. Luùc aáy, ñaõ coù nhöõng vò sö Ma-la-keâ-vöïc ,Khang-taêng-hoäi , Chí-cöông-löu-chí vaø Maâu Baùc ôû ñoù. "
Sau ñoù daãn lôøi Ñaøm-thieân ôû treân, sö Trí-khoâng coøn noùi theâm moät chöùng cuûa sö, laø: "Sau ñoù laïi coù sö Phaùp-ñaéc-hieàn ñöôïc Tì-ni-ña-löu-chi truyeàn toâng phaùi cuûa toå thöù ba laø boà-taùt Ñaït-ma cho. Sö aáy ôû chuøa Chuùng-thieän vaø daïy hôn 300 ñeä-töû. "
Chöùng thöù hai laø thuoäc veà doøng Thieàn-toâng. Sö Trí-khoâng vieän lôøi Quyeàn Ñöùc-Dö , laø vieân teå-töôùng ñôøi Ñöôøng, veà cuoái theá-kyû thöù taùm. Ñöùc-Dö ñaõ vieát trong töïa saùch Truyeàn-phaùp raèng: " Sau khi Taøo-kheâmaát, pheùp Thieàn raát thònh, vaø doøng Thieàn noái-doõi khoâng döùt. Coù thieàn-sö Chöông Kính-Huy laø hoïc troø Maõ-toå ñi truyeàn giaùo ôû caùc xöù Ngoâ Vieät vaø coù ñaïi-sö Voâ-ngoân-thoâng ñi truyeàn yù phaùi Baùch-tröôïng vaø giaûng phaùp ôû xöù Giao-chaâu ".
Ñoù laø hai chöùng maø sö Trí-khoâng ñaõ baøy tröôùc thaùi-haäu. Ta coù theå tin vaøo ñoù chaêng? OÂng Traàn Vaên-Giaùp trong saùch BA (3) ñaõ khaûo-cöùu caùc saùch Phaät, vaø ñaõ thaáy raèng, tuy nhöõng lôøi cuûa Ñaøm-thieân keå laïi treân khoâng coøn thaáy trong nhöõng saùch coøn laïi, nhöng nhöõng nhaân-vaät keå trong ñoù ñeàu coù thaät, vaø coøn coù chuyeän hôïp vôùi lôøi treân. Vaû saùch TUTA cuõng cheùp laïi goác-tích caùc doøng Thieàn, noù chöùng thaät lôøi Quyeàn Ñöùc-Dö, maø nay vaãn thaáy trong saùch Taøu coøn laïi.
Trong nhöõng nhaân-vaät keå trong lôøi Trí-Khoâng, thì Maâu Baùc laø xöa nhaát. Baùc nguyeân ngöôøi Thöông-ngoâ, sang Giao-chaâu ôû vôùi meï, vaøo khoaûng cuoái ñôøi Haùn Linh-ñeá (naêm cuoái laø 189). Baáy giôø Só Nhieáp coi quaän Giao-chaâu. Ñaát Giao-chaâu ñöôïc yeân-tónh, trong khi nöôùc Haùn bò loaïn; cho neân nhieàu ngöôøi hoïc gioûi chaïy sang ôû ñoù. Söï hoïc caøng baønh-tröôùng ôû Giao-chaâu. Maâu Baùc ban ñaàu theo hoïc Ñaïo-giaùo vaø pheùp thaàn-tieân. Nhöng vaøo khoaûng naêm 194-195, Baùc laïi theo ñaïo Phaät. (BA)
Xem vaäy thì tröôùc Maâu Baùc, Phaät-giaùo ñaõ ñöôïc haønh ôû Giao-chaâu roài. Ñaïo Phaät töø ñaâu ñaõ vaøo ñaát Vieät? Coù theå töø ñaát Haùn, vì ñaïo ñaõ vaøo Haùn chöøng moät traêm naêm tröôùc. Nhöng ñaïo cuõng raát coù theå töø AÁn-ñoä ñöôïc theo ñöôøng beå ñem vaøo, theo caùc thuyeàn buoân ñi doïc bôø bieån AÁn-ñoä, sang bieån Trung-hoa. Khi sö Ñaøm-thieân noùi xöù Giao-chaâu ñöôøng thoâng vôùi Thieân-truùc, coù leõ sö muoán noùi ñöôøng thuûy. Nhöõng ngöôøi Taây-vöïc, töùc laø ôû vuøng taây-baéc AÁn-ñoä, ñaõ sang buoân-baùn doïc bôø bieån. Nhöõng ñoàng tieàn baïc, tìm thaáy ôû noäi-ñòa trong Nam, chöùng toû raèng ñoàng-thôøi vôùi caùc hoaøng-ñeá ôû Rome, xöù Taây-vöïc ñaõ coù lieân-laïc vôùi ñaát Ñoâng-döông. Trong chuyeän phaät chuøa Phaùp-vaân ôû Luy-laâu, coù noùi raèng ñôøi Só Nhieáp, ñaõ coù hai vò sö AÁn-ñoä, laø Kì-vöïc vaø Khaâu-ña-la qua ñoù. Nhöõng chuyeän keå sau seõ laøm ta tin theâm vaøo thuyeát aáy.
