Ngöôøi Cö Só          [ Trôû Veà         [Trang chuû]

Ñaïo Phaät ngaøy nay

Thích Nhaát Haïnh

Nxb Laù Boái - Saøi goøn, 1964

Phaàn 2

VI. Nhaän Thöùc Caên Baûn

Deïp boû taát caû nhöõng huyeàn ñaøm sieâu hình, con ngöôøi trôû veà thöïc taïi ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà cuûa thöïc taïi. Cuoäc ñôøi ñaày nhöõng khoå ñau. Chuùng ta ñang quaèn quaïi trong khoå ñau, hoát hoaûng nhö ñang ôû trong moät ngoâi nhaø chaùy, chòu ñöïng khoâng bieát bao nhieâu naõo loaïn vaø xoùt xa. Muõi teân ñoäc khoå ñau ñang laøm cho chuùng ta reân sieát, haõy tìm caùch nhoå muõi teân ñoù ra khoûi thaân theå cuûa nhaân loaïi. Chuùng ta phaûi yù thöùc raèng chuùng ta ñang khoå ñau. Ñoù laø nhaän thöùc caên baûn. Laøm sao giaûi quyeát vaán ñeà khoå ñau thöïc taïi neáu chuùng ta khoâng coù yù thöùc veà khoå ñau thöïc taïi? Laøm sao coù theå chöõa laønh ñöôïc beänh khi ta khoâng bieát laø ta ñang coù beänh, hoaëc giaû bieát laø beänh nhöng khoâng roõ laø beänh gì?

Ngöôøi Phaät töû khoâng phaûi chæ caàn hieåu treân lyù thuyeát raèng cuoäc ñôøi laø khoå ñau. Ngöôøi Phaät töû phaûi thöôøng tröïc yù thöùc vaø thöïc nghieäm nhöõng khoå ñau cuûa cuoäc ñôøi. Chöøng naøo khoå ñau vaãn coøn laø moät vaán ñeà phaûi giaûi quyeát thì chöøng aáy ñaïo Phaät coøn coù söù meänh, ngöôøi Phaät töû coøn laø ngöôøi Phaät töû. Maát lieân laïc vôùi khoå ñau, laø maát taát caû. Lyù töôûng giaûi thoaùt ñöôïc nuoâi döôõng baèng nhöõng chaát lieäu khoå ñau, cuõng nhö hoa sen ñöôïc nuoâi döôõng baèng chaát buøn. Chöøng naøo anh khoâng coøn thaáy khoå ñau thì chöøng aáy anh khoâng coøn laø Phaät töû. Hoaëc giaû anh ñaõ giaûi thoaùt khoå ñau cho anh vaø moïi ngöôøi chung quanh anh, hoaëc giaû soáng giöõa khoå ñau maø anh khoâng hay khoâng bieát. Ngoaøi hai tröôøng hôïp aáy, anh phaûi khoå ñau, phaûi yù thöùc veà söï ñau khoå cuûa anh vaø cuûa nhaân loaïi neáu anh muoán ñaït ñeán lyù töôûng giaûi thoaùt khoå ñau cho anh vaø nhaân loaïi. Cuõng nhö moät daân toäc muoán tranh ñaáu ñeå thoaùt khoûi aùch noâ leä ngoaïi bang thì phaûi luoân luoân yù thöùc raèng mình ñang bò noâ leä ngoaïi bang. Y Ù thöùc aáy maát ñi thì söï tranh ñaáu khoâng coøn vaø daân toäc aáy thaát baïi. Con ngöôøi cuõng vaäy, muoán giaûi thoaùt khoå ñau phaûi luoân luoân yù thöùc vaø thöïc nghieäm khoå ñau.

Moät khi ta böng bít taâm hoàn, moät khi ta khoâng ñuû can ñaûm nhìn vaøo thöïc traïng cuûa hieän höõu, moät khi ta vuøi thaân trong cuoäc soáng cuûa deã daõi, cuûa aùo aám côm no, ta khoâng nhaän thöùc ñöôïc chaân töôùng cuûa cuoäc ñôøi vaø ta coù aûo töôûng raèng cuoäc ñôøi laø haïnh phuùc. Cuõng nhö daân toäc kia noâ leä khoå ñau maø khoâng bieát mình noâ leä khoå ñau. Y Ù thöùc veà khoå ñau coá nhieân luoân luoân gaây cho ta moät xoùt xa trong noäi taâm, nhöng nhö chuùng toâi ñaõ noùi, ñoù laø nhöõng chaát lieäu caàn thieát ñeå nuoâi döôõng lyù töôûng. Khoâng phaûi chæ coù lyù töôûng giaûi thoaùt môùi caàn ñöôïc nuoâi döôõng baèng yù thöùc khoå ñau. Lyù töôûng naøo cuõng phaûi ñöôïc nuoâi döôõng baèng yù thöùc khoå ñau. Caùi khoå ñau xoùt xa cuûa moät Vieät vöông Caâu Tieãn chaúng haïn laø chaát lieäu nuoâi döôõng lyù töôûng phuïc thuø cuûa vöông. Taïi sao phaûi baûo teân haàu caän moãi ngaøy nhaéc cho mình nghe caùi nhuïc maát nöôùc? Taïi sao phaûi treo moät boïc maät ñaéng tröôùc cöûa ñeå neám moãi khi ñi ra ñi vaøo? Ñoù laø Caâu Tieãn muoán nuoâi döôõng lyù töôûng phuïc thuø vaäy.

Ñöùc Phaät luoân luoân nhaéc cho ñeä töû Ngaøi thöïc nghieäm khoå ñau, yù thöùc moät caùch thaâm thieát veà khoå ñau. Khoâng phaûi chæ laø nhöõng khoå ñau nhoû beù cuûa rieâng mình maø laø caû thöïc taïi khoå ñau to lôùn cuûa nhaân loaïi. Caùc vò Tyø Kheo phaûi soáng cuoäc ñôøi "tam thöôøng baát tuùc" (ba vieäc thöôøng laø côm aên, aùo maëc, nhaø ôû khoâng bao giôø ñaày ñuû quaù) khoâng phaûi laø ñeå eùp xaùc khoå haïnh maø laø ñeå soáng maõi trong yù thöùc minh maãn veà khoå ñau cuûa cuoäc ñôøi, ñeå ñöøng coù nhöõng aûo töôûng sai laïc veà cuoäc ñôøi. Soáng cuoäc ñôøi baàn taêng khaát só laø ñeå tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi quaàn chuùng khoå ñau, ñau nieàm ñau cuûa hoï, thaáy caùi thöïc traïng sinh hoaït taâm lyù xaõ hoäi cuûa hoï. Chæ caàn moãi ngaøy ba böõa côm no, moät chöùc töôùc nhoû beù laø ta coù theå deã daøng maát heát lieân laïc vôùi thöïc traïng khoå ñau cuûa cuoäc ñôøi, vaø nhö theá ta ñaõ ñaùnh maát lyù töôûng cuûa ta vaø ñaùnh maát luoân baûn thaân ta nöõa. Cho neân neáp soáng taêng só tröôùc heát laø neáp soáng nuoâi döôõng yù thöùc khoå ñau, phaûi töï nguyeän tieáp xuùc vôùi ñau thöông cuûa cuoäc ñôøi vaø ñoàng lao coäng khoå vôùi quaàn chuùng. Moät neáp soáng tröôûng giaû, ñaøi caùc khoâng phaûi laø neáp soáng taêng só.

