I. Vaán Ñeà Hoïc Phaät

Tröôùc heát toâi xin pheùp ñöôïc noùi quan nieäm cuûa toâi veà vaán ñeà hoïc Phaät. Trong giôùi Phaät töû, ai cuõng bieát raèng ñaïo Phaät khoâng phaûi laø töø treân trôøi rôi xuoáng maø chính laïi laø ñöôïc phaùt hieän trong loøng söï soáng cuûa nhaân loaïi. Ñaïo Phaät xuaát hieän trong nhu caàu cuûa nhaân loaïi, toàn taïi vì nhaân loaïi, ñeå phuïng söï cho nhaân loaïi. Bôûi vaäy cho neân chuùng ta ñöøng quan nieäm raèng ñaïo Phaät laø moät kho taøng tri thöùc vaø lyù thuyeát cöùng ñoïng. Ñaïo Phaät ra ñôøi vì söï soáng cuûa nhaân loaïi neân cuõng linh ñoäng nhö söï soáng cuûa nhaân loaïi. Ta khoâng theå taùch rôøi ñaïo Phaät ra khoûi söï soáng, bôûi chính ñaïo Phaät laø söï soáng. Neáu ta quan nieäm ñaïo Phaät nhö moät kho taøng tri thöùc vaø lyù thuyeát cöùng ñoïng thì töùc laø ta ñaõ xem ñaïo Phaät nhö nhöõng cheùn baùt coå tröng baøy ôû taøng coå vieän. Nhöõng cheùn baùt coå aáy bieåu hieän moät vaøi khía caïnh sinh hoaït cuûa con ngöôøi coå, nhöng khoâng coù taùc duïng gì treân sinh hoaït cuûa con ngöôøi ngaøy hoâm nay. Chuùng ta haõy nhìn ñaïo Phaät trong lòch söû vaên hoùa nhaân loaïi, haõy nhìn nhaän söï coù maët cuûa ñaïo Phaät trong suoát cuoäc soáng nhaân loaïi, cuõng nhö haõy nhìn nhaän söï hieän dieän cuûa ñaïo Phaät trong söï soáng cuûa nhaân loaïi hoâm nay. Ñaïo Phaät laø taát caû nhöõng sinh hoaït cuûa noù, nhöõng bieåu hieän treân suoát lòch söû nhaân loaïi, chöù khoâng phaûi chæ laø moät ít sinh hoaït bieåu hieän treân moät boái caûnh kinh teá, xaõ hoäi, chính trò cuûa moät khoaûng thôøi gian maáy chuïc naêm hoài ñöùc Phaät coøn taïi theá.

Hoïc Phaät khoâng phaûi laø ñi thaêm nhöõng ñoà coå trong taøng coå vieän ñeå roài ra khoe vôùi moïi ngöôøi raèng nhöõng ñoà coå aáy ñeïp nhö theá naøy, quyù nhö theá kia. Hoïc Phaät laø tìm bieát vai troø cuûa ñaïo Phaät trong suoát lòch söû cuûa söï soáng nhaân loaïi, nhöõng ñoùng goùp cuûa ñaïo Phaät trong vaên hoùa nhaân loaïi, nhöõng luoàng sinh khí maø ñaïo Phaät ñaõ thoåi vaøo trong ñaø tieán hoùa cuûa nhaân loaïi. Khi coù ñöôïc moät nhaän ñònh coù tính caùch söû quan nhö theá roài, chuùng ta môùi coù theå tieáp nhaän ñöôïc söùc soáng raøo raït maø ñöùc Phaät ñaõ trao truyeàn cho chuùng ta qua hai möôi laêm theá kyû sinh hoaït linh ñoäng. Tieáp nhaän ñöôïc söï soáng aáy, ta môùi yù thöùc ñöôïc söù maïng cuûa chuùng ta, söù maïng cuûa ngöôøi Phaät töû trong xaõ hoäi ngaøy nay, môùi tieáp noái ñöôïc doøng sinh hoaït Phaät giaùo.

Toâi ñaõ töøng gaëp nhieàu ngöôøi hoïc Phaät laâu naêm. Hoï coù theå thuoäc loøng boä Phaät giaùo Baùch khoa Töï ñieån. Hoï coù theå giaûi thích cho ta veà baát cöù moät caâu moät chöõ naøo trong Tam taïng. Hoï chaát chöùa trong oùc hoï nhöõng caùi bieát raát baùc hoïc. Nhöng hoï khoâng hieåu gì caû. Hoï khoâng hieåu ñaïo Phaät laø gì caû. Lyù do laø toâi khoâng thaáy nhöõng kieán thöùc cuûa hoï veà ñaïo Phaät coù dính líu gì ñeán söï soáng cuûa chính baûn thaân hoï, vaø cuûa ñoaøn theå hoï. Hoï khoâng tieáp nhaän ñöôïc ñaïo Phaät, khoâng tieáp nhaän ñöôïc sinh khí cuûa ñaïo Phaät: hoï chæ maân meâ trong tay cuûa hoï nhöõng caùi xaùc cuõ cuûa ñaïo Phaät maø thoâi. Hoï chæ öa ñi xem ñoà coå trong taøng coå vieän. Caùi hoïc cuûa hoï gioáng nhö caùi hoïc khaûo coå nhöng coøn teä hôn caùi hoïc khaûo coå ôû choã caùi hoïc cuûa hoï khoâng coù moät trieån voïng naøo khaùc hôn laø ñeåAÅ noùi vaø noùi.

Caùi hoïc ñoù voâ ích.

Cho neân ta khoâng ngaïc nhieân laém khi thaáy coù ngöôøi khi noùi thì chæ noùi nhöõng ñieàu raát "sieâu" maø khi laøm thì laïi haønh ñoäng nhö moät keû chöa bao giôø bieát ñeán ñaïo Phaät laø gì. Hoïc theo kieåu aáy, toâi töôûng toán coâng, toán thì giôø maø voâ ích quaù. Haäu quaû cuûa caùi hoïc aáy laø söï noùi "doác" - toâi xin loãi vì ñaõ duøng chöõ naøy, vì khoâng kieám ñöôïc chöõ naøo nhaõ hôn - moät haäu quaû chaúng coù gì laø ñeïp ñeõ cho töông lai ñaïo Phaät. Vì vaäy, toâi nghó raèng ta phaûi hoïc Phaät vôùi taâm traïng cuûa moät con ngöôøi thao thöùc ñi tìm leõ soáng, vôùi taâm traïng moät nhaø myõ thuaät ñi tìm caùi ñeïp, vôùi taâm traïng cuûa moät beänh nhaân ñi tìm löông y. Vôùi nhöõng taâm traïng aáy, ta chaéc chaén seõ ñaït tôùi nhieàu khaùm phaù môùi laï.

Khoâng ai khoâng nhaän thaáy raèng hieän giôø ñang coù moät phong traøo hoïc Phaät. Giôùi Taêng só vaø giôùi tín ñoà lo hoïc hôn bao giôø heát. Caùc nhaø Nho xöa cuõng öng hoïc Phaät. Caùc caäu beù chín möôøi tuoåi cuõng ñöôïc hoïc Phaät. Ngöôøi ta hoïc Phaät ôû moïi nôi, ôû Phaät hoïc vieän, ôû caùc chuøa, caùc Nieäm Phaät ñöôøng, caùc tröôøng Boà Ñeà tö thuïc, ôû caùc cuoäc caém traïi cuûa Gia ñình Phaät töû, trong caùc tröôøng Só quan, trong caùc ñôn vò Quaân ñoäi, trong caùc traïi Höôùng ñaïo sinh, ôû caùc nhaø thöông, tröôøng hoïc, döôõng trí vieän, coâ nhi vieän. Caû ñeán trong caùc lao xaù cuõng thænh thoaûng coù nhöõng buoåi giaûng dieãn vaø thuyeát trình veà ñaïo Phaät. Caùc nhaät baùo leû teû cuõng coù phuï tröông Phaät hoïc, caùc taïp chí thöôøng ñaêng taûi caùc thieân khaûo cöùu Phaät hoïc. Caû ñeán caùc vò Linh muïc cuõng hoïc Phaät. Caùc giaùo phaùi khoâng phaûi Phaät giaùo cuõng coù hoïc Phaät. Caùc giaùo phaùi khoâng phaûi Phaät giaùo cuõng coù hoïc Phaät. Thaät chöa bao giôø coù moät phong traøo hoïc Phaät haêng haùi nhö baây giôø. Ngöôøi ñoïc nhieàu, ngöôøi nghe nhieàu cho neân ngöôøi vieát vaø ngöôøi giaûng cuõng nhieàu. Nhöng chuùng toâi nhaän thaáy moãi ngöôøi coù moät yù höôùng, moät muïc ñích vaø moät phöông phaùp khaùc nhau. Chöa coù moät nhaän ñònh hôïp lyù veà muïc ñích vaø veà phöông phaùp khaû dó ñeå cho chuùng ta thu hoaïch ñöôïc nhöõng ích lôïi tröïc tieáp vaø toaøn veïn veà phong traøo hoïc Phaät cuûa chuùng ta. Bôûi vaäy, chuùng toâi nghó raèng baây giôø chính laø luùc chuùng ta neân xeùt laïi muïc ñích vaø phöông phaùp hoïc Phaät ñeå cho caùi hoïc cuûa chuùng ta coù theå phuïc vuï ñöôïc cho söï soáng vaø cho lyù töôûng chuùng ta moät caùch thöïc tieãn.