3. Ñaïo Phaät baønh-tröôùng Ba vò sö, maø Ñaøm-thieân keå teân treân kia, ñeàu laø ngöôøi AÁn-ñoä hay Taây-vöïc (ôû xöù Sogdiane) gaàn phía taây-baéc AÁn-ñoä.
Ma-la-kì-vöïc, teân chöõ Phaïn laø Marajivaka, laø ngöôøi AÁn-ñoä, ñeán Giao-chaâu, roài qua Quaûng-chaâu. Tôùi Laïc-döông ñôøi Taán Hueä-ñeá, naêm 294. OÂng gioûi phuø-phaùp. Sau gaëp loaïn ôû Trung-quoác, oâng laïi trôû veà AÁn-ñoä.
Khang-taêng-hoäi voán ngöôøi Taây-vöïc, theo cha buoân ôû Giao-chaâu roài hoïc ñaïo Phaät ôû ñoù. Nguyeân ngöôøi Taây-vöïc maø ôû xöù Vieät, cho neân oâng hoïc gioûi hai thöù tieáng Phaïn vaø Vieät. Nhôø ñoù, oâng ñaõ dòch nhieàu saùch Phaät ra Haùn-vaên. Sau ñoù, oâng sang nöôùc Ngoâ, giaûng ñaïo cho Ngoâ Toân-Quyeàn, roài maát taïi nöôùc Ngoâ vaøo naêm 280.
Coøn nhö Chi-cöông-löông, thì Traàn Vaên-Giaùp cho laø Cöôøng-löông-löu-chi cheùp trong saùch Thaäp-nhò-du-kinh. Teân Phaïn cuûa sö laø Kalaruci theo Pelliot, hay laø Kalganaruci theo Traàn Vaên-Giaùp. Vò sö naøy tôùi Giao-chaâu vaøo khoaûng naêm 255-256, vaø coù dòch kinh Phaùp-hoa Tam-muoäi. (BA)
Xem maáy thí-duï treân, ta thaáy raèng nhieàu vò taêng dòch kinh Phaät laø ngöôøi AÁn-ñoä hay ngöôøi Taây-vöïc. Ngoaøi soá nhöõng vò ñaõ do ñöôøng boä tôùi Trung-quoác, moät soá ñaõ ñi ñöôøng beå. Nhöõng vò naøy taát-nhieân phaûi hoïc Haùn-töï. Caùc vò aáy chaéc phaàn lôùn ñaõ qua vaø ôû ñaát Giao. Vì theá, ñaïo Phaät raát coù theå ñaõ tôùi nöôùc ta tröôùc khi ñeán nöôùc Trung-quoác.
Cho ñeán sö Ñaøm-thieân, cuõng laø ngöôøi Indoscythe, ôû phía taây-baéc AÁn-ñoä. Sö raát gioûi Haùn-vaên. Sôû-dó sö laïi roõ tình-hình Phaät-giaùo ôû Giao-chaâu, chaéc vì cuõng coù thôøi-kì qua ôû ñoù.
Lòch-söû Phaät-giaùo ôû nöôùc ta, töø ban ñaàu ñeán luùc phaùi Thieàn-toâng xuaát-hieän, khoâng ñöôïc bieát roõ nöõa, vì khoâng ai bieân-cheùp laïi. Veà Thieàn-toâng, thì saùch TUTA coøn cheùp khaù kó-caøng.
Doøng Thieàn-toâng laïi coù hai phaùi: phaùi Nam-phöông vaø phaùi Quan-bích. Phaùi Nam-phöông vaøo tröôùc, phaùi Quan-bích vaøo sau. Nhöng töø ñôøi Ñinh, hai phaùi ñeàu phaùt-trieån moät caùch thònh-vöôïng.