An laïc chaân thaät chæ coù theå phaùt xuaát töø yù thöùc khoå ñau. Ñieàu naøy chæ coù nhöõng ngöôøi ñaõ soáng trong cuoäc ñôøi moät caùch raøo raït môùi coù theå hieåu noåi. Ñoù laø moät söï thöïc maø caùc baäc hieàn nhaân ñeàu coâng nhaän. Khoå ñau laøm con ngöôøi tröôûng thaønh, khoâng coù khoå ñau, con ngöôøi khoâng thaønh con ngöôøi. Nhöng con ngöôøi caàn bieát soáng vôùi khoå ñau, chöù khoâng phaûi chæ caàn soáng trong ñau khoå. "Nieát baøn khoâng ly khai vôùi sinh töû khoå ñau" chính laø yù aáy.

Caû moät neàn ñaïo hoïc ñöôïc thaønh laäp treân nhaän thöùc caên baûn "cuoäc ñôøi ñaày khoå ñau" kia. Vì ñaïo Phaät muoán nuoâi döôõng maõi yù thöùc khoå ñau laøm chaát lieäu cho lyù töôûng giaûi thoaùt, cho neân nhieàu ngöôøi ñaõ nghó raèng ñaïo Phaät bi quan. Thöïc ra ñaïo Phaät khoâng bi quan, maø cuõng khoâng laïc quan. Bi quan bao haøm moät yù nieäm chaùn naûn, tuyeät voïng. Ñaïo Phaät nhaän thöùc khoå ñau ñeå maø giaûi quyeát khoå ñau, chöù khoâng phaûi ñeå thôû daøi maø buoâng xuoâi hai tay. Ñaïo Phaät ñoøi hoûi can ñaûm, ñoøi hoûi kieân nhaãn, ñoøi hoûi ñaïi huøng ñaïi löïc. Bi quan hay laïc quan ñeàu laø nhöõng gì quaù deã daõi noâng caïn. Khoâng laïc quan moät caùch ngaây thô vì moät söï laïc quan nhö theá chöùng toû thieáu nhaän thöùc veà thöïc taïi cuûa hieän höõu; khoâng bi quan moät caùch yeáu ñuoái vì moät söï bi quan nhö theá chöùng toû söï thieáu nhaän thöùc veà khaû naêng baát dieät cuûa con ngöôøi. Ñaïo Phaät bình thaûn nhaän thöùc vaø cöông quyeát haønh ñoäng.

Cho neân nghó raèng cöûa chuøa laø nôi maø ngöôøi ta tìm ñeán ñeå troán traùnh khoå ñau thì thaät laø oan uoång cho ñaïo Phaät. Bôûi vì giaùo lyù ñaïo Phaät khoâng daïy ngöôøi ta troán traùnh khoå ñau. Maø neáu muoán chieán thaéng khoå ñau, tröôùc heát phaûi khinh thöôøng khoå ñau, phaûi can ñaûm nhìn khoå ñau taän maët, phaûi tuyeân chieán vôùi ñau khoå. Chuùng ta chöa töøng thaáy ai sôï ñòch thuû maø chieán thaéng ñöôïc ñòch thuû bao giôø. Ñöøng bieán ñaïo Phaät cuûa kieân nhaãn, cuûa quaû caûm, cuûa gian khoå, cuûa ñaïi huøng ñaïi löïc thaønh moät ñaïo Phaät cuûa caûi löông voïng coå "döa muoái chay loøng, tu laø coãi phuùc". Nhöõng keû heøn nhaùt yeáu ñuoái aáy khoâng ñaùng ñöôïc goïi laø taêng só. Ngöôøi xuaát gia phaûi laø nhöõng vò ñaïi tröôïng phu.

Hình boùng cuûa nhöõng con ngöôøi yeáu ñuoái, maét khoâng daùm nhìn thaúng, chaân böôùc ngaäp ngöøng, sôï seät khoå ñau, khuùm nuùm tröôùc quyeàn löïc, coá nhieân khoâng phaûi laø hình boùng cuûa ngöôøi taêng só. Hình boùng cuûa ngöôøi taêng phaûi laø hình boùng cuûa moät Long Thoï, moät Huyeàn Trang, moät Vaïn Haïnh, ñôøi soáng thì ñaïm baïc, gian khoå, yù chí thì vöõng chaéc nhö kim cöông, ñöùc ñoä thì khieâm cung, nhaãn nhuïc, haønh nguyeän thì roäng to nhö soùng bieån. Ngöôøi xuaát gia phaûi coù ñoâi maét saùng chieáu nieàm tin, choùi loøa nghò löïc, ngöôøi xuaát gia phaûi coù nuï cöôøi baát dieät khinh thöôøng khoå ñau. Coù nhö theá môùi laøm bieåu loä chaân töôùng saùng rôõ cuûa ñaïo Phaät. Maø muoán ñöôïc nhö theá, ñieàu thieát yeáu tröôùc tieân laø nhaän thöùc thöïc traïng khoå ñau, soáng trong khoå ñau, luyeän mình thaønh saét theùp. Ta cheát ñuoái trong ñau khoå nhöng ta thaønh Phaät cuõng nhôø ñau khoå. Chính ñau khoå, chöõa laønh ñau khoå, vaø khi ñaët vaán ñeà nhaän thöùc khoå ñau laøm ñeä nhaát ñeá cuûa Töù Dieäu Ñeá, ñöùc Phaät quaû ñaõ nhaän thaáy taàm quan troïng cuûa söï thöïc aáy moät caùch thaâm thieát.
 
 

VII. Khaûo Saùt Thöïc Taïi (I)

Khoâng phieâu löu trong nhöõng theá giôùi luaän thuyeát sieâu hình ñaïo Phaät trôû veà thöïc taïi, khaûo saùt thöïc taïi vaø giaûi quyeát vaán ñeà ñau khoå cuûa thöïc taïi.

Vaäy ñaïo Phaät chuù troïng höôùng daãn con ngöôøi ñi ñeán moät nhaän thöùc chaân xaùc veà thöïc taïi ñeå laøm neàn taûng cho nhöõng phöông phaùp thöïc haønh nhaém muïc ñích giaûi thoaùt tình traïng khoå ñau cuûa con ngöôøi trong thöïc taïi vaø tröôùc thöïc taïi.

Con ngöôøi khoå ñau vì con ngöôøi khoâng coù nhaän thöùc chaân xaùc veà thöïc taïi vaø tröôùc thöïc taïi. "Nguoàn goác cuûa moïi ñau khoå laø voâ minh", ñöùc Phaät ñaõ laëp laïi nhieàu laàn caâu noùi quan troïng ñoù. "Caùi khoå cuûa con löøa con laïc ñaø chôû naëng, caùi khoå cuûa keû bò troâi laên trong luïc ñaïo chöa goïi laø khoå. Ngu si khoâng nhaän thöùc ñöôïc thöïc taïi, khoâng bieát ñöôïc höôùng ñi môùi thaät laø ñau khoå". (Sa di luaät giaûi).