Haõy ñaët laïi nhöõng caâu hoûi thaät giaûn dò. Hoïc Phaät ñeå laøm gì? Ngöôøi Phaät töû traû lôøi: ñeå bieát chuû tröông vaø phöông phaùp cuûa ñaïo Phaät maø haønh trì, töï ñoä, ñoä tha. Chuùng toâi ñoàng yù. Bôûi vì caâu traû lôøi aån chöùa yù thöùc muoán hieåu, muoán thaáy vaø muoán laøm. Nhöng ñaõ coù bao nhieâu ngöôøi traû lôøi nhö theá maø khoâng ñaït ñöôïc muïc ñích nhö theá. Bôûi vì hoï ñaõ traû lôøi ñeå maø traû lôøi, chöù khoâng phaûi ñaõ traû lôøi vôùi moät taâm traïng thao thöùc, thaønh khaån. Toâi thaáy coù ngöôøi (keå caû moät soá ít caùc vò Taêng só) hoïc laø ñeå hoïc, hoïc vì nhaän thaáy boån phaän cuûa mình phaûi hoïc. Taâm traïng maø nhö theá thì keát quaû seõ ra sao? Coù nhöõng ngöôøi ñi qua röøng traàm höông maø khoâng thaáy ñöôïc moät caây traàm. Nhöõng vò kia ñaõ (seõ) ñi qua khu röøng chaân lyù, daãm ñaïp leân chaâu ngoïc chaân lyù maø khoâng thaáy chaân lyù. Hoaëc giaû boïc trong vaït aùo nhöõng chaâu ngoïc maø mình khoâng bieát laø chaâu ngoïc, khoâng moät chuùt thieát tha veà nhöõng chaâu ngoïc naøy. Trong tröôøng hôïp ñoù, ngöôøi hoïc khoâng thaønh coâng.

Laïi coù nhöõng ngöôøi hoïc Phaät ñeå ñaït ñeán muïc ñích raát giaûn dò laøAÅ trôû thaønh moät nhaø Phaät hoïc. Ngöôøi ta ñaõ nghe noùi nhieàu veà trieát hoïc cao sieâu cuûa ñaïo Phaät, raát öa nghe veà neàn trieát hoïc cao sieâu ñoù. Hoï muoán nghe vaø coá nhieân hoï seõ toû yù thaùn phuïc nhöõng ngöôøi naøo noùi ñöôïc cho hoï nghe, vaø nhaát laø noùi hay. Toâi ñaõ thaáy nhöõng ngöôøi ñi xa veà nhaø noùi doác (aáy, toâi cöù quen duøng caùi chöõ naøy maõi) vaø raát thích khi thaáy laøng xoùm haù moàm nghe mình taùn höu taùn vöôïn veà nhöõng ñieàu mình ñaõ thaáy ôû xöù ngöôøi. Noùi laø moät khoaùi caûm. Ñöôïc ngöôøi ta nghe laø moät khoaùi caûm. Cho neân coù nhieàu ngöôøi chæ hoïc Phaät vôùi muïc ñích laø ñeå noùi laïi cho ngöôøi khaùc nghe. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, chính baûn thaân cuûa ngöôøi noùi ñaõ khoâng tieáp nhaän ñöôïc sinh khí cuûa ñaïo Phaät thì nhöõng ngöôøi nghe kia laøm sao maø thöøa höôûng ñöôïc moät chuùt gì cuûa sinh khí ñaïo phaùp cho ñöôïc. Trong tröôøng hôïp naøy, ngöôøi hoïc cuõng khoâng thaønh coâng.

Coù hai tröôøng hôïp khaùc maø chuùng ta khoâng caàn baøn luaän ñeán nhieàu laø tröôøng hôïp caùi hoïc töø chöông vaø caùi hoïc vôùi muïc ñích ñeå xuyeân taïc vaø kích baùc. Caùi hoïc töø chöông chaúng laøm neân troø troáng gì, ñieàu ñoù moïi ngöôøi ñeàu bieát. Caû moät neàn Nho giaùo suy dieät vì caùi hoïc töø chöông. Tröôùc kia thì khoâng noùi, chöù baây giôø caùi hoïc Phaät theo leà loái töø chöông laø moät caùi hoïc voâ ích troâng thaáy. Coøn caùi hoïc ñeå maø xuyeân taïc kích baùc thì thôøi naøo vaø ôû ñaâu maø chaúng coù. Bôûi saün mang moät taâm nieäm xaáu xa nhö theá ngöôøi hoïc laøm sao tieáp nhaän ñöôïc caùi hay cuûa ñaïo Phaät? Thaønh kieán meâ voïng ñaõ khieán cho ngöôøi ta, sau moät thôøi nghieân cöùu saùch Phaät baèng tieáng Taøu, tieáng Taây keát luaän raèng ñaïo Phaät phuû nhaän söï soáng, ñaïo Phaät khoâng coù töø bi, khi moät em beù möôøi tuoåi ñaõ coù theå thaáy ñöôïc söùc soáng raøo raït cuûa ñaïo Töø bi trong chính gia ñình em, xaõ hoäi em vaø ngay caû trong taâm nieäm cuûa chính em nöõa.

Ta bieát noùi laøm sao? Chæ moät thaùi ñoä, moät taâm traïng thoâi cuõng ñuû ñeå quyeát ñònh söï thaønh coâng hay khoâng thaønh coâng cuûa ngöôøi hoïc Phaät. Ñaïo Phaät laø moät thöïc taïi linh hoaït chöù khoâng phaûi laø moät xaùc öôùp nhö chuùng ta ñaõ bieát. Muoán hieåu ñöôïc ñaïo Phaät ta phaûi xuùc tieáp vôùi thöïc taïi aáy, nghóa laø phaûi theå nhaäp thöïc taïi aáy, phaûi hoïc Phaät baèng nhöõng phöông phaùp cuûa chính Phaät hoïc.

Nhö theá nghóa laø theá naøo? Chaân lyù Phaät hoïc coù tính caùch thöïc nghieäm taâm linh, linh ñoäng, voâ töôùng. Noù cuõng giaû tæ nhö caùi khaû naêng vieát chöõ cuûa baøn tay chuùng ta. Neáu caét baøn tay vaø moå xeû baøn tay aáy moät caùch khoa hoïc ñeán theá naøo ñi nöõa thì ta cuõng khoâng thaáy ñöôïc caùi khaû naêng maàu nhieäm kia maø coøn laøm maát noù nöõa laø khaùc. Ta seõ thaát voïng vì tröôùc maét ta chæ coù caùi xaùc Phaät hoïc. Phaïm Quyønh, Phan Vaên Huøm, Louis de la Velleùe Poussin chaúng haïn. Linh muïc Traàn Thaùi Ñænh chaúng haïn, ñaõ vieát maáy baøi khaûo luaän veà ñaïo Phaät, ai cuõng nhaän laø coâng phu vaø khoâng thieân leäch, chuû quan. Toâi cuõng thaáy Linh muïc Ñænh vieát raát coâng phu. Nhöng toâi laïi khoâng thaáy ñöôïc caùi gì laø ñaïo Phaät trong nhöõng baøi aáy caû. Noùi cho ñaùng, toâi cuõng ñaõ ñoïc nhieàu veà Phaät giaùo nguyeân thæ, ñaõ nhieàu löôït tuïng ñoïc boán boä Nikaya, vaø ñaõ chuù troïng nhieàu ñeán kho vaên hoïc Abhidhamma cuûa Nam phöông Phaät giaùo. Linh muïc Ñænh ñoái chieáu, so saùnh, nhaän xeùt trieát hoïc ñaïo Phaät vôùi nhöõng trieát thuyeát khaùc moät caùch tæ mæ; baøi cuûa Linh Muïc ñaày daãy nhöõng danh töø trieát hoïc vaø Phaät hoïc, maø kyø laï, toâi vaãn khoâng thaáy trong caùc baøi aáy caùi khoâng khí cuûa neàn ñaïo hoïc vaø trieát hoïc maø trong ñoù toâi ñaõ soáng, ñaõ thôû töø gaàn hai möôi naêm nay. Toâi coù caûm töôûng Linh muïc phaân tích moät caùi xaùc Phaät hoïc cöùng ñôø vaø duø coá gaéng, caùi sinh khí cuûa Phaät hoïc vaãn khoâng oáp ñoàng veà nhaäp vaøo ngoøi buùt cuûa Linh muïc.

Toâi laø ngöôøi tu haønh theo ñaïo Phaät, xuaát gia töø hoài coøn thô. May maén toâi cuõng ñöôïc hoïc qua veà caùc toâng giaùo, nhöng toâi khoâng bao giôø daùm coù yù töôûng raèng mình coù theå noùi khoâng sai laàm veà moät toâng giaùo khaùc nhö Thieân Chuùa giaùo chaúng haïn. Bôûi vì toâi suy nghó ngay vaøo tröôøng hôïp cuûa chính toâi. Caøng ñi saâu vaøo söï thöïc nghieäm taâm linh - thieàn quaùn - bao nhieâu, toâi caøng hieåu veà ñaïo Phaät moät caùch thaâm thuùy baáy nhieâu. Toâi thaáy lyù luaän hình thöùc, caên cöù treân danh ngoân vaø vaên töï, khoâng ñöa toâi ñeán söï thaáu hieåu saâu xa ñöôïc. Thænh thoaûng neáu coù nhöõng toå chöùc vaên hoùa môøi noùi, toâi cuõng chæ nhaän noùi veà ñaïo Phaät töùc laø noùi veà phaàn maø toâi töï cho laø coù sôû ñaéc vöõng vaøng hôn heát. Nhöng neáu coù noùi thì toâi cuõng raát ít lyù luaän. Toâi chæ trình baøy sinh hoaït taâm linh cuûa toâi, trình baøy ñaïo Phaät qua sinh hoaït taâm linh toâi. Nhôø loái trình baøy aáy maø toâi ñaõ thaønh coâng moät vaøi laàn trong söï trao truyeàn moät chuùt ít sinh khí ñaïo phaùp cho ngöôøi nghe. Lyù luaän bao nhieâu, toâi laøm cheát ñaïo phaùp baáy nhieâu. Ñeán nhö khi toâi vieát maáy trang naøy ñaây, toâi cuõng coù caûm töôûng raèng toâi ñang phôi baøy taâm hoàn toâi, chôù khoâng phaûi laø toâi ñang lyù luaän ñeå chinh phuïc quí vò ñoäc giaû.