Toå phaùi NAM-PHÖÔNG laø Tì-ni ña-löu-chi, teân Phaïn laø Vinitaruci, nguyeân ngöôøi Thieân-truùc, hoaëc ñaïo Baø-la-moân (Braman). Sau theo Phaät-giaùo, roài sang caùc xöù ñoâng-nam ñeå tôùi Traøng-an, kinh-ñoâ nöôùc Traàn beân Trung-quoác (573). Sau, sö tôùi Quaûng-chaâu; ôû ñoù saùu naêm dòch caùc kinh Phaät. Thaùng ba naêm Canh-tyù 580, sö sang Giao-chaâu, tôùi truï-trì ôû chuøa Phaùp-vaân taïi Luy-chaâu. - ñoù ñöôïc möôøi laêm naêm. Ñeán naêm Giaùp-daàn 594, ñôøi Tuøy Khai-hoaøng, môùi maát.
Ñeä töû Vinitaruci coù sö Phaùp-hieàn, maø saùch TUTA ñaõ cheùp ra Phaùp-ñaéc-hieàn, trong chuyeän quoác sö Thoâng-bieän. Vò naøy ñöôïc coi nhö laø toå thöù nhaát cuûa doøng Nam-phöông. Sö ngöôøi Chu-dieân, hoï Ñoã; ôû chuøa Chuùng-thieän, taïi nuùi Thieân-phuùc, haït Tieân-du. Sö coù raát nhieàu hoïc-troø. Thöù-söû Löu Phöông môøi tôùi Luy-laâu, ôû chuøa Phaùp-vaân. Roài ñi giaûng ñaïo, döïng chuøa khaép moïi nôi ôû Phong-chaâu (Sôn-taây), Hoan-chaâu (Ngheä-an) Traøng-chaâu (Ninh-bình) vaø AÙi-chaâu (Thanh-hoùa). Ñeán naêm Bính-tuaát 626, ñôøi Ñöôøng Vuõ-ñöùc, môùi maát. (TUTA 44a).
Nhôø ñoù, phaùi Nam-phöông raát ñöôïc phaùt ñaït, vaø ñaõ baønh-tröôùng nhaát trong vuøng phuû Töø-sôn. Coù sö Ñònh-khoâng, laø toå thöù taùm, laäp chuøa ôû laøng Dòch-baûng, laø queâ nhaø Lyù veà sau (tröôùc 808). Sau ñoù phaùi Nam-phöông coù nhieàu can-heä vôùi caùc trieàu-ñaïi ñoäc-laäp ôû nöôùc ta. Sö Phaùp-thuaän giuùp Leâ Ñaïi-haønh, sö Vaïn-haïnh giuùp Lyù Thaùi-toå, sö Ñaïo-haïnh maø tuïc-truyeàn laø tieàn-thaân cuûa Lyù Thaàn-toâng, sö Minh-khoâng giuùp Lyù Thaàn-toâng, ñeàu thuoäc phaùi naøy caû.
Phaùi QUAN-BÍCH thì ñeán ñôøi Ñöôøng Nguyeân-hoøa môùi vaøo nöôùc ta, do vò sö ngöôøi Ñöôøng laø Voâ-ngoân-thoâng ñem tôùi. Sö ngöôøi Quaûng-chaâu, hoï Trònh. Sau khi ñi hoïc vôùi Maõ-toå ôû Giang-taây, sö veà Quaûng-chaâu. Sö sang Giao-chaâu, naêm canh-tyù 820; ôû chuøa Kieán-sô, taïi Phuø-ñoàng (TUTA 4a). Phaùi naøy phaùt-ñaït cuõng choùng vaø ñaõ phaùt ra nhieàu vò cao-taêng coøn ñeå tieáng veà sau. Sö Khuoâng-vieät giuùp Ñinh Tieân-hoaøng, sö Trí-khoâng töùc laø Thoâng-bieän quoác-sö, sö Khoång-loà , sö Giaùc-haûi ñeàu thuoäc phaùi naøy caû.