Taát caû nhöõng nghieäp nhaân xaáu aùc vaø vuïng cuûa con ngöôøi ñeàu baét nguoàn töø voâ minh, töø choã khoâng nhaän thöùc ñöôïc chaân töôùng hieän höõu thöïc taïi. Nhaän thöùc sai laïc aáy ñöôïc meänh danh laø bieán keá chaáp, vaø ñoái töôïng nhaän thöùc sai laïc aáy ñöôïc meänh danh laø bieán keá sôû chaáp.

Maøn voâ minh, duïc voïng vaø tö kieán ñaõ khieán cho trí tueä con ngöôøi yeáu keùm, voâ naêng, vaø vì vaäy mang naëng bieán keá chaáp tính. Bieán coù nghóa laø cuøng khaép taát caû; keá chaáp nghóa laø nhaän thöùc vaø suy töôûng sai laàm, roài baûo thuû nhöõng nhaän thöùc vaø suy töôûng sai laàm aáy. Coá nhieân khi phaàn nhaän thöùc khaùch quan ñaõ "sai laàm cuøng khaép" nhö theá thì phaàn ñoái töôïng nhaän thöùc khaùch quan cuõng khoâng theå hieån loä chaân töôùng ñöôïc. Vaø vì vaäy ta khoâng naém ñöôïc thöïc taïi, ta chæ taïo trong nhaän thöùc ta nhöõng hình boùng sai laïc meùo moù veà thöïc taïi, vaø do ñoù ta haønh ñoäng sai laïc ñeå gaët laáy nhöõng nghieäp quaû khoå ñau.

Ví duï toâi ñi ngoaøi ñöôøng trong ñeâm toái, trong taâm traïng ngaïi nguøng lo aâu. Toâi thaáy moät sôïi daây thöøng giöõa ñöôøng. Trong taâm traïng ngaïi nguøng lo aâu ñoù, toâi maát bình tónh, hoaûng hoát cho ñoù laø con raén. Toâi heùt leân, boû chaïy, ñaâm ñaàu vaøo buïi tre, raùch da, söng traùn. Vaäy laø thöïc taïi "sôïi daây thöøng" ñaõ bò nhaän thöùc bieán keá chaáp cuûa toâi bieán thaønh con raén, khoâng hieån loä ñöôïc chaân töôùng cuûa noù.

Kòp ñeán khi nghe tieáng toâi laø caàu cöùu, moïi ngöôøi ñem gaäy vaø ñuoác ñeøn ra, thì chaúng thaáy raén ñaâu, chæ thaáy sôïi daây thöøng. Baây giôø toâi môùi ñuû saùng suoát ñeå nhaän thaáy söï thöïc daây thöøng; trong tröôøng hôïp naøy, nhaän thöùc cuûa toâi heát voâ minh, heát bieán keá chaáp, vaø thöïc taïi daây thöøng ñöôïc hieån loä trong nhaän thöùc saùng suoát aáy. Nhöõng con ngöôøi phaøm phu (coù nghóa laø chöa ñaït ñeán tri thöùc giaù ngoä cuûa thaùnh nhaân) ñeàu mang naëng ôû nhaän thöùc mình nhöõng lôùp voâ minh, duïc voïng vaø tö kieán daøy ñaëc khieán cho nhaän thöùc aáy trôû thaønh bieán keá chaáp vaø cuõng do ñoù khoâng theå naém ñöôïc thöïc taïi maø chæ bieán thöïc taïi thaønh nhöõng aûo töôïng bieán keá sôû chaáp, nhöõng con raén trong töôûng töôïng. Con ngöôøi phaûi ruõ boû voâ minh, duïc voïng vaø kieán chaáp baèng hoïc hoûi, baèng tham thieàn, baèng suy tö, baèng thaêng hoùa ñeå tröø dieät daàn daàn bieán keá chaáp tính cuûa nhaän thöùc, ñeå daàn daàn naém ñöôïc chaân töôùng cuûa thöïc taïi.

Ñöùc Phaät ñaõ nhaán maïnh ñeán ñieåm naøy vaø ñaõ khai thò cho moïi ngöôøi nhöõng tính caùch chaân xaùc hieän thöïc cuûa thöïc taïi ñeå giuùp ngöôøi côûi boû bieán keá chaáp tính.

Ngaøi trình baøy caën keõ tính caùch y tha khôûi cuûa moïi thöïc taïi.

Y coù nghóa laø caên cöù vaøo, leä thuoäc vaøo, nöông töïa vaøo. Tha coù nghóa laø taát caû hieän töôïng khaùc. Khôûi coù nghóa laø phaùt sinh vaø hieän höõu. Moïi hieän töôïng ñeàu phaùt sinh vaø hieän höõu tuøy thuoäc vaø caên cöù vaøo taát caû nhöõng hieän töôïng khaùc, vaø nhö vaäy laø ñeàu coù y tha khôûi tính.

Ñieàu naøy tuy giaûn dò nhöng thaät quan troïng.

Nhaän thöùc thöïc taïi trong tính caùch y tha khôûi cuûa noù, ta seõ gaït ra ñöôïc khoâng bieát bao nhieâu laø coá chaáp sai laïc cuûa trí thöùc ta. Tröôùc heát, laø nhöõng coá chaáp veà tính caùch ñoàng nhaát vaø baát bieán cuûa caùc hieän töôïng.