Vaäy thì, thöa quí vò, toâi coù theå keát luaän raèng theo thieån yù, muoán ñaït ñeán keát quaû cuûa söï hoïc Phaät, ta phaûi thaønh khaån, khoâng coù tö yù, khoâng thieân leäch, khoâng hình thöùc, vaø coát nhaát laø phaûi hoïc Phaät theo nhöõng phöông phaùp cuûa chính Phaät hoïc. Phaûi laøm sao tieáp xuùc vôùi thöïc taïi linh hoaït cuûa ñaïo Phaät, phaûi tieáp nhaän cho ñöôïc luoàng sinh khí tieáp noái töø ñöùc Phaät qua hai möôi laêm theá kyû truyeàn thöøa, chöù khoâng phaûi chæ laø löôïm laët, chaát ñoáng vaø phaân tích nhöõng caùi xaùc Phaät hoïc khoâng hoàn keát caáu baèng danh töø, baèng taøi lieäu.
 
 

II. Vò Trí Ñaïo Phaät Trong Vaên Hoùa

Haõy ñeå ñöùc Phaät ngoài döôùi caây Boà Ñeà, ñöøng toân Ngaøi leân moät vöông vò, leân ngoâi chuùa teå vuõ truï. Ñöøng daùn sau löng Ngaøi nhöõng nhaõn hieäu maø chính Ngaøi khoâng thöøa nhaän. Ngaøi laø giaùo chuû cuûa moät toân giaùo vì ta ñaõ toân thôø Ngaøi qua loøng suøng kính cuûa moät keû tín ñoà, khoâng phaûi baûn yù cuûa Ngaøi laø muoán laøm giaùo chuû. Ngaøi laø moät nhaø vaên hoùa bôûi vì ta ñaõ nhìn Ngaøi baèng caëp maét cuûa moät nhaø vaên hoùa. Ngaøi laø moät nhaø trieát hoïc bôûi vì ta ñaõ tìm hieåu Ngaøi qua kieán thöùc trieát hoïc cuûa ta. Thöïc ra, ta chæ coù theå noùi raèng Ngaøi laø ngöôøi ñaõ ñaùp öùng ñöôïc nhöõng nhu caàu sinh hoaït cuûa moät xaõ hoäi - ñaùp öùng moät caùch toaøn veïn, nhôø kieán thöùc giaùc ngoä, nhôø ñöùc ñoä voâ bieân, nhôø yù chí baát khuaát cuûa Ngaøi. Ngaøi ñaõ tìm ra nguyeân lyù cuûa cuoäc ñôøi, cuûa söï soáng.

Phaät töû, qua hai möôi laêm theá kyû, ñaõ xaây döïng nhöõng nhaân sinh quan khaùc bieät treân nhöõng nguyeân lyù saùng toû aáy vaø ñaõ laøm cho doøng sinh löïc cuûa chính phaùp chaûy traøn veà hieän taïi. Xaõ hoäi luoân luoân ñoåi thay; nhöõng hình thöùc sinh hoaït cuûa con ngöôøi, nhaát laø con ngöôøi Phaät töû, cuõng ñöôïc ñoåi thay ñeå moät maët ñaùp öùng vôùi nhu caàu xaõ hoäi, moät maët theå hieän ñöôïc nhöõng nguyeân lyù saùng toû kia. Coù quan nieäm vaán ñeå baûo toàn ñaïo phaùp nhö theá thì môùi khoâng chaáp chaët baûo thuû nhöõng hình thöùc sinh hoaït coå ñieån khoâng coøn sinh khí ñaïo phaùp - nhöõng caùi xaùc khoâng hoàn cuûa caùc theá heä cuõ ñeå laïi.

Vaø cuõng nhôø quan nieäm vaán ñeà baûo toàn ñaïo phaùp nhö theá maø ta coù theå vöôït ñöôïc thaùi ñoä aáu tró cuûa keû mang naëng thieân kieán vaø thaùi ñoä böng bít chaáp thuû. Neáu ñöùc Phaät ñöôïc nhaän ñònh nhö laø khôûi nguyeân cuûa moät gioøng sinh khí thôm laønh vaø saùng maïnh thì ñaïo Phaät phaûi ñöôïc coi nhö moät thöïc theå sinh hoaït maø khoâng neân coi ñoù laø moät kho taøng höông hoûa cuûa nhöõng ngöôøi Phaät töû. Ta thöôøng thaáy coù nhöõng Phaät töû chæ khaêng khaêng cho ñaïo Phaät laø hay, ñöùc Phaät laø cao, vaø taát caû nhöõng caùi khaùc ngoaøi ñaïo Phaät laø dôû, laø thaáp. Nhö vaäy hoï khoâng hieåu "ñaïo Phaät" laø gì, ñöùc Phaät laø gì. Coù leõ hoï nghó raèng ñaïo Phaät laø ñaïo cuûa hoï, goàm coù tam taïng kinh ñieån, goàm coù Giaùo hoäi Taêng giaø, goàm coù ñöùc Phaät maø hoï ñang thôø laïy. Khoâng, thöa caùc ngaøi, nhöõng gì maø toâi vöøa keå chæ laø nhöõng hình thöùc sinh hoaït cuûa ñaïo Phaät, chöa phaûi laø thöïc theå Phaät giaùo. Thöïc theå Phaät giaùo laø caùi gì theå hieän vaø löu nhuaän moät caùch linh hoaït trong nhöõng hình thöùc ñoù, vaø cuõng coù theå theå hieän vaø löu nhuaän trong nhöõng hình thöùc khaùc nöõa.

Toâi laáy ví duï: trong kinh Phaät coù coâng nhaän moät vaøi tö töôûng cuûa AÙo nghóa thö (Upanishads) nghóa laø cuûa nhöõng ñieån tòch coù tröôùc ñöùc Phaät, vaäy thì nhöõng tö töôûng aáy cuûa AÙo nghóa thö khoâng coù "Phaät tính" hay sao? Hoaëc giaû ñaïo Phaät ñaõ duøng luaän lyù hoïc Nhaân Minh cuûa Aksapada sau khi ñaõ söûa chöõa laïi ñoâi chuùt, vaäy Nhaân Minh khoâng coù "Phaät tính" sao? Laïi nöõa, Nho giaùo coù daïy veà hieáu thuaän, ñaïo Phaät cuõng daïy veà hieáu thuaän, vaäy thì Nho giaùo, keå rieâng veà ñieåm hieáu thuaän aáy, khoâng coù moät chuùt "Phaät tính" naøo sao? Cöù nhö theá maø suy luaän ta seõ thaáy raèng trong caùc hoïc thuyeát toâng giaùo, hoïc thuyeát vaø toâng giaùo naøo cuõng coù moät phaàn "Phaät tính", hoaëc nhieàu hoaëc ít. Moät vò taêng giaø khoâng thöïc haønh ñaïo phaùp, moät tín ñoà khoâng hieåu Phaät laø gì, moät quyeån kinh cheùp sai, taát caû nhöõng thöù aáy laøm gì coù "Phaät tính"? Cho neân ñaïo Phaät laø taát caû moïi hình thöùc sinh hoaït naøo coù theå laøm soáng ñöôïc nguyeân lyù Phaät hoïc.

Toâi xin ñaøm luaän theâm veà ñieåm naøy ñeå cho vaán ñeà ñöôïc saùng toû. Ví duï toâi laáy con maét cuûa ngöôøi Phaät töû ñeå nhìn caùc toâng giaùo khaùc. Toâi thaáy coù moät ít ñieåm ñoàng vaø nhieàu ñieåm dò. Nhöõng ñieåm ñoàng aáy cho toâi bieát coù söï hieän dieän cuûa "Phaät chaát" trong toâng giaùo kia, nhöõng toâng giaùo khoâng mang teân Phaät giaùo. Vaäy laø toâi ñaõ nhìn caùc toâng giaùo aáy vôùi moät con maét coù nhieàu thieän caûm. Toâi xin gaït qua tröôøng hôïp moät toâng giaùo naøy coù yù muoán khoâng cho toâng giaùo khaùc phaùt trieån theâm. Ñieàu ñoù buoàn quaù vaø toâi nghó ñoù coù theå laø ñieàu khoå taâm nhaát cuûa caùc nhaø vaên hoùa tha thieát vôùi neàn vaên hoùa toång hôïp cuûa nhaân loaïi.