Khoâng nhöõng ôû chung-quanh kinh-kyø ñaïo Phaät thònh-haønh, maø ñeán nhöõng choán xa, nhö AÙi-chaâu, Phaät-giaùo trong ñôøi Ñöôøng cuõng ñaõ phaùt ñaït. Trong caùc vò taêng queâ nöôùc ta ñaõ töøng ñi Thieân-truùc caàu ñaïo (3), coù hai vò ngöôøi AÙi-chaâu, laø Trí-haønh vaø Ñaïi-thaëng-ñaêng. (BA). Vaû bia HN (4) cuõng cho ta bieát raèng veà ñôøi thuoäc Haäu-ñöôøng (923-937), chaâu-muïc Leâ Löông ôû AÙi-chaâu coù döïng ba chuøa ôû trong haït aáy.
Tuy ñaïo ñöôïc thònh-haønh, nhöng nöôùc ta baáy giôø vaãn coøn bò ngöôøi Taøu thoáng-trò. Cho neân Phaät-giaùo, cuõng nhö caùc ngaønh tö-töôûng khaùc, hình nhö cuõng chæ ñaït ñeán moät haïng ngöôøi quyeàn-quí, hay gaàn-guõi ngöôøi ngoaïi-quoác caàm quyeàn, chöù khoâng phoå caäp ñeán daân-gian. Phaûi ñôïi ñeán thôøi-kyø ñoäc-laäp, môùi baét ñaàu coù nhöõng chöùng raèng Phaät-giaùo coù toå-chöùc vaø aên saâu vaøo daân-chuùng.
4. Cheá-ñoä taêng vaø chuøa Trong khi caùc nöôùc ôû Trung-quoác phaûi ñöông ñaàu vôùi Toáng trong cuoäc chieán-tranh thoáng-nhaát, thì ôû nöôùc Giao-chæ, toâng-giaùo cuõng nhö haønh-chính, daàn daàn töï côûi daây raøng-buoäc, vaø trôû neân töï-trò. Caùc phaùi Thieàn-toâng phaùt-ñaït, vaø taêng-ñoà caøng baønh-tröôùng aûnh-höôûng trong xaõ-hoäi.
Keû caàm quyeàn khoâng nhöõng caàn ñeán thieàn-sö veà phöông-dieän tín-ngöôõng maø toâi, maø caû veà phöông-dieän chính-trò, cuõng caàn nöõa. Nhaát laø trong ñôøi Ñinh Leâ, caùc vua ñeàu laø nhöõng baäc voõ-bieàn, nhaân loaïn maø naém ñöôïc chính-quyeàn. Hoïc-thöùc vua ít; maø keû nho-hoïc cuõng chöa ñoâng, vaø phaàn nhieàu chaéc coù loøng trung-thaønh vôùi trieàu-ñaïi bò tieám, neân khoâng ñöôïc tin duøng. Chæ coù keû taêng-ñoà coù ñuû thì-giôø, ñuû phöông-tieän sinh-soáng ñeå ñoïc nhieàu, hieåu roäng. Vaû nhaø tu-haønh laïi ít coù thaønh-kieán thieân-vò veà chính-trò, cho neân deã ñöôïc vua môùi tin-duøng.
Luùc nhaø Ñinh môùi laäp nöôùc, lieàn troïng-ñaõi caùc nhaø sö. Naêm ñaàu sau khi leân noâi, Ñinh Tieân-hoaøng ñaõ ñònh phaåm-haøm vaø giai-caáp cho caùc nhaø taêng vaø ñaïo. Taêng vaø ñaïo cuõng ñöôïc coi nhö laø nhöõng coâng-chöùc vaên voõ (TT 961) (5). Tuy ñôøi Lyù, cuõng coù ñaët laïi phaåm-haøm vaø giai-caáp cho taêng-ñaïo, nhöng vaãn theo qui-cheá ñôøi Ñinh.
Ñaàu haøng Taêng, coù chöùc Quoác-sö. Sau, theo thöù-töï treân döôùi, coù nhöõng chöùc taêng-thoáng, taêng-luïc, taêng-chính, ñaïi-hieàn-quan. Quoác-sö chæ coù nghóa laø ngöôøi sö cuûa nöôùc, chöù khoâng phaûi laø chöùc teå-töôùng nhö vò thaùi-sö. Cuõng nhö caùc chöùc kia, quoác-sö coi vieäc giöõ caùc chuøa trong nöôùc, giaûng ñaïo, laäp ñaøn, vaø giuùp vua trong nhöõng vieäc caàu may, caàu phuùc.
Ngoaøi nhöõng chöùc phaåm treân, ta coøn nhaän thaáy nhöõng hieäu nhö ñaïi-sö, tröôûng-laõo, cö-só (Bia LX, TUTA). Coù leõ ñoù chæ laø huy-hieäu maø thoâi.