Vaïn vaät tuøy thuoäc nhau maø sinh khôûi vaø toàn taïi, luoân luoân chuyeån bieán vaø coù tính caùch voâ thöôøng. Nhöng trong nhaän thöùc ta chæ coù nhöõng khaùi nieäm veà nhöõng söï vaät ñoàng nhaát baát bieán; moãi khaùi nieäm nhö theá ñöôïc meänh danh baèng moät töø ngöõ nhaát ñònh. Ví duï töø ngöõ "xe ñaïp cuûa toâi". Töø ngöõ naøy duøng ñeå goïi moät hieän töôïng phaùt sinh trong moät thôøi gian naøo ñoù, toàn taïi trong moät khoaûng thôøi gian naøo ñoù. Tröôùc heát toâi nhaän thaáy töø ngöõ "xe ñaïp cuûa toâi" gôïi cho toâi khaùi nieäm veà chieác xe ñaïp cuûa toâi, caû töø ngöõ, caû khaùi nieäm ñeàu nhö coù nhöõng khuoân khoå nhaát ñònh. Nhöng chính thöïc taïi - chieác xe ñaïp - thì khoâng theá. Noù luoân luoân chuyeån bieán cho ñeán noãi sau ba naêm thay söôøn, thay loáp, thay seân, cuõ kyõ, khoâng gioáng gì vôùi chieác xe ñaïp toâi mua maáy naêm veà tröôùc, maø noù vaãn mang teân "xe ñaïp cuûa toâi" nhö thöôøng. Ñoù laø chöa keå ñeán söï caét xeùn cuûa trí thöùc. Toâi chæ nhaän bieát söï hieän höõu cuûa chieác xe ñaïp khi noù thaønh hình, maø khoâng nhaän bieát ñöôïc noù trong nhöõng nhaân duyeân y tha cuûa noù. Toâi ñaõ caét xeùn, trong thôøi gian vaø khoâng gian, moät maûnh thöïc taïi vaø ñaët teân cho noù, ñoùng khuoân noù laïi trong moät khaùi nieäm, trong moät caùi teân, trong khi chính noù, noù khoâng heà chòu ñöïng ñöôïc söï khuoân khoå vaø luoân chuyeån bieán trong thôøi gian vaø khoâng gian. Trong töøng saùt na, söï chuyeån bieán ñöôïc thöïc hieän: luoân luoân coù moät caùi gì ñang bôùt ñi vaø coù moät caùi gì ñang theâm vaøo. Vaø nhö vaäy, khoâng coù nhöõng hieän töôïng baát bieán, chæ coù moät thöïc taïi bao la goàm coù nhieàu gioøng hieän töôïng hoã töông taùc ñoäng sinh khôûi, buø ñaép vaø thay theá nhau. Tri thöùc toâi hay caét xeùn thöïc taïi ra töøng maûnh vaø nhaän thöùc töøng maûnh baèng töøng khaùi nieäm, hay suy töôûng baèng caùch saép xeáp so saùnh caùc maûnh khaùi nieäm aáy. Cho neân moïi sai laïc sieâu hình ñeàu baét nguoàn töø choã caét xeùn thöïc taïi ra töøng maûnh vaø ñaët cho moãi maûnh moät caùi teân cöùng nhaéc, trong khi chính thöïc taïi thì linh ñoäng voâ cuøng vaø khoâng theå bò caét xeùn maø khoâng bieán hình. Chaép noái nhöõng maûnh cöùng nhaéc ñoù, vaø döïng noù thaønh heä thoáng, toâi ñaõ ñaùnh maát baûn lai dieän muïc (boä maët thöïc töø xöa ñeán nay) cuûa thöïc taïi, vaø ñaõ taïo ra moät boä maët kyø laï buoàn cöôøi cho thöïc taïi. Maø nhö theá toâi ñaõ khoâng naém ñöôïc thöïc taïi. Caùi maø toâi cho laø thöïc taïi khoâng gioáng gì vôùi baûn thaân cuûa thöïc taïi caû.

Caùc hieän töôïng trong thöïc taïi thì linh ñoäng, chuyeån bieán vaø vì vaäy, voâ thöôøng. Caùc hieän töôïng aáy khoâng phaûi bao giôø cuõng nhö bao giôø, luoân luoân hoã töông taùc ñoäng buø ñaép nhau, phuùt tröôùc khaùc phuùt sau, vaø vì vaäy, voâ ngaoõ. Ngaõ laø tính caùch ñoàng nhaát cuûa söï vaät. Nhöng thöïc taïi chöùng minh raèng khoâng coù söï vaät naøo maø coù tính caùch ñoàng nhaát caû: taát caû ñeàu chuyeån bieán. Vì vaäy khi coâng nhaän tính caùch voâ thöôøng, ta phaûi coâng nhaän luoân tính caùch voâ ngaõ. Voâ thöôøng vaø voâ ngaõ chæ laø moät: ñöùng treân thôøi gian thì goïi voâ thöôøng, ñöùng treân khoâng gian thì goïi voâ ngaõ. Caùc hieän töôïng vaät lyù sinh lyù (saéc phaùp) ñeàu voâ thöôøng, voâ ngaõ. Caùc hieän töôïng taâm lyù (taâm phaùp) cuõng ñeàu voâ thöôøng, voâ ngaõ.

Moïi nhaän thöùc khoâng phuø hôïp lyù voâ thöôøng voâ ngaõ ñeàu sai laïc, ñeàu xa lìa thöïc taïi. Taát caû nhöõng heä thoáng ñaïo ñöùc luaân lyù, taát caû moïi phöông phaùp thöïc haønh, caûi taïo, thaêng hoùa vaø tu chöùng ñeàu phaûi y cöù treân nhaän thöùc voâ thöôøng voâ ngaõ. Neáu khoâng, taát caû ñeàu ñöa ñeán thaát baïi bôûi vì ñaõ choáng ñoái thöïc taïi.

Trình baøy tính caùch y tha khôûi cuûa moïi thöïc taïi, ñöùc Phaät coù chuû yù ñaùnh tan nhaän thöùc sai laïc coá chaáp cuûa con ngöôøi, trao quyeàn cho con ngöôøi moät phöông phaùp nhaän thöùc thöïc taïi cao hôn phöông phaùp khaùi nieäm suy tö mang naëng tính caùch laàm laïc chæ bieát caét xeùn thöïc taïi vaø saép xeáp nhöõng boùng daùng ñaõ ñoåi hình cuûa thöïc taïi. Giaùo lyù Phaùp töôùng Duy Thöùc trình baøy nhöõng sai laïc coá höõu cuûa nhaän thöùc vaø giuùp ta khaûo saùt thöïc taïi treân quan ñieåm hieän töôïng luaän (point de vue pheùnomeùnologique) nhaém muïc ñích ñaû phaù loái nhaän thöùc coá chaáp thöôøng, ngaõ. Giaùo lyù Phaùp Taùnh Khoâng Tueä nhaém muïc ñích laøm cho voâ lyù ñi (reductio ad absurdum) taát caû nhöõng khaùi nieäm cuûa ta veà söï vaät ñeå giuùp ta ñaït ñeán moät nhaän thöùc cao hôn. Giaùo lyù Nhö Lai taïng duyeân khôûi cuõng trình baøy luaät truøng truøng duyeân khôûi, ñeå giuùp ta thaáy roõ raøng trong moät coù taát caû, taát caû laø moät vaø nhö vaäy cuõng nhaém ñeán muïc ñích caûn ngaên khoâng cho ta caét xeùn moät caùch sai laïc vaø ngaây thô caû doøng thöïc taïi linh hoaït ñang dieãn bieán hieän höõu.
 
 