Toâi chæ ñem moät ví duï. Neáu Phaät töû khoâng am hieåu ñaïo Phaät laøm nhöõng baûn "nhaïc Phaät" coù moät noäi dung tinh thaàn Thieân chuùa giaùo, xaây döïng "chuøa chieàn" theo kieán truùc truyeàn thoáng Thieân chuùa giaùo, duøng danh töø mang noäi dung yù nghóa Thieân chuùa giaùo thì ngöôøi aáy haún nhieân laø ngöôøi ñang hoaèng döông giaùo lyù Thieân chuùa giaùo trong Phaät giaùo roài coøn gì. Ngöôøi ñoù ít nhieàu mang tính caùch moät tín höõu Thieân chuùa giaùo. Traùi laïi, neáu moät tín höõu Thieân chuùa giaùo duøng caùc danh töø coù noäi dung Phaät giaùo nhö Töø bi, saùm hoái, vieát caùc baøi thaùnh ca vôùi noäi dung thaám nhuaàn tinh thaàn giaûi thoaùt töø bi cuûa Phaät giaùo, truyeàn baù moät quan nieäm voâ theå veà Thöôïng ñeá gioáng nhö quan nieäm veà phaùp thaân hay chaân nhö cuûa Phaät giaùo chaúng haïn, thì chính ngöôøi aáy ñaõ hoaèng döông Phaät phaùp roài. Toâi xin nhaéc laïi raèng ñaïo Phaät laø taát caû moïi hình thöùc sinh hoaït naøo coù theå laøm soáng ñöôïc nguyeân lyù Phaät hoïc. Nhaéc laïi nhö vaäy ñeå chuùng ta cuøng thaáy raèng caàn phaûi coù moät nhaän thöùc phoùng khoaùng côûi môû, khoâng noâ leä hình thöùc, danh töø, thaønh kieán. Haõy goïi laø ñaïo Phaät taát caû nhöõng hình thöùc sinh hoaït naøo nhaém ñeán muïc ñích ly khoå ñaéc laïc, chuyeån meâ khaûi ngoä, ñoaïn hoaëc chöùng chaân (rôøi khoå ñaït vui, chuyeån sai laàm thaønh giaùc ngoä, phaù meâ loaïn ñeå tìm gaëp chaân lyù). Danh töø vaø hình thöùc chæ laø phöông tieän, ñöøng ñeå chuùng trôû thaønh chöôùng ngaïi vaät. Con ngöôøi ñaõ ñau khoå vì bao nhieâu voû cöùng: voû cöùng cuûa baûn ngaõ, cuûa gia ñình, cuûa chuûng toäc, cuûa toân giaùo, cuûa ñaûng phaùiAÅ Haõy thöïc hieän giaûi thoaùt baûn ngaõ baèng nhaän thöùc Phaät hoïc, baèng haønh trì Phaät hoïc. Chæ coù nhaän thöùc quaûng ñaïi ño, chæ coù haønh trì nhöõng nhaän thöùc quaûng ñaïi ñoù môùi laøm saùng toû ñöôïc ñaïo Phaät, môùi laøm soáng ñöôïc ñaïo Phaät laïi trong nhöõng nguïc tuø coá chaáp, môùi ñaët ñaïo Phaät ñuùng vaøo ñòa vò cuûa noù trong sinh hoaït con ngöôøi.

Nhaân loaïi hieän giôø ñang khoå ñau vì coá chaáp, vì rieâng reõ, vì tò hieàm, vì chuûng toäc, vì ñaûng phaùi, vì ñòa phöông, vì nhaân ngaõ. Vaên hoùa nhaân loaïi phaûi ñi veà tinh thaàn toång hôïp ñeå phuïng söï nhaân loaïi. Ñaïo Phaät vôùi taâm nieäm töø bi, vôùi thaùi ñoä côûi môû, vôùi yù nguyeän ñoä sinh coù theå coù ñuû phong ñoä vaø ñieàu kieän ñeå ñöùng ra cuøng vôùi nhöõng tö traøo troïng ñaïi nhaát cuûa kho taøng tri thöùc nhaân loaïi hieän ñaïi, chuû xöôùng vaø laõnh ñaïo cho cuoäc toång hôïp vó ñaïi ñoù cuûa vaên hoùa nhaân loaïi. Treân nieàm thao thöùc thöïc hieän yù nguyeän aáy, chaéc chaén baïn seõ coù nhöõng khaùm phaù baát ngôø vaø kyø dieäu khi trôû veà nghieân cöùu thöïc taïi Phaät giaùo qua hai ngaøn naêm traêm naêm lòch söû.
 
 

III. Ñöùc Phaät Vaø Con Ngöôøi

Neáu ñaïo Phaät phaùt xuaát töø söï soáng con ngöôøi ñeå nhaèm ñaùp öùng nhöõng nguyeän voïng thaâm saâu nhaát cuûa con ngöôøi, thì ñöùc Phaät chính thöïc laø ngöôøi yeâu cuûa nhaân loaïi.

Ngaøi töôïng tröng cho nhöõng tinh hoa ñuùc keát neân bôûi nhöõng phaàn cao khieát nhaát vaø saùng maïnh nhaát cuûa con ngöôøi vaø bôûi vì Ngaøi ñích thöïc laø moät con ngöôøi neân Ngaøi ñaõ hieåu con ngöôøi moät caùch thaáu trieät. Daïy ñaïo giaûi thoaùt cho chuùng ta Ngaøi laø moät baäc Thaày, nhöng nhìn chuùng ta, Ngaøi coù aùnh maét töø hoøa vaø thaân maät cuûa moät ngöôøi baïn soáng giöõa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, hieåu bieát con ngöôøi, vaø thaém thieát tình ngöôøi.

Cho neân caùi yù töôûng cho raèng Ngaøi laø moät nhaân vaät thaàn linh vaïn naêng töø moät coõi trôøi xa hieän veà ñeå ban phuùc tröø hoïa laø moät yù töôûng sai laïc. Thaàn linh khoâng hieåu ñöôïc con ngöôøi, khoâng bieát ñöôïc yù nguyeän vaø taâm lyù con ngöôøi. Ta meán yeâu ñöùc Phaät vì baûn thaân Ngaøi laø moät thöïc theå ñuùc keát baèng nhöõng yeáu toá nhaân baûn vaø vì trí tueä, ñöùc ñoä vaø giaùo lyù Ngaøi laø nhöõng chaâu ngoïc ñuùc keát baèng nhöõng chaát lieäu con ngöôøi. Ta meán yeâu ñöùc Phaät bôûi vì ta coù theå thaáy ôû Ngaøi hình aûnh cuûa chuùng ta. Cuõng bôûi vì vaäy cho neân trong suoát hai ngaøn naêm traêm naêm lòch söû, ñaïo Phaät moät nguoàn soáng traøn ñaày tính chaát nhaân baûn. Ñöùc Phaät laø ngöôøi khôi môû nguoàn soáng aáy, khôi môû chöù khoâng phaûi laø hoùa hieän vaø taïo döïng. Con ngöôøi khoå ñau vì con ngöôøi soáng xa baûn tính, soáng ngöôïc baûn tính. Con ngöôøi khoâng yù thöùc ñöôïc thöïc theå cuûa chính mình, khoâng hieåu ñöôïc mình laø gì. Noùi toùm laïi con ngöôøi khoâng coù ñöôïc moät nhaän thöùc roõ reät veà hieän höõu vaø baûn chaát cuûa hieän höõu. Ñöùc Phaät ñaõ khaùm phaù treân böôùc ñöôøng tri haønh nhöõng phöông phaùp giuùp Ngaøi ñi ñeán söï tröïc nhaän giaù trò vaø baûn chaát cuûa hieän höõu. Tieáp xuùc thaúng vôùi doøng sinh löïc maàu nhieäm aáy, taâm linh Ngaøi ñoät nhieân trôû thaønh cao caû, saùng toû, nhaân caùch Ngaøi trôû thaønh sieâu vieät, vó ñaïi. Vaø treân lòch söû, boãng nhieân nhaân loaïi troâng thaáy doøng sinh löïc nhieäm maàu kia hieån loä sung maõn vaø linh hoaït nôi con ngöôøi ñöùc Phaät. Boãng nhieân baûn thaân cuûa ñöùc Phaät trôû thaønh moät hieän töôïng sinh hoaït linh dieäu vaø doøng ñaïo phaùp ñöôïc khôi môû töø con ngöôøi cuûa Ngaøi. Moät ngaøn hai traêm naêm möôi vò Taêng só bao quanh Ngaøi, nhìn vaøo nhaân caùch Ngaøi, nöông vaøo ñaïo phong Ngaøi, tieáp nhaän söùc soáng maõnh lieät cuûa taâm linh Ngaøi ñeå maø sinh hoaït, ñeå maø xaây döïng neáp soáng cuûa chính mình. Baøi thuyeát phaùp huøng hoàn hôn heát, tha thieát hôn heát laø söï soáng cuûa chính ñöùc Phaät. Ngöôøi ñöông thôøi nöông vaøo nhaân caùch cuûa ñöùc Phaät maø soáng, maø tu taäp, maø chöùng ngoä. Haøng traêm naêm sau, dö aûnh cuûa nhaân caùch aáy vaãn coøn höôùng daãn ñöôïc haøng vaïn ngöôøi soáng theo nguoàn ñaïo töø bi. Ngöôøi ta coù theå khoâng caàn nghe moät baøi kinh, döï moät buoåi thuyeát phaùp: Ngöôøi ta chæ caàn nghe noùi ñeán nhaân caùch cuûa ñöùc Phaät laø coù theå phaùt taâm soáng ñöôïc ñôøi soáng Phaät töû roài.

Theá cho söï xuaát hieän cuûa ñöùc Phaät quan troïng hôn laø chính söï xuaát hieän cuûa Tam Taïng giaùo ñieån. Ñoïc thuoäc ba taïng kinh ñieån chöa chaéc ñaõ baèng ñöôïc soáng moät vaøi giôø beân caïnh Ngaøi. Chæ caàn ñöôïc nhìn hình daùng Ngaøi, ñöôïc tieáp nhaän caùi nhìn cuûa Ngaøi trong choác laùt, ñöôïc nghe Ngaøi noùi moät vaøi lôøi ngaén nguûi, ta coù theå thaám nhuaàn ñöôïc moät caùch saâu xa trong bieån ñaïo phaùp cuûa Ngaøi hôn laø ñoïc tuïng nhieàu laàn nhöõng kinh ñieån löu truyeàn. Nhö vaäy coù nghóa raèng baûn chaát cuûa ñaïo Phaät naèm trong söï sinh hoaït theo chính phaùp, theå hieän nôi nhöõng con ngöôøi sinh hoaït theo chính phaùp. Cho neân ôû thôøi naøo coù xuaát hieän cao taêng nhieàu nhaát, thôøi naøo sinh hoaït chính phaùp ñöôïc theå hieän trong quaàn chuùng nhieàu nhaát laø thôøi aáy Phaät giaùo höng thònh nhaát.