Chuøa thì do vua, quan hay daân laøng xaây döïng leân. Nhöõng choã danh-lam thì chaéc thuoäc nhaø vua vaø ñöôïc vua caáp tieàn cuûa, ruoäng ñaát, phu-haàu. Naêm 1088, Lyù Nhaân-toâng ñònh chia chuøa laøm ba haïng, ñaïi, trung vaø tieåu-danh-lam, do caùc quan vaên vaø quí-chöùc ñeà-cöû. Saùch TT cheùp vieäc aáy, vaø theâm raèng: " AÁy vì baáy giôø, caùc chuøa coù ñieàn-noâ vaø cuûa kho ". Ñieàn-noâ laø phu caøy ruoäng cho chuøa.
ÔÛ caùc traán, cuõng coù taêng-quan coi caùc chuøa vaø phaät-giaùo. Sö Haûi-chieáu coù noùi trong bia LX raèng sö " kieâm coi coâng-söï ôû Thanh-hoùa ", vaø laø " thuoäc haï " cuûa Lyù Thöôøng-Kieät.
Ñöôïc laøm sö khoâng nhöõng laø moät vinh-haïnh. Sö coù chöùc-phaän ñaõ ñaønh, maø veà phaàn vaät-chaát, laïi khoûi baét laøm xaâu, laøm lính; ôû chuøa laïi ñöôïc boång-loäc daân chuùng cuùng vaø vua ban. Vì theá muoán ñöôïc laøm sö, phaûi coù baèng cuûa nhaø nöôùc caáp cho. Nhö theá, goïi laø ñöôïc ñoä. Söû-saùch ta coøn cheùp moät vaøi naêm, vua choïn daân ñeå cho laøm sö. Naêm 1014, taêng-thoáng Thaåm Vaên-Uyeån xin laäp giôùi-tröôøng ôû chuøa Vaïn-thoï trong thaønh Thaêng-long ñeå cho taêng-ñoà thuï giôùi. Naêm 1016, vua choïn hôn nghìn ngöôøi ôû Kinh-sö ñeå cho laøm taêng vaø ñaïo-só. Naêm 1019, Lyù Thaùi-toå laïi ñoä daân khaép nöôùc ñeå laøm taêng. Sau maõi ñeán naêm 1134, Lyù Thaàn-toâng môùi sai hoäi daân ôû ñaøi Nghinh-tieân ñeå ñoä taêng moät laàn nöõa. (TT).
Ñoù laø nhöõng cô-hoäi lôùn choïn taêng moät caùch taäp-ñoaøn. Coøn haøng ngaøy, vaãn caáp baèng cho nhöõng trai-traùng ñöôïc ruùt teân ra ngoaøi soå baï (Bia LX). Ñoàng-thôøi ôû Toáng, baèng-caáp ñoä taêng laïi laø moät lôïi-khí laøm tieàn cho coâng-quó. Saùch TB (6) thöôøng cheùp raèng vua Toáng caáp cho caùc loä moät soá lôùn baèng-caáp aáy, ñeå höng-coâng xaây thaønh, ñaøo soâng. Khoâng bieát ôû trieàu Lyù coù lôïi-duïng söï ñoä taêng nhö theá khoâng. Nhöng ta bieát raèng nhaø-nöôùc coù duøng caùch aáy ñeå thöôûng moät haïng ngöôøi coù coâng. Nhö naêm 1128, Lyù Thaàn-toâng sai choïn boán ngöôøi lính giaø, cho laøm taêng (TT).
Con chaùu nhöõng nhaø quyeàn-quí cuõng khoâng ngaàn-ngaïi boû nhaø theo Phaät-giaùo, nhö caùc chaùu hoï Lyù Thöôøng-Kieät (bia LX), sö Maõn-giaùc con Lyù Hoaøi-Toá, Dieäu-nhaân ni-sö con nuoâi Lyù Thaùnh-toâng vaø sö Vieân-chieáu chaùu thaùi-haäu Linh-nhaân.