VIII. Khaûo Saùt Thöïc Taïi (II)

Nhöõng heä thoáng giaùo lyù Baéc phöông cuõng nhö nhöõng heä thoáng giaùo lyù Nam phöông ñeàu nhaém ñeán söï khai thò chaân lyù voâ thöôøng, voâ ngaõ, y tha khôûi, nhaân duyeân sinh ñeå giuùp con ngöôøi lay ñoå leà loái nhaän thöùc cuõ, ñaøo luyeän moät khaû naêng nhaän thöùc môùi, hoaëc goïi laø nhaát thieát trí, hoaëc dieäu quan saùt trí, voâ laäu trí, baùt nhaõ trí, voâ phaân bieät tríAÅ tuøy theo tröôøng hôïp, ñoái töôïng vaø trình ñoä tu chöùng. Nhöng duø sao, nhöõng giaùo lyù aáy cuõng chæ môùi coù theå gaây trong ta nhöõng bieán ñoäng caàn thieát ñuû ñeå lay ñoå leà loái nhaän thöùc cuõ. Ta phaûi tænh daäy vaø theo söï höôùng daãn cuûa giaùo lyù maø sinh hoaït ñeå ñaøo luyeän nhaän thöùc môùi, môùi mong tröïc nhaän thöïc taïi trong töï tính y tha khôûi cuûa noù. Khoâng phaûi chæ caàn hoïc taäp kinh ñieån maø töï khaéc coù ñöôïc nhaän thöùc duyeân sinh veà söï vaät. Chöøng naøo ta caûm nhaän, suy tö vaø haønh ñoäng phuø hôïp hoaøn toaøn vôùi thöïc taïi, chöøng ñoù nhaän thöùc duyeân sinh môùi hoaøn toaøn thaønh töïu. Coøn neáu ta chæ hoïc hoûi vaø coâng nhaän tính caùch y tha khôûi cuûa vaïn vaät maø nhaän thöùc vaø haønh ñoäng ta vaãn sai laïc khoâng phuø hôïp vôùi y tha khôûi tính cuûa hieän töôïng thì ta chöa coù theå noùi raèng ta ñaõ chöùng nghieäm chaân lyù y tha khôûi. Ta môùi "kieán taïo" chöù chöa "chöùng ñaïo". Phaûi taäp reøn ñaøo luyeän nhaän thöùc, nghóa laø phaûi tu taäp dieät meâ tröø voïng haèng ngaøy ñeå moãi luùc moät tieán gaàn thöïc taïi, moãi luùc moät nhaän thöùc thöïc taïi roõ raøng hôn. Nhaän thöùc vaán ñeà maø khoâng y cöù treân nguyeân lyù y tha khôûi vaø haønh ñoäng phaûn laïi vôùi nguyeân lyù aáy thì ta seõ thaát baïi chua cay trong cuoäc ñôøi vaø treân lòch trình tu chöùng. Ngaøy naøo maø ta nhìn moät söï vaät, suy töôûng moät vaán ñeà, thöïc hieän moät haønh ñoäng, nhaát nhaát ñeàu phuø hôïp vôùi nguyeân lyù y tha khôûi, ngaøy ñoù ta môùi chöùng ñöôïc nguyeân lyù y tha khôûi cuûa thöïc taïi.

Noùi toùm laïi, taát caû moïi laàm laïc veà nhaän thöùc vaø veà haønh ñoäng cuûa chuùng ta ñeàu phaùt nguyeân töø choã khoâng thaáy roõ tính caùch voâ thöôøng, voâ ngaõ, duyeân sinh vaø y tha khôûi cuûa thöïc taïi. Nhaân söï giôùi muoán ñeïp ñeõ phaûi moâ phoûng töï nhieân giôùi; maø töï nhieân giôùi chæ hieån loä khi ta khoâng caét xeùn noù, khoâng ñoùng khung noù trong khaùi nieäm vaø danh ngoân.

Tuy nhieân, giaùo lyù vaãn ñöôïc chuyeân chôû baèng danh ngoân vaø khaùi nieäm, cho neân giaùo lyù khoâng theå thuyeát minh ñöôïc thöïc taïi. Giaùo lyù duøng danh ngoân vaø khaùi nieäm ñeå lay ñoå danh ngoân vaø khaùi nieäm. Ta phaûi nhaän thöùc ñöôïc chuû ñích cuûa giaùo lyù maø ñöøng chaáp chaët ôû giaùo lyù, bôûi vì "chaân lyù thöïc taïi laø maët traêng, giaùo lyù laø ngoùn tay chæ maët traêng; ñöøng laàm ngoùn tay laø chính maët traêng". Vì duø sao ta cuõng nhaän thöùc nhöõng nguyeân lyù voâ thöôøng voâ ngaõ baèng khaùi nieäm vaø dieãn taû chuùng baèng danh ngoân. Maø nhö vaäy, ta ñaõ coù nhöõng khaùi nieäm veà thöïc taïi. Maø ñaõ laø khaùi nieäm töùc laø coù caét xeùn coù nhaõn hieäu: nhö theá thöïc taïi laïi cuõng thoaùt khoûi nhaän thöùc ta. Phaûi luoân luoân nhôù raèng nhöõng khaùi nieäm voâ thöôøng, voâ ngaõ, duyeân sinh coù nhieäm vuï lay ñoå moïi khaùi nieäm vaø nhö theá phaûi töï lay ñoå caû chính chuùng nöõa. Khaùi nieäm cuõng nhö danh ngoân, trong tröôøng hôïp naøy, lay ñoå nhau, huûy hoaïi nhau vaø tieâu dieät nhau ñeå nhöôøng choã cho moät nhaän thöùc tröïc giaùc ñaëc bieät, coù theå taïm goïi laø voâ phaân bieät trí hay voâ laäu trí chaúng haïn. Ñoïc moät boä saùch cuûa Tam Luaän Toâng hay Duy Thöùc Toâng chaúng haïn ta seõ nhaän thaáy roõ raøng ñieàu ñoù. Vaø neáu ñaït thaáu nhö theá, ta seõ vöôït khaùi nieäm y tha khôûi vaø seõ maàu nhieäm xuùc tieáp thaúng vôùi baûn thaân linh ñoäng cuûa thöïc taïi, vôùi tính chaát vieân thaønh thöïc cuûa thöïc taïi. Thöïc taïi laø thöïc taïi, "phaùp nhó nhö thò", khoâng coù tính caùch bieán keá sôû chaáp cuõng khoâng phaûi khoâng coù tính caùch bieán keá sôû chaáp, khoâng coù tính caùch y tha khôûi cuõng khoâng phaûi khoâng coù tính caùch y tha khôûi: tính caùch noù laø vieân thaønh thöïc. Vaø ñeå nhaän thöùc hoaøn haûo ñeå cho thöïc taïi ñuùng laø vieân thaønh thöïc, ta phaûi theâm nhö sau: thöïc taïi khoâng phaûi coù tính caùch vieân thaønh thöïc cuõng khoâng phaûi khoâng coù tính caùch vieân thaønh thöïc, do ñoù noù môùi hoaøn toaøn laø thaønh thöïc. Ñoù laø chaân lyù maàu nhieäm maø Kinh Kim Cöông muoán dieãn taû. Ñoù cuõng laø ñieåm cao choùt voùt cuûa nhaän thöùc luaän Phaät giaùo.

Nhöõng ñieåm heát söùc thieát yeáu maø chuùng toâi ñaõ coá trình baøy moät caùch giaûn löôïc nhö treân, coù theå tìm thaáy trong moïi kinh ñieån caên baûn ôû Nam toâng cuõng nhö ôû Baéc toâng, ôû Tieåu thöøa cuõng nhö ôû Ñaïi thöøa. Nhöõng heä thoáng Baùt nhaõ Duy thöùc, Vieân giaùcAÅ coù veû hình nhö laø ñaëc bieät cuûa rieâng Ñaïi thöøa giaùo nhöng kyø thöïc chæ laø nhöõng khai trieån cuûa giaùo lyù Nguyeân thæ. Nhöõng heä thoáng tö töôûng aáy khoâng nhaém muïc ñích naøo khaùc hôn laø trao truyeàn phöông phaùp ñaøo luyeän nhaän thöùc giaùc ngoä, maø khôûi ñieåm laø thuyeát minh voâ thöôøng voâ ngaõ ñeå lay ñoå nhaän thöùc cuõ, ñeå cuoái cuøng tieâu dieät luoân khaùi nieäm voâ thöôøng voâ ngaõ maø ñi ñeán nhaän thöùc vieân giaùc voâ phaân bieät. Tìm hoïc ôû nhöõng kinh ñieån Nam toâng, ta seõ nhaän thaáy söï hieän dieän cuûa nhöõng tö töôûng nhaân duyeân, voâ thöôøng, voâ ngaõ, duy thöùc, baùt nhaõ vaø caû vieân giaùc nöõa. Thieàn hoïc laø moät ñoùa hoa tuyeät vôøi nôû treân nhaän thöùc luaän Phaät giaùo, toång hôïp ñöôïc tinh ba cuûa taát caû heä thoáng giaùo lyù khaùc bieät.

Cho neân, nhöõng kinh saùch naøo nhöõng giaùo lyù naøo khoâng chuyeân chôû ñöôïc nhaän thöùc luaän duyeân sinh vaø vieân giaùc cuûa ñaïo Phaät thì coù theå xem nhö laø khoâng phaûi cuûa Phaät giaùo, vaø ít ra khoâng phaûi cuûa Phaät giaùo chính thoáng. Giaùo lyù meânh moâng vaø raát thieân sai vaïn bieät nhöng ñoàng nhaát vò, chính laø yù aáy.

Böôùc ñaàu cuûa söï khaûo saùt thöïc taïi, nhö theá, laø nhaän thöùc duyeân sinh, töùc laø nhaän thöùc voâ thöôøng, voâ ngaõ. Caâu kinh A Haøm sau ñaây coù theå laø ñaïi dieän caên baûn cho taát caû caùc kinh ñieån veà phöông dieän khai thò chaân lyù aáy:

"Thöû höõu taéc bæ höõu,
Thöû voâ taéc bæ voâ,
Thöû sinh taéc bæ sinh,
Thöû dieät taéc bæ dieät"

(Caùi naøy hieän höõu thì caùi kia hieän höõu,
Caùi naøy khoâng hieän höõu thì caùi kia khoâng hieän höõu,
Caùi naøy phaùt sinh thì caùi kia phaùt sinh,
Caùi naøy hoaïi dieät thì caùi kia hoaïi dieät).

Treân nhaän thöùc duyeân sinh aáy, ta thaáy moïi kieán chaáp veà thöôøng vaø ngaõ tan raõ, moïi xaây döïng tri thöùc lay ñoå, moïi coá gaéng heä thoáng hoùa trôû neân voâ nghóa. Thöïc taïi laø thöïc taïi nguyeân veïn linh ñoäng khoâng theå caét xeùn, khoâng theå meänh danh, khoâng theå daùn nhaõn hieäu. Nhöõng khaùi nieäm sinh, dieät, höõu, voâ, khöù, lai, noäi, ngoaïi ñeàu laø nhöõng kieán taïo cuûa tri thöùc chuû quan sai laïc khoâng theå ñöôïc gaùn cho thöïc taïi, vaø caû nhöõng khaùi nieäm voâ thöôøng, voâ ngaõ giuùp ta lay ñoå nhaän thöùc laàm laïc cuõ cuõng phaûi ñeán phieân bò lay ñoå. Vaø ta thaáy:
"Nhaát thieát phaùp baát sinh,
Nhaát thieát phaùp baát dieät,
Nhöôïc naêng nhö thò giaû,
Chö Phaät thöôøng hieän tieàn".

(Moïi hieän töôïng khoâng sinh,
Moïi hieän töôïng khoâng dieät,
Neáu hieåu ñöôïc nhö theá, ta seõ thaáy
Chö Phaät thöôøng hieän höõu tröôùc maét ta).

(baøi keä cuûa Thieàn sö Vieät Nam Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng, saùng toå cuûa phaùi Thieàn toâng Truùc Laâm Vieät Nam ñôøi Traàn).

Ñeán ñaây, vieân thaønh thöïc tính cuûa thöïc taïi ñaõ ñöôïc hieån loä, vì khaùi nieäm danh ngoân ñaõ ñoå vôõ nhöôøng choã cho nhaän thöùc vieân giaùc. Maø nhaän thöùc ñöôïc thöïc taïi töùc laø thaáy ñöôïc chaân töôùng cuûa thöïc taïi, thaáy ñöôïc chö Phaät, thaáy ñöôïc Nieát Baøn. Nieát Baøn chaúng coù nghóa gì khaùc hôn laø chaân töôùng cuûa thöïc taïi. Ta vì khoâng ñaït ñeán chaân töôùng cuûa thöïc taïi, chæ coù theå voïng chaáp ñöôïc boùng daùng cuûa thöïc taïi neân khoâng thaáy ñöôïc Nieát Baøn maø chæ thaáy luaân hoài sinh töû khoå ñau. Ba phaùp aán cuûa Phaät giaùo laø Voâ Thöôøng, Voâ Ngaõ, Nieát Baøn; khi chöa ñaùnh ñoå ñöôïc nhaän thöùc baèng khaùi nieäm vaø danh ngoân, ta chæ nhìn thaáy thöïc taïi qua voïng chaáp thöôøng, ngaõ. Theo söï höôùng daãn cuûa giaùo lyù ta ñaøo luyeän nhaän thöùc duyeân sinh ñeå thaáy ñöôïc tính caùch voâ thöôøng voâ ngaõ cuûa thöïc taïi, vaø sau ñoù khi ñaõ lay ñoå luoân ñöôïc nhöõng khaùi nieäm cuoái cuøng veà voâ thöôøng voâ ngaõ, ta seõ tröïc nhaän ñöôïc thöïc taïi trong töï tính Nieát Baøn vieân thaønh thöïc cuûa noù. Vì vaäy tuy Thöôøng Ngaõ ñaõ ñaønh laø voïng chaáp, nhöng Voâ Thöôøng, Voâ Ngaõ cuõng coøn laø voïng chaáp. Chæ coù Nieát Baøn laø vieân thaønh thöïc. Tuy nhieân, ta phaûi thaáy roõ raèng voïng chaáp vaø vieân giaùc laø hai khaùi nieäm töông thaønh töông laäp, caû hai ñeàu baát töông ly, caû hai laø moät, caû hai ñeàu giaû laäp, hoaëc cuõng coù theå noùi raèng caû hai ñeàu laø thöïc taïi. Coù söï hieän höõu cuûa Voïng chaáp thöïc taïi, töùc laø coù söï hieän höõu cuûa Vieân giaùc thöïc taïi. Noùi khaùc hôn, neáu theá giôùi voâ thöôøng voâ ngaõ hieän höõu, thì Nieát Baøn cuõng hieän höõu. Nhö theá, sinh töû vôùi Nieát Baøn laø moät, hoaëc "Nieát Baøn sinh töû thò khoâng hoa" (caû hai thöù Nieát Baøn vaø sinh töû ñeàu laø nhöõng hoa ñoám trong hö khoâng). Ñoù laø chaân lyù maø giaùo lyù vieân giaùc chuû yù dieãn taû trong caùc kinh ñieån cuûa mình,

Caâu hoûi: "Coù Nieát Baøn khoâng?" vaø "Nieát Baøn laø gì?" nhö theá, trôû thaønh khoâng quan troïng, vaø ñoâi khi ngôù ngaån nöõa.

Kinh ñieån Nam toâng cuõng noùi ñeán thöïc töôùng vieân giaùc baát ly theá giôùi sinh töû:

"Phaûi coù thöïc theå khoâng sinh khoâng dieät; bôûi vì neáu khoâng coù thöïc theå khoâng sinh khoâng dieät aáy thì do ñaâu maø caùc hieän töôïng coù sinh coù dieät?" - (Kinh A Haøm).

Nhö vaäy ta nhaän thaáy duø ôû Baéc toâng hay Nam toâng, giaùo lyù Phaät giaùo ñeàu chuù troïng ñaëc bieät ñeán vaán ñeà khaûo saùt thöïc taïi, ñeàu trao truyeàn nhöõng phöông phaùp höôùng daãn dieät tröø meâ voïng, giuùp con ngöôøi thoaùt boû nhaän thöùc noâng caïn vaø sai laïc ñeå ñaït ñeán nhaän thöùc giaùc ngoä vieân minh. Nhaän thöùc caøng chaân xaùc thì haønh ñoäng caøng chaân xaùc; treân quaù trình nhaän thöùc vaø haønh ñoäng (quaù trình tri, haønh) con ngöôøi dieät tröø daàn daàn ñau khoå vaø thaát baïi, kieán taïo cho mình moät neáp soáng phuø hôïp chaân lyù, an laïc, haïnh phuùc vaø saùng toû.
 
 

IX. Phöông Phaùp Theå Hieän (I)

Cöùu caùnh cuûa ñaïo Phaät laø tröø dieät khoå ñau vaø kieán taïo an laïc, maø nguyeân nhaân cuûa khoå ñau laø voâ minh, töùc laø söï xa caùch thöïc taïi, nhaän laàm thöïc taïi, caét xeùn vaø bieán hình thöïc taïi. Khoâng nhaän thöùc ñöôïc thöïc taïi thì coá nhieân seõ haønh ñoäng phaûn choáng laïi thöïc taïi, vôùi ñöôøng loái vaän haønh cuûa thöïc taïi. Maø heã phaûn choáng laïi thöïc taïi laø mua chuoác laáy khoå ñau.

Khi ta daïi doät ñöa tay vaøo löûa, ta bò boûng tay: theá laø ñau khoå vì khoâng bieát raèng löûa noùng. Khi ta haønh ñoäng traùi choáng vôùi nguyeân lyù voâ thöôøng, voâ ngaõ vaø duyeân sinh cuûa thöïc taïi, ta cuõng mua chuoác laáy nhöõng thaát baïi khoå ñau. Vì theá ñeå ñaït tôùi moät cuoäc soáng hoøa ñoàng vôùi thöïc taïi, ta phaûi nhaän bieát baûn thaân cuûa thöïc taïi vaø nhö theá, phaûi ñaït ñeán nhaän thöùc giaùc ngoä, goïi laø Tueaû hay Baùt nhaõ (prajna).

Nhöng nhaän thöùc Baùt nhaõ khoâng theå trong moät sôùm moät chieàu maø thöïc hieän ñöôïc. Ñeå ñaït ñeán nhaän thöùc Baùt nhaõ troøn veïn ta phaûi thöïc hieän töø töø nhaän thöùc aáy. Maø thöïc hieän theá naøo? Ñoù laø taát caû vaán ñeà maø ñaïo Phaät nhaém ñeán, vì ñaïo Phaät laø moät ñaïo lyù höôùng daãn con ngöôøi treân böôùc ñöôøng thöïc hieän nhaän thöùc aây.

Khoâng phaûi do hoïc taäp trong giaùo ñieån maø con ngöôøi coù theå coù ngay nhaän thöùc aáy. Phaûi traûi qua nhieàu coâng phu tu luyeän thöïc taäp, con ngöôøi môùi coù theå laøm saùng toû noù daàn daàn nôi baûn thaân mình. Söï hoïc taäp trong kinh ñieån chæ môùi ñem ta tôùi moät vaøi yù nieäm nhaän thöùc. Phaûi theå hieän nhöõng yù nieäm aáy baèng aùp duïng, baèng thieàn quaùn, baèng chính nieäm cho ñoäng taùc, taâm yù vaø ngoân ngöõ phaûn chieáu ñöôïc moät phaàn naøo nhöõng nhaän thöùc kia. Maø khi nhöõng thöïc taäp aáy ñem laïi keát quaû ñeïp, thì khaû naêng nhaän thöùc caøng trôû neân saéc beùn. Ñoù laø söï hoã töông aûnh höôûng giöõa hai phaàn tri vaø haønh; vaø tri chæ ñi tôùi cöùu caùnh khi haønh ñi tôùi cöùu caùnh. Nhö vaäy, moät caùi tri toaøn veïn coù nghóa laø moät caùi haønh toaøn veïn. ÔÛ ñaây ta thaáy roõ tri haønh quaû laø hôïp nhaát.

Tri höôùng daãn Haønh, vaø Haønh laøm saùng toû theâm cho Tri (Ñeå hieåu theâm veà vaán ñeà naày, xin ñoïc cuoán "Ñeå Hieåu Ñaïo Phaät" cuûa Phöông Boái - trang 23 ñeán 28 - do Phaät Hoïc Vieän Trung phaàn xuaát baûn, 1959). Vì vaäy, nhöõng aùp duïng vaø thöïc taäp raát caàn thieát cho ngöôøi haønh giaû muoán töï ñaøo luyeän cho mình moät khaû naêng nhaän thöùc saâu roäng.

Nhöng aùp duïng gì vaø thöïc taäp gì? AÙp duïng vaø thöïc taäp nhöõng yù nieäm chaân xaùc hôn veà thöïc taïi (xin nhôù laø chaân xaùc hôn) maø ta hoïc töø ñöùc Phaät. Ví duï nguyeân lyù duyeân sinh, voâ thöôøng, voâ ngaõ. Ñoù laø nhöõng nguyeân lyù maø vì khoâng coù nhaän thöùc saâu saéc vaø thöôøng xuyeân ta ñaõ vi phaïm trong khi ta haønh ñoäng, töùc laø trong khi chuùng ta soáng. Nhöõng nguyeân lyù aáy, ñoâi khi lyù trí cuûa ta cuõng tröïc nhaän ñöôïc, nhöng chuùng khoâng ngöï trò trong yù thöùc ta moät caùch tröôøng cöûu maø chæ thoaùng bay qua. Lyù do laø vì trong ta nhöõng yù duïc vaø saân haän thöôøng lui tôùi xaâm chieám. Do ñoù chuùng laán aùp vaø truøm chieám nhaän thöùc khoâng cho saùng toû. Nhö theá, vaán ñeà ñaët ra cho chuùng ta laø:

- Laøm sao nhaän thöùc duyeân sinh voâ thöôøng vaø voâ ngaõ coù theå thöôøng xuyeân ngöï trò trong ta.

- Laøm sao cho duïc voïng vaø saân haän ñöøng vaây chieám nhaän thöùc ta.

Thöïc hieän ñöôïc hai ñieàu aáy, ta seõ naém vöõng ñöôïc ta vaø seõ haønh ñoäng ñuùng vôùi nguyeân lyù duyeân sinh, voâ thöôøng, voâ ngaõ; vaø seõ khoâng theâm moät nguyeân nhaân ñau khoå naøo nöõa. Ñeå thöïc hieän hai ñieàu aáy, ñaïo Phaät ñeà nghò:

1.- Ñònh Taâm: Moãi ngaøy phaûi coù nhöõng giôø giaác thöïc taäp, taäp trung tö töôûng veà moät ñoái töôïng, ñình chæ nhöõng loaïn töôûng, tieâu dieät nhöõng voïng töôûng ñeå phaùt trieån nhaän thöùc baùt nhaõ. Ñaây laø caû moät kyõ thuaät tu luyeän. Ta phaûi hoïc taäp vaø thöïc haønh döôùi söï höôùng daãn cuûa moät thieàn sö hay moät ngöôøi ñaõ ñi tröôùc ta hôi xa. Taäp trung tö töôûng veà moät ñoái töôïng (nhö nguyeân lyù voâ thöôøng, voâ ngaõ) ñeå duy trì ñoái töôïng aáy trong ta moät thôøi gian laâu daøi, ñeå noù thaâm nhaäp vaø huaân taäp (xoâng öôùp, danh töø duy thöùc hoïc Phaät giaùo) maïnh meõ vaøo nhaän thöùc ta. Cuõng coù nghóa laø ñeå ñoái töôïng aáy böøng saùng vaø toûa chieáu trong nhaän thöùc ta. Y Ù thöùc ta, khi taäp trung vaøo moät ñieåm ñoái töôïng, seõ trôû thaønh söùc maïnh coù theå laøm böøng saùng ñoái töôïng aáy - nhö moät thaáu kính hoäi tuï (lentille convergente) coù theå, döôùi aùnh saùng maët trôøi, ñoát chaùy moät boâng coû. Ñình chæ nhöõng loaïn töôûng, laø ñeå chuùng ñöøng phaùt sinh, taùc ñoäng vaø aûnh höôûng treân baûn thaân vaø haønh ñoäng ta moät caùch töï do vaø uy quyeàn nhö tröôùc. Söùc maïnh do yù löïc ñem laïi, vôùi boái caûnh tieàm thöùc vaø voâ thöùc ñoàng huaân, ñoàng bieán, seõ laø moät löôõi göôm saéc beùn chaët ñöùt daàn voïng töôûng ñang phaùt khôûi vaø ñaõ phaùt khôûi hieän coøn goác reã (chuûng töû) trong voâ thöùc (Alaya, theo danh töø duy thöùc hoïc). Ñieàu naày caàn ñöôïc hoïc hoûi trong giaùo lyù Duy thöùc.

2.- Trì Giôùi: Nhöng laøm theá naøo ñeå thöïc hieän ñònh taâm? Moät cuoäc soáng buoâng thaû, khoâng kyû cöông, khoâng khuoân pheùp laø ñieàu kieän cho voïng töôûng vaø yù duïc loäng haønh. Bôûi vì ñònh taâm khoâng theå thöïc hieän ñöôïc baèng moät vaøi giôø thieàn quaùn vaø moät vaøi giôø thieàn quaùn moãi ngaøy chöa chaéc ñoái trò laïi ñöôïc vôùi suoát ngaøy voïng ñoäng buoâng thaû. Cho neân khi ñi, ñöùng, naèm, ngoài, hoaït ñoäng, sinh hoaït, ngöôøi haønh giaû cuõng phaûi taäp giöõ chính nieäm nghóa laø chuyeân nhôù ñeán nguyeân lyù haønh ñoäng. Maø muoán deã giöõ chính nieäm, muoán deã thöïc hieän ñònh taâm, ta phaûi kheùp mình trong moät neáp soáng thuaän lôïi cho söï phaùt trieån thieän nieäm vaø ñeå cho taø nieäm khoù loäng haønh. Neáp soáng aáy laø moät neáp soáng ñöôïc quy ñònh bôûi nhöõng giôùi luaät. Ta thöôøng laøm nhöõng gì ta nghó vaø ta thöôøng nghó nhöõng gì ta laøm. Ñieàu aáy giaûn dò quaù, ai cuõng nhaän thaáy. Vì vaäy, ngöôøi haønh giaû khoâng laøm nhöõng gì do yù duïc vaø saân haän ra leänh, ñeå khoâng nghó ñeán nhöõng gì coù duïc tính vaø saân tính. Haønh giaû laïi khoâng nghó ñeán nhöõng gì coù yù duïc tính vaø saân tính ñeå khoâng laøm nhöõng gì do duïc yù vaø saân yù ra leänh. Haønh giaû caøng tieán tôùi thì si tính cuûa nhaän thöùc caøng bò tieâu hoaïi vaø nhöôøng choã cho tueä tính cuûa baùt nhaõ. Tham duïc saân haän vaø si ñoän caøng tieâu hoaïi thì khaû naêng giaùc ngoä caøng phaùt trieån. Moät ngaøy kia, haønh giaû ñi ñeán söï thöïc hieän toaøn veïn tueä tính cuûa nhaän thöùc mình,

Vì söï soáng khoâng cho pheùp ta coù nhieàu ñieàu kieän ñeå töï thöïc hieän moät cuoäc thoaùt xaùc mau choùng nhö yù ta muoán - nghóa laø laøm thieàn sö - ta haõy coá gaéng xeáp ñaët moät chöông trình soáng hôïp lyù hôn, coù nhieàu ñieàu kieän hôn, ñeå thöïc hieän nhaän thöùc giaùc ngoä. Ta coù theå hoïc taäp, thieàn quaùn vaø aùp duïng ñaïo Phaät trong baát cöù moät cuoäc soáng vaát vaû vaø baän roän naøo. Nhöng thöïc ra, vaát vaû vaø baän roän nhieàu hay ít cuõng tuøy ôû ta.
 
 

X. Phöông Phaùp Theå Hieän (II)

Chuùng ta thöôøng nghó raèng toân giaùo naøo cuõng daïy boû aùc laøm laønh vaø vì vaäy toân giaùo naøo cuõng ñaùng quyù troïng. Ñieàu ñoù thaät ñuùng. Nhöng ñieàu ñoù khoâng quan heä maáy. Quan heä laø ôû choã boû nhöõng aùc naøo, laøm nhöõng laønh naøo, nhöõng gì laø aùc, nhöõng gì laø laønh, vaø laáy tieâu chuaån naøo ñeå ño löôøng maø bieát theá naøo laø aùc, theá naøo laø laønh.

Vaán ñeà tieâu chuaån thieän aùc laø moät vaán ñeà troïng ñaïi cuûa luaân lyù hoïc. Nhöng luaân lyù bao giôø cuõng ñöôïc caên cöù treân moät neàn taûng nhaän thöùc coù heä thoáng veà vuõ truï, veà thöïc taïi vaø veà con ngöôøi. Nhaän thöùc ta laø moät nhaän thöùc duy vaät chaúng haïn, thì luaân lyù ta laø moät luaân lyù duy vaät. Nhaän thöùc ta laø moät nhaän thöùc duy thaàn thì luaân lyù ta seõ laø moät luaân lyù duy thaàn. Vaø leõ taát nhieân heã nhaän thöùc caên baûn ñoåi thay thì quan nieäm luaân lyù ñoåi thay. Luaân lyù khoâng phaûi nhöõng baøi hoïc hay nhöõng khuoân maãu ñuùc saün ñeå cho moïi ngöôøi kheùp