Tam Taïng giaùo ñieån coù giaù trò nhö nhöõng ghi cheùp ñaïo phaùp. Maø ñaõ laø ghi cheùp thì chæ laø ghi cheùp maø thoâi. Khoâng bao giôø ta coù theå ghi cheùp ñöôïc baûn thaân cuûa ñaïo phaùp; ngöôøi ta chæ ghi cheùp ñöôïc nhöõng maûnh rôøi raïc vaø cöùng ñoïng cuûa ñaïo phaùp maø thoâi.

Bôûi vaäy, ngöôøi naøo muoán hieåu ñöôïc ñaïo phaùp moät caùch thaám thieát thì ngöôøi aáy phaûi theå nhaäp ñaïo phaùp, phaûi tieáp nhaän cho ñöôïc sinh khí ñaïo phaùp, phaûi thöïc hieän ñaïo phaùp. Tam Taïng giaùo ñieån chæ laø nhöõng phöông tieän giuùp ñôõ, höôùng daãn, chæ laø nhöõng coâng aùn caàn thieát cho söï suy tö vaø theå nhaäp.

Ngöôøi xöa noùi raèng tri ñaïo töùc laø hoïc ñaïo, kieán ñaïo, tu ñaïo vaø chöùng ñaïo. Chöõ tri ñaõ coù moät phaïm vi roäng raõi theá aáy thì ñeå ñi ñeán keát quaû cuûa söï hoïc ñaïo, ta phaûi coù nhöõng ñieàu kieän taâm lyù caàn thieát nhö thaønh khaån, voâ tö yù, khoâng coá chaáp, khoâng hình thöùc vaø saün saøng theå nhaäp.

Coù ñöôïc nhaän ñònh nhö theá thì ta môùi ñeán gaàn ñöôïc ñöùc Phaät. Neáu khoâng, caøng hoïc hoûi, caøng phaân tích, caøng nghieân taàm ta caøng ñi xa ñaïo Phaät. Phaûi nhaän ñònh raèng ñöùc Phaät vaø nhöõng theá heä Phaät töû noái tieáp Ngaøi laø nhöõng thöïc hieän linh ñoäng cuûa doøng sinh hoaït ñaïo phaùp. Nhìn vaøo doøng sinh hoaït aáy, theå nhaäp doøng sinh hoaït aáy, vaø xem xeùt laïi nhöõng ghi cheùp cuûa kinh ñieån ta coù theå thöïc chöùng ñöôïc nhöõng nguyeân lyù Phaät hoïc. Thöïc chöùng ñöôïc nhöõng nguyeân lyù aáy roài, ta môùi xaây döïng cho ta vaø cho nhöõng con ngöôøi cuûa xaõ hoäi ta, cuûa thôøi ñaïi ta moät quan nieäm nhaân sinh coù theå ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu sinh hoaït tieán boä höôùng thöôïng cuûa con ngöôøi thôøi ñaïi. Coù hai ñieàu laàm loãi to lôùn coù theå laøm ngöng ñoïng gioøng sinh hoaït ñaïo phaùp vaø cuõng coù theå laøm taøng aån vaø mai moät baûn lai dieän muïc (maët muõi xöa nay) cuûa chaân lyù: ñoù laø ñaët ñaïo Phaät döôùi söï nghieân cöùu cuûa mình nhö moät ñoái töôïng cöùng nhaéc baát bieán, vaø baûo thuû nhöõng hình thöùc sinh hoaït khoâng coøn theå hieän ñöôïc baûn chaát cuûa ñaïo phaùp.

Nhö chuùng ta ñaõ bieát, ñaïo Phaät laø moät thöïc taïi linh ñoäng ta caàn theå nhaäp noù ñeå hieåu bieát noù vaø nhö vaäy ta khoâng theå coi noù nhö moät ñoái töôïng cöùng nhaéc vaø baát bieán. Neáu ta ñaët noù döôùi kính hieån vi cuûa söï phaân tích, ta seõ maát noù; hoaëc giaû ta chæ coøn naém ñöôïc nhöõng caùi xaùc khoâ cöùng cuûa noù. Trong kinh coù caâu chuyeän moät oâng vua sai quaàn thaàn cheû vuïn moät caây ñaøn ñeå tìm nhöõng tieáng ñaøn. Kinh ñieån ñaïo Phaät cuõng theá, nhöõng hình thaùi sinh hoaït cuûa ñaïo Phaät cuõng theá. Ta khoâng theå cheû nhöõng thöù aáy ra ñeå tìm ñaïo phaùp. Ta phaûi linh ñoäng ñeå tieáp nhaän ñaïo phaùp qua nhöõng thöù aáy, baèng theå nhaäp, baèng thöïc hieän, baèng caûm thoâng.

Xaõ hoäi luoân luoân chuyeån bieán vì caùc cô caáu xaõ hoäi luoân luoân chuyeån bieán. Caùc yeáu toá taïo neân nhöõng sinh hoaït xaõ hoäi nhö vaên hoùa, kinh teá, chính trò, nhaân chuûng khoâng phaûi ôû ñaâu cuõng nhö ôû ñaâu, thôøi naøo cuõng nhö thôøi naøo. Maø caùc cô caáu xaõ hoäi ñaõ bieán chuyeån thì nhöõng hình thöùc sinh hoaït cuõng phaûi bieán chuyeån. Moät xaõ hoäi môùi caàn coù nhöõng töông quan sinh hoaït môùi. Giöõ maõi nhöõng hình thöùc sinh hoaït khoâng coøn ñaùp öùng ñöôïc vôùi nhu caàu sinh hoaït môùi töùc laø laøm moät coâng vieäc vuïng daïi. Nhöõng hình thöùc sinh hoaït cuûa ñaïo phaùp laø ñeå thöïc hieän baûn chaát cuûa ñaïo phaùp. Xaõ hoäi ñaõ thay ñoåi vì nhöõng hình thöùc sinh hoaït cuõ khoâng phuø hôïp vôùi xaõ hoäi nöõa, do ñoù khoâng theå thöïc hieän ñöôïc baûn chaát cuûa ñaïo phaùp nöõa. Phaûi coù nhöõng hình thöùc sinh hoaït môùi, moät maët ñaùp öùng vôùi nhu caàu cuûa xaõ hoäi môùi, moät maët theå hieän ñöôïc nhöõng nguyeân lyù caên baûn cuûa ñaïo phaùp. Neáu coá chaáp baûo thuû maõi nhöõng hình thöùc sinh hoaït cuõ töùc laø voâ tình (hay coá yù?) muoán cho xaõ hoäi luøi laïi vaø laøm cho ñaïo phaùp khoâ heùo trong nhöõng caùi xaùc cuõ, nhöõng caùi xaùc coù theå raát coå kính vaø sôn pheát raát ñeïp ñeõ. Ñaïo phaùp caàn coù nhöõng hình thöùc sinh hoaït môùi ñeå ñöôïc theå hieän trong xaõ hoäi môùi; khi ta coá thuû nhöõng hình thöùc cuõ, keát toäi nhöõng hình thöùc môùi thì ta chaän ñöôøng khoâng cho ñaïo phaùp theå hieän vaø nhö theá laø ta coù theå laøm ngöng ñoïng gioøng sinh hoaït ñaïo phaùp.

ÔÛ moät hình thaùi sinh hoaït xaõ hoäi maø ñaïo phaùp chæ coøn laø nguoàn an uûi cuûa moät theá heä luoáng tuoåi muoán soáng nhöõng ngaøy coøn laïi cuûa ñôøi mình moät caùch yeân oån, moät phöông tieän cuûa moät soá ngöôøi vin vaøo ñeå laêng xaêng danh lôïi, ñaïo phaùp laøm sao theå hieän troïn veïn?

ÔÛ nhöõng hình thöùc sinh hoaït maø nhöõng theá heä treû tuoåi khoâng tìm thaáy moät loái ñi saùng cuûa töông lai, khoâng tìm thaáy moät chaát lieäu ñeå ñoát leân ngoïn löûa lyù töôûng trong taâm hoàn maø chæ thaáy moät choã truù aån tuy an laønh nhöng taïm thôøi - ñeå chui veà trong côn phong ba baõo taùp, thì ta coù theå noùi raèng ñaïo phaùp ñaõ ñöôïc hieån loä vaø thöïc hieän toaøn veïn hay chöa?

Nhaän thöùc chöùa ñaày ñau xoùt, nhöng coù theå laø khôûi ñieåm cho nhöõng coá gaéng môùi, noã löïc môùi.
 
 

IV. Nguyeân Thæ vaø Ñaïi Thöøa

Vaán ñeà Phaät giaùo nguyeân thæ thöôøng ñöôïc caùc hoïc giaû xem nhö laø moät vaán ñeà chính yeáu cuûa Phaät hoïc. Coù ngöôøi noùi raèng chính Phaät giaùo nguyeân thæ môùi laø Phaät giaùo coøn ngoaïi giaû ñeàu laø nhöõng thöù Phaät giaùo caûi caùch. Coù ngöôøi laïi löïa choïn ra moät beân nhöõng thöù mình öa thích vaø goïi ñoù laø nguyeân thæ, vaø beân coøn laïi kia thì goïi laø khoâng nguyeân thæ.

Thöïc ra ta phaûi ñònh nghóa theá naøo laø Phaät giaùo nguyeân thæ. Tröôùc heát ta phaûi trôû laïi ñònh nghóa Phaät giaùo maø chuùng toâi ñaõ trình baøy trong chöông tröôùc: Phaät giaùo laø taát caû nhöõng sinh hoaït naøo cuûa con ngöôøi nhaèm bieåu hieän nhöõng nguyeân lyù Phaät hoïc maø ñöùc Phaät vaø caùc theá heä Phaät töû keá tieáp ñaõ thöïc chöùng. Ñeå thöïc hieän nhöõng nguyeân lyù aáy, moãi thôøi ñaïi, moãi ñòa phöông coù nhöõng hình thaùi sinh hoaït khaùc nhau, ñeå moät maët thích öùng vôùi nhu caàu sinh hoaït cuûa con ngöôøi, moät maët bieåu hieän ñöôïc doøng sinh hoaït chính phaùp. Cho neân Phaät giaùo nguyeân thæ phaûi ñöôïc ñònh nghóa laø nhöõng hình thöùc sinh hoaït vaên hoùa trong xaõ hoäi AÁn Ñoä caùch ñaây hai ngaøn naêm traêm naêm nhaèm muïc ñích theå hieän nhöõng nguyeân lyù Phaät hoïc ñeå phuïng söï cho con ngöôøi cuûa xaõ hoäi aáy.

Trong xaõ hoäi vaø thôøi ñaïi cuûa ñöùc Phaät, nhöõng hình thöùc sinh hoaït vaên hoùa aáy ñaõ ñöôïc coi laø raát thích hôïp cho con ngöôøi, ñaùp öùng ñöôïc moïi nhu caàu trí tueä, tình caûm, lyù töôûng vaø giaûi thoaùt cuûa con ngöôøi; noùi toùm laïi ñaõ theå hieän ñöôïc nhöõng nguyeân lyù Phaät hoïc maø ñöùc Phaät ñaõ chöùng nghieäm. Nhöng caùc cô caáu xaõ hoäi luoân luoân bieán ñoåi theo luaät voâ thöôøng: moãi xaõ hoäi, moãi thôøi ñaïi ñeàu coù nhöõng nhu caàu sai bieät, vaø caùc sinh hoaït taâm lyù, tình caûm vaø trí tueä cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi ñoù cuõng bieán chuyeån khoâng ngöøng. Cho neân, nhöõng hình thöùc sinh hoaït goïi laø Phaät giaùo nguyeân thæ khoâng coøn thích hôïp nöõa, hoaëc ít ra khoâng coøn thích hôïp moät caùch hoaøn toaøn nöõa; do ñoù söï taïo döïng nhöõng hình thöùc sinh hoaït Phaät giaùo môùi laø moät söï taát yeáu, dó nhieân phaûi coù, neáu ngöôøi Phaät töû khoâng muoán cho Phaät chuûng (haït gioáng ñaïo Phaät) bò ñoaïn dieät. Vì vaäy maø chuùng ta thaáy coù Phaät giaùo Baéc toâng, Phaät giaùo Nam toâng, Phaät giaùo Taây Taïng, Phaät giaùo Trung Hoa, Phaät giaùo Vieät Nam, Phaät giaùo Nhaät Baûn, Phaät giaùo Tích Lan, Phaät giaùo AÁn ÑoäAÅ Caùc neàn Phaät giaùo naày coù nhöõng sinh hoaït khaùc bieät veà phöông dieän hình thöùc vaø cuõng coù khi caû veà phöông dieän noäi dung tö töôûng nöõa, nhöng taát caû ñeàu nhaém tôùi moät muïc ñích laø laøm soáng nhöõng nguyeân lyù Phaät hoïc trong ñôøi soáng nhaân loaïi.

Coù ngöôøi noùi raèng Phaät giaùo Nam toâng maø hieän thôøi ñaïi bieåu laø phaùi Theravada laø hình boùng baát bieán cuûa Phaät giaùo nguyeân thæ. Noùi nhö vaäy laø khoâng hieåu gì veà Phaät giaùo nguyeân thæ caû. Laøm sao maø nhöõng hình thöùc sinh hoaït vaên hoùa cuûa moät xaõ hoäi caùch ñaây hai nghìn naêm traêm naêm laïi coù theå aùp duïng thích nghi vôùi nhöõng nhu yeáu sinh hoaït cuûa moät xaõ hoäi môùi hoâm nay? Phaät giaùo Tích Lan, Cam Boát chaúng haïn, ñaõ bieán ñoåi raát nhieàu trong noäi dung cuõng nhö ngoaøi hình thöùc. Ta caàn theâm raèng phaùi Theravada chæ laø moät trong nhieàu hoïc phaùi khaùc cuûa Phaät giaùo Nam phöông trong ñoù ta neân keå phaùi Sarvastivada, moät hoïc phaùi ñaõ höng thònh trong suoát möôøi laêm theá kyû ôû Mathura, Gandhara vaø Kashmir. Ñieàu ñaùng chuù yù laø con ngöôøi phöông Nam, nghóa laø con ngöôøi nhöõng xöù nhieät ñôùi, bao giôø cuõng thieân veà sinh hoaït noäi taâm hôn, vaø ít öa hoaït ñoäng hôn ngöôøi phöông Baéc. Vì theá Phaät giaùo Nam phöông coù tính caùc noäi höôùng vaø baûo thuû hôn. Cho neân, moät ít hình thöùc sinh hoaït nguyeân thæ coøn coù theå baûo toàn ñöôïc ôû caùc xöù aáy. Vaø khi nhìn nhöõng hình thöùc kia ngöôøi ta cöù töôûng laàm Phaät giaùo Nam phöông laø Phaät giaùo nguyeân thæ. Kyø thöïc treân doøng lòch söû truyeàn baù vaø sinh hoaït, khoâng giôø khaéc naøo maø Phaät giaùo khoâng chuyeån bieán. Khoâng chuyeån bieán töùc laø khoâng sinh toàn, bôûi vì sinh toàn laø chuyeån bieán vaäy (sinh sinh chi vò dòch). Ñieàu heä troïng nhaát laø qua taát caû caùc sinh hoaït luoân luoân chuyeån bieán aáy cuûa caùc neàn Phaät giaùo, ngöôøi ta ñeàu coù theå nhaän thaáy baûn chaát cuûa ñaïo Phaät: ñoù laø nhöõng nguyeân lyù caên baûn ñeå taïo döïng neàn sinh hoaït ñaïo phaùp, laø nhöõng caên nguyeân khôi môû doøng sinh hoaït ñaïo phaùp.

Nhöõng nguyeân lyù caên baûn aáy môùi chính laø baûn chaát cuûa ñaïo Phaät. Nghieân cöùu Phaät giaùo nghóa laø coá ñaït tôùi nhöõng nguyeân lyù aáy, nhöõng nguyeân lyù raát linh ñoäng aáy, chöù khoâng phaûi laø cheùp laïi nhöõng hình thaùi sinh hoaït trong moät giai ñoaïn, trong ñoù keå caû kinh ñieån, chöõ nghóa. Kinh ñieån chöõ nghóa cuõng laø ñeå ñoái trò vôùi caên beänh cuûa thôøi ñaïi, cuûa con ngöôøi trong thôøi ñaïi. Ta phaûi ñi xuyeân qua kinh ñieån ñeå tìm nhöõng nguyeân lyù sinh hoaït kia. Kinh Tröôøng A Haøm (töông ñöông vôùi Dighanikaya, baûn dòch cuûa Pali Text Society) chaúng haïn ñaõ nhaém nhieàu tôùi muïc ñích chæ vaïch nhöõng kieán thöùc sai laïc cuûa caùc neàn tö töôûng hoïc phaùi ñöông thôøi. Neáu Tröôøng A Haøm ñöôïc thuyeát vaøo theá kyû XX, theá naøo ta cuõng ñöôïc ñoïc veà nhöõng sai laïc caên baûn cuûa thuyeát Hieän sinh vaø moïi taø thuyeát khaùc hieän thôøi. Nhö theá kinh ñieån, cuõng nhö giaùo ñieàu caên cöù treân kinh ñieån, cuõng nhö nhöõng hình thöùc sinh hoaït Phaät giaùo xaây döïng treân caùc giaùo ñieàu aáy, ñeàu chæ laø hình thöùc, laø phöông tieän bieåu hieän caùi noäi dung quan troïng laø baûn chaát Phaät hoïc, laø nhöõng nguyeân lyù Phaät hoïc. Baûn chaát aáy, nhöõng nguyeân lyù aáy, ta thaáy ôû baát cöù moät neàn Phaät giaùo naøo: ôû Phaät giaùo Nam phöông cuõng nhö ôû Phaät giaùo Baéc phöông, ôû Phaät giaùo Taây Taïng cuõng nhö ôû Phaät giaùo Nhaät Baûn, ôû Phaät giaùo Khoâng toâng cuõng nhö ôû Phaät giaùo Höõu toâng. Baûn chaát aáy laø nhöõng haït gioáng, haït gioáng Boà Ñeà. Caùc haït gioáng aáy, tuøy theo mieáng ñaát ta gieo, seõ moïc leân thaønh nhieàu caây Boà Ñeà khaùc nhau. Khí haäu maøu môõ, ñaát ñai seõ qui ñònh nhöõng choã khaùc nhau aáy, nhöng bao giôø caây Boà Ñeà cuõng vaãn laø caây Boà Ñeà. Chöù khoâng phaûi chæ coù moät caây aáy, troàng ôû thôøi ñaïi aáy, treân mieáng ñaát xaõ hoäi aáy môùi ñöôïc goïi laø caây Boà Ñeà.

Huoáng nöõa, ñi saâu vaøo noäi dung, ta thaáy nhöõng danh töø Nam toâng, Baéc toâng, Ñaïi thöøa, Tieåu thöøa chæ gaây nhöõng khaùi nieäm heát söùc töông ñoái. ÔÛ Phaät giaùo Baéc phöông ngöôøi ta thaáy coù nhöõng toâng phaùi Tieåu thöøa, nhöõng kinh ñieån Tieåu thöøa, cuõng nhö ôû Phaät giaùo Nam phöông ngöôøi ta vaãn thaáy tö töôûng Ñaïi thöøa vaø loái haønh trì Ñaïi thöøa. ÔÛ Cam Boát chaúng haïn, vaøo khoaûng naêm 1360 cuûa kyû nguyeân Phaät giaùo, töùc laø vaøo khoaûng naêm 800 cuûa kyû nguyeân Taây lòch, giaùo lyù Ñaïi thöøa ñaõ ñöôïc phaùt ñaït moät thôøi. Kinh ñieån Pali vaø nhöõng sinh hoaït cuûa Phaät giaùo Nam phöông ngaøy xöa ñaõ coù hôn moät laàn truyeàn ñeán mieàn Baéc Vieät Nam, nhöng coù leõ vì thuûy thoå khoâng thích hôïp, neân nhöõng haït gioáng kia khoâng baét reã ñaâm choài ñöôïc. Nhöõng coá gaéng hieän thôøi cuûa Taêng só Theravada ôû Nam phaàn Vieät Nam cuõng chöa ñaït ñeán nhöõng keát quaû naøo ñaùng keå, coù leõ vì Vieät Nam töø laâu ñaõ thuoäc veà khu vöïc vaên hoùa Baéc phöông.

Trong giai ñoaïn lòch söû hieän taïi, ngöôøi Phaät töû cuûa Phaät giaùo Nam toâng ñaõ nhaän thaáy caàn höôùng nhieàu hôn veà nhöõng hoaït ñoäng nhaäp theá, cuõng nhö ngöôøi Phaät töû cuûa Phaät giaùo Baéc toâng nhaän thaáy caàn taêng cöôøng naêng löïc sinh hoaït noäi höôùng ñeå ñuû chaát lieäu nuoâi döôõng nhöõng hoaït ñoäng nhaäp theá cuûa mình. Nhö vaäy ranh giôùi Baéc, Nam, Ñaïi, Tieåu ñang ñi daàn ñeán söï xoùa boû, vaø Phaät giaùo chæ laø Phaät giaùo vôùi taát caû nhöõng hình thaùi coù theå phuïc vuï söï giaûi thoaùt con ngöôøi veà moïi maët.

Ñöùng veà phöông dieän kinh ñieån, ta phaûi thaáy roõ raèng tuy caû boán boä Töù A Haøm cuûa taïng kinh Baéc phöông cuõng nhö boán boä Nikaya cuûa taïng kinh Ba lò ñeàu laø nhöõng kinh ñieån caên baûn cuûa Phaät giaùo hieän giôø, nhöng taïng kinh Nam phöông ñaõ mang naëng maøu saéc cuûa neàn vaên hoïc Abhidharma nhieàu laém. Neàn vaên hoïc Abhidharma nhaém muïc ñích ghi cheùp nhaän thöùc vaø quan ñieåm cuûa hoïc giaû Nam toâng, do ñoù boán boä Nikaya hieän thôøi ñeàu ñöôïc xem nhö laø ñaõ ñöôïc chænh lyù theo tinh thaàn Abhidharma. Vaøo buoåi ñaàu cuûa neàn vaên hoïc Phaät giaùo Nam phöông, chöa coù söï phaân bieät roõ reät veà giôùi haïnh kinh vaø luaän. Coù nhieàu taùc phaåm thuoäc veà luaän (sastra) ñöôïc saùng taùc moâ phoûng theo hình thöùc kinh (sutra). Qua keát quaû cuûa söï nghieân cöùu ngaøy nay, ta coù theå khaùm phaù ra ñöôïc nhieàu kinh voán chính laø luaän nhö kinh "Chuùng taäp" cuûa Tröôøng A Haøm, "Veä ñaø tö tha" cuûa Trung A HaømAÅ Nhöng khoâng sao, nhöõng "kinh" aáy vaãn noùi ñöôïc caùc nguyeân lyù Phaät hoïc, tieáp tuïc khai thaùc nhöõng khu röøng tö töôûng ñaõ ñöôïc ñöùc Phaät khai môû khi Ngaøi coøn taïi theá. Beân Phaät giaùo Baéc toâng, cuõng coù ñaïi khaùi nhöõng hieän töôïng nhö theá, nhöng ta phaûi coâng nhaän vôùi tinh thaàn côûi môû töï do, neàn Phaät giaùo Baéc phöông ñaõ daùm ñi xa hôn, cho neân ñaõ ñaït tôùi nhöõng chaân trôøi môùi laï hôn. Moät boä kinh nhö kinh Phaùp Hoa chaúng haïn ñaõ phaûn chieáu moät giai ñoaïn sinh hoaït tö töôûng saùng rôõ vaø phaûn chieáu caû moät xaõ hoäi Phaät giaùo höng thònh. Vaäy neáu kinh Phaùp Hoa noái ñöôïc truyeàn thoáng tu chöùng cuûa ñöùc Phaät thì chính kinh Phaùp Hoa ñaõ noùi ñöôïc ñieàu ñöùc Phaät muoán noùi, thöïc hieän ñöôïc ñieàu ñöùc Phaät muoán laøm.

Giôùi Phaät töû thöôøng noùi ñeán nhöõng Phaùp aán nhö "chö haønh voâ thöôøng", "chö phaùp voâ ngaõ", "nieát baøn tòch tónh" hay nhöõng nguyeân lyù caên baûn nhö Töù Dieäu Ñeá, Baùt Chaùnh Ñaïo töùc laø nhöõng ñaëc chaát cuûa Phaät giaùo. ÔÛ baát cöù moät neàn giaùo lyù naøo, ôû baát cöù moät sinh hoaït chính phaùp naøo, nhöõng phaùp aán aáy, nhöõng nguyeân lyù aáy vaãn ñöôïc xem nhö laø caên baûn. Lìa nhöõng ñaëc chaát kia, phaûn boäi nhöõng nguyeân lyù kia, moïi sinh hoaït meänh danh laø Phaät giaùo ñeàu khoâng phaûi laø Phaät giaùo, maø laø taø ñaïo.

Nhö theá Phaät giaùo laø toång theå cuûa moïi giaùo lyù, moïi sinh hoaït vaên hoùa hieän höõu cuûa nhaân loaïi treân khaép theá giôùi, khoâng phaân bieät thôøi gian, ñòa phöông, mieãn nhaém tôùi söï phuïc vuï con ngöôøi baèng caùch höôùng daãn con ngöôøi soáng ñuùng theo nhöõng nguyeân lyù caên baûn cuûa Phaät hoïc. Mong raèng moät nhaän thöùc nhö theá seõ ñöa chuùng ta ñeán gaàn ñaïo Phaät hôn vaø xoùa boû nhöõng quan nieäm heïp hoøi vöôùng baän hình thöùc, vöôùng baän chuû quan thieân leäch. Ñeå tìm ñeán nhöõng nguyeân lyù Phaät hoïc, ta phaûi ñi saâu vaøo moïi thöïc taïi sinh hoaït cuûa Phaät giaùo; qua caùc thöïc taïi sinh hoaït khaùc bieät ñoù ta môùi coù ñuû yeáu toá ñeå suy luaän, ñeå chöùng nghieäm, ñeå coù moät nhaän thöùc ñaày ñuû. Moät gioït nöôùc coù theå ñuû ñeå cho ta bieát ñöôïc theá naøo laø ñaïi döông, nhöng chaáp raèng gioït nöôùc laø ñaïi döông, aáy laø ñieàu neân traùnh vaäy.
 
 

V. Tìm Caùch Thöïc Duïng

Nhaän thöùc raèng ñaïo Phaät laø moät thöïc taïi linh ñoäng ta phaûi nghieân cöùu ñaïo Phaät trong quaù trình lòch söû cuûa noù. Ñieàu quan troïng khoâng phaûi laø taùch rôøi ra khoûi doøng sinh hoaït Phaät giaùo moät ít hieän töôïng ñeå phaân tích, suy luaän, maø laø coá gaéng nhaän thöùc ñöôïc baûn chaát cuûa ñaïo Phaät trong suoát doøng lieân tuïc lòch söû cuûa ñaïo Phaät. Coù nhö theá ta môùi mong ñaït ñeán nhöõng nguyeân lyù Phaät giaùo laøm chaát lieäu cho doøng sinh hoaït hai ngaøn naêm traêm naêm lòch söû kia.

Chaân lyù, tröôùc heát, laø nhöõng nguyeân lyù maø ta phaûi haønh ñoäng cho phuø hôïp, neáu ta muoán ñi ñeán thaønh coâng. Thaønh coâng ôû ñaây coù nghóa laø ñaït tôùi söï an laïc vaø trí tueä, hieåu theo nghóa ñaïo Phaät. Nhöng neáu boái caûnh haønh ñoäng khoâng ñaâu gioáng ñaâu, chuû theå haønh ñoäng khoâng ai gioáng ai, ñieàu kieän haønh ñoäng khoâng luùc naøo gioáng luùc naøo, thì, ñeå phuø hôïp vôùi nhöõng nguyeân lyù aáy, con ngöôøi phaûi linh ñoäng trong khi ñaït ñeán muïc ñích cuûa haønh ñoäng chöù khoâng phaûi chaáp chaët vaøo nhöõng hình thaùi cuûa haønh ñoäng. Chaáp chaët nhö theá, keát quaû coù khi veà traùi ngöôïc vôùi yù nguyeän. Cho neân, chaân lyù laø nhöõng gì heát söùc linh ñoäng vaø cuõng heát söùc thöïc duïng, noùi nhö William James. Caên cöù treân nhaän ñònh ñoù, ñöùc Phaät ñaõ thaønh laäp moät neàn ñaïo lyù höôùng daãn, nhaém muïc ñích giuùp ñôõ vaø dìu daét con ngöôøi treân quaù trình haønh ñoäng, chöù khoâng ngaây thô ñaët ra nhöõng giaùo ñieàu cöùng nhaéc ñeå mong coù theå aùp duïng hoaøn myõ cho taát caû moïi con ngöôøi, moïi caên cô, moïi thôøi ñaïi. Coá nhieân moãi caên cô hay moãi thôøi ñaïi caàn phaûi xaây döïng cho mình nhöõng giaùo ñieàu phuø hôïp vôùi chính mình ñeå ñoái trò thích öùng vôùi tröôøng hôïp mình, xaây döïng baèng nhöõng nguyeân lyù höôùng daãn linh ñoäng aáy. Vaø vì vaäy, Phaät Phaùp coù thieân hình vaïn traïng. Caùc caâu noùi baát huû: "Phaät Phaùp thò theá gian phaùp" (Phaät Phaùp laø theá gian phaùp), "Phaät Phaùp thò baát ñònh phaùp" (Phaät Phaùp laø baát ñònh phaùp), "Phaät Phaùp taïi theá gian baát ly theá gian giaùc" (Phaät Phaùp ôû trong theá gian vaø khoâng ly khai vôùi nhöõng ñieàu giaùc ngoä cuûa theá gian), "Nhaát thieát theá gian phaùp töùc thò Phaät Phaùp" (taát caû caùc theá gian phaùp ñeàu laø Phaät Phaùp) ñeàu ñeå phaùt huy vaø dieãn taû yù nieäm treân. Ñaïo Phaät coù ñeán "taùm vaïn boán nghìn" phaùp moân khaùc nhau ñeå ñoái trò vôùi "taùm vaïn boán nghìn" caên cô khaùc nhau. Con soá "taùm vaïn boán nghìn", tröôùc sau, chæ laø moät con soá töôïng tröng.

Tính caùch linh ñoäng aáy cuûa nhöõng nguyeân lyù Phaät giaùo laïi ñoàng thôøi chöùng minh moät caùch roõ reät tính caùch thöïc duïng caên baûn cuûa ñaïo Phaät. Ñaïo Phaät nhaém ñeán nhöõng vaán ñeà thöïc taïi cuûa söï soáng con ngöôøi, chöù khoâng nhaém ñeán söï bieän giaûi nhöõng vaán ñeà sieâu hình, nhöõng thieát töôûng huyeàn ñaøm khoâng theå kieåm nhaän baèng thöïc nghieäm. Bieát bao nhieâu laàn caùc vò ñeä töû cuûa Phaät ñaõ ñaët nhöõng caâu hoûi sieâu hình, nhöng Ngaøi ñeàu khoâng noùi. Ngaøi khoâng muoán ñeä töû Ngaøi ñaém chìm trong nhöõng suy luaän sieâu hình, maát thì giôø, khoâng boå ích. "Naøy caùc vò, ñöøng thaéc maéc raèng theá giôùi naøy laø höõu haïn hay voâ haïn, coõi ñôøi naøy laø höõu cuøng hay voâ cuøng. Duø noù laø höõu haïn hay voâ haïn, höõu cuøng hay voâ cuøng, thì ñieàu maø caùc vò phaûi thöøa nhaän tröôùc heát vaãn laø: Cuoäc ñôøi ñang daãy ñaày nhöõng ñau khoå" (Kinh A Haøm). Cuoäc ñôøi khoå ñau, baát tònh, voâ thöôøng, voâ ngaõ. Haõy chuyeån hoùa cuoäc ñôøi, haõy chuyeån hoùa baûn thaân, haõy giaûi thoaùt voâ minh duïc voïng ñeå ñaït ñeán an laïc vaø trí tueä. Ñöøng mong ñaït tôùi chaân lyù tuyeät ñoái khi maø coâng cuï trí tueä coøn yeáu ñuoái, môø aùm, voâ naêng. Giaûi thoaùt trí tueä ra khoûi voâ minh vaø duïc voïng, phaùt trieån trí tueä ñeán traïng thaùi voâ laäu (traïng thaùi khoâng coøn bò rôi vaøo meâ laàm nöõa) thì töï nhieân chaân lyù hieån loä. Vieäc caàn thieát vaø caáp baùch laø thoaùt khoûi voâ minh duïc voïng, thoaùt khoûi khoå ñau. Moät ngöôøi bò truùng teân ñoäc phaûi ruùt ngay muõi teân ra ñeå maø buoäc thuoác, chöù khoâng neân chaàn chöø maø noùi: "Khoan nhoå muõi teân ñaõ ! Haõy chæ cho toâi bieát ai ñaõ baén muõi teân ñoù, teân hoï laø chi, coù vôï con chöa, bao nhieâu tuoåiAÅ". Chæ coù ngöôøi ngu muoäi môùi haønh ñoäng nhö vaäy, vaø thaùi ñoä cuûa keû khoâng chòu giaûi quyeát thöïc teá nhöõng vaán ñeà hieän thöïc maø cöù hay phieâu löu voâ voïng trong theá giôùi suy töôûng sieâu hình cuõng khoâng khoân ngoan hôn. Moät hoâm ñöùc Phaät töø trong röøng trôû veà tònh xaù, tay caàm moät naém laù Simcapa. "Naøy caùc vò, Ngaøi ñöa naém laù leân cao, caùc thaày nghó sao? laù Simcapa trong tay ta nhieàu hay laø laù Simcapa ôû trong röøng nhieàu? - Baïch ñöùc Theá Toân, laù trong tay Ngaøi ít, laù trong röøng nhieàu. - Cuõng nhö theá ñaáy, caùc vò; nhöõng ñieàu ta ñaõ chöùng ngoä thì quaû thöïc laø nhieàu nhö laù trong röøng, nhöng nhöõng ñieàu ta ñem ra chæ baûo cho caùc vò thì ít nhö laù trong tay ta ñaây. Taïi sao ta khoâng daïy taát caû caùc ñieàu kia? Vì nhöõng ñieàu kia voâ ích, khoâng giuùp caùc vò tieán tôùi giaûi thoaùt. Ta chæ daïy nhöõng ñieàu coù theå giuùp caùc vò giaûi thoaùt maø thoâi". Taát caû nhöõng giaùo lyù ñaïo Phaät ñeàu mang maøu saéc thöïc duïng. Nhöõng heä thoáng trieát lyù höôùng daãn ñöôïc hoaøn thaønh trong quaù trình truyeàn giaùo, nhö heä thoáng Phaùp taùnh vaø heä thoáng Duy thöùc, tuy ñoâi khi coù mang maøu saéc sieâu hình hoïc, nhöng khoâng phaûi laø nhöõng heä thoáng lyù luaän sieâu hình (systeømes logico - meùtaphysiques) maø laø nhöõng heä thoáng taâm lyù sieâu hình (systeømes psycho - meùtaphysiques) baét nguoàn töø nhaän thöùc taâm lyù ñeå ñi saâu vaøo thöïc nghieäm taâm linh vaø thöïc chöùng baûn theå. Trong trieát hoïc Taây phöông, ta khoâng bao giôø thaáy coù moät söï dung hôïp laï kyø giöõa taâm lyù, taâm linh vaø thöïc nghieäm sieâu hình nhö ôû Duy Thöùc Hoïc ñaïo Phaät chaúng haïn.

Nhöng caùc heä thoáng trieát hoïc kia khoâng phaûi ñöôïc döïng neân ñeå giaûi ñaùp caùc thaéc maéc sieâu hình, maø laø ñeå höôùng daãn. Ñoù laø nhöõng "ngoùn tay chæ maët traêng". Ñoù laø nhöõng "aûnh töôïng chaân lyù", noùi nhö Thaùi Hö Phaùp Sö, maø khoâng phaûi laø chaân lyù. Nöông vaøo aûnh höôûng cuûa chaân lyù laø ñeå ñaït ñeán chaân lyù; maø ta chæ ñaït tôùi khi ta rôøi boû ñöôïc aûnh töôïng. Caùc heä thoáng kia coù giaù trò nhö nhöõng ñoà aùn duøng ñeå ñi tìm chaân lyù; chaáp vaøo ñoà aùn thì khoâng bao giôø thaáy ñöôïc chaân lyù, maø boû ñoà aùn ñi thì cuõng voâ voïng (y kinh giaûi nghóa, tam theá Phaät oan; ly kinh nhaát töï töùc ñoàng ma thuyeát). Cho neân ôû baát cöù moät giaùo heä naøo cuûa Phaät giaùo, ta cuõng thaáy roõ tính caùch thöïc duïng linh ñoäng cuûa ñaïo Phaät. Ta khoâng bao giôø thaáy nhöõng caâu nhö: "Chaân lyù laø theá naày, chaân lyù laø theá kia", maø chæ thaáy tinh thaàn cuûa nhöõng caâu nhö: "Neáu laøm nhö theá naày, ta seõ ñeán choã naày, neáu laøm nhö theá kia; ta seõ ñaït ñeán choã kia", hay "Neáu muoán ñi ñeán ñoù thì phaûi haønh ñoäng nhö theá naøy, neáu muoán ñi ñeán choã kia thì phaûi haønh ñoäng nhö theá kia". Lìa tính caùch thöïc duïng aáy, taát caû nhöõng lyù thuyeát naøo duø ñöôïc meänh danh laø Phaät giaùo ñeàu khoâng phaûi ñích thöïc laø Phaät giaùo. Chaân lyù Phaät hoïc, ñeå keát luaän, bao giôø cuõng linh ñoäng vaø thöïc duïng, vaø nhö theá con ngöôøi moät maët phaûi thöïc teá vaø thaønh khaån, moät maët khaùc phaûi khai thaùc khaû naêng nhaän thöùc khoaùng ñaït cuûa noäi taâm môùi mong baét gaëp ñöôïc noù. Söï hieån loä cuûa chaân lyù chæ coù theå thöïc hieän khi ta ñaõ phuûi boû nhöõng coá chaáp hình thöùc, vaø chæ khi naøo chaân lyù hieån loä ta môùi tìm thaáy leõ soáng chaân thöïc vaø yù nghóa.