Xem chuyeän caùc cao-taêng trong saùch TUTA, ta thaáy phaàn nhieàu caùc vò naøy gioûi nho-hoïc, hay khi beù thöôøng hoïc Nho roài sau môùi theo Phaät. Nhöng trong khoaûng ñaàu ñôøi Lyù, chöa môû khoa thi nho. Sau, daàn-daàn nho-hoïc tieán-maïnh. Tam-giaùo tònh-haønh. Caùc khoa thi nho ñöôïc môû ñeàu, vaø caùc khoa thi tam-giaùo cuõng ñöôïc laäp vaøo cuoái ñôøi Lyù Cao-toâng (naêm 1179 vaø 1194, TT). Caùc nho-thaàn nhö Ñaøm Dó-moâng ñaõ baét ñaàu kieàm-cheá taêng-ñoà, kieåm-ñieåm khaûo-haïch taêng-chuùng. Naêm 1179, Lyù Cao-toâng sai thi caùc ñeä-töû taêng-quan tuïng kinh Baùt-nhaï (TT).
Nhaân caùc vua tröôùc, nhö Thaàn-toâng, Anh-toâng meâ ñaïo nhieàu daân-ñinh xin ñoä laøm taêng ñeå troán khoûi dao-dòch. Laïi coù nhöõng aùc-taêng laøm ñieàu phaïm-phaùp. Cho neân naêm 1198, Ñaøm Dó-Moâng noùi vôùi vua raèng: " Baây giôø, taêng-ñoà gaàn baèng soá dòch-phu. Chuùng töï keát beø, baàu chuû, hoïp nhau thaønh töøng baày. Chuùng laøm nhieàu vieäc baån-thæu. Hoaëc ôû nôi giôùi-tröôøng, tónh-xaù, maø coâng-nhieân röôïu thòt; hoaëc ôû trong trai-phoøng tónh-vieän, maø aâm-thaàm gian-daâm. Ngaøy aån, toái ra, thaät nhö ñaøn caùo chuoät. Chuùng laøm baïi tuïc, thöông giaùo; daàn-daàn thaønh thoùi quen. Neáu maø khoâng caám, thì laâu thaønh quaù laém. "
Vua Cao-toâng cho lôøi Dó-Moâng noùi laø phaûi. Sai Dó-Moâng trieäu-taäp taêng-ñoà trong xöù laïi ôû caùc nôi coác-xaù; choïn töøng möôøi ngöôøi coù tieáng, löu laïi laøm taêng. Coøn dö, thì ñaùnh daáu vaøo tay maø baét hoaøn tuïc.
Chaéc raèng lôøi Dó-Moâng quaù ñaùng, vaø söï sa-thaûi trieät-ñeå taêng-ñoà laø moät phaàn do nho-gia baøi-xích dò-ñoan. Tuy vaäy, ñaïo Phaät khoâng phaûi vì ñoù maø suy. Traïng-nguyeân Leâ Quaùt, laø doøng-doõi Leâ Vaên-Thònh, phaûi phaøn-naøn, trong bia chuøa Thieäu-phuùc döïng ñôøi Traàn, raèng: " Laøng xoùm naøo cuõng coù chuøa, maø khoâng ñaâu thaáy thôø Khoång-thaùnh. "
Chuù thích (*) Trích töø: "Lyù Thöôøng-Kieät" cuûa Hoaøng Xuaân-Haõn, nhaø xuaát-baûn Soâng-Nhò, Haø-noäi, 1949.
(1) TUTA : Thieàn-uyeån taäp-anh ngöï-luïc (Traàn)
(2) BA : Bia chuøa Baùo-aân (Lyù)
(3) Theo T.V.Giaùp, caùc vò taêng ñaõ qua AÁn-ñoä laø: Vaän-kyø, ngöôøi Giao-chaâu, Moäc-soa-ñeà-ba (Moksadeva) ngöôøi Giao-chaâu, Khuy-xung ngöôøi Giao-chaâu (maát ôû Thieân-truùc), Tueä-dieäm ngöôøi AÙi-chaâu (ôû laïi Thieân--truùc), Trí-haïnh ngöôøi AÙi-chaâu (maát ôû baéc-ngaïn soâng Haèng-haø), Ñaïi-thaëng-ñaêng ngöôøi AÙi-chaâu (maát ôû AÁn-ñoä).3.
(4) HN Bia chuøa Höông-nghieâm (Lyù)
(5) TT Ñaïi-vieät söû-kyù toaøn-thö. Ngoâ Só-Lieân (Leâ)
(6) TB Tuïc-tö-trò thoâng giaùm tröôøng-bieân. Lyù Ñaøo (Toáng)
[ Trôû Veà ] [ Trang keá tieáp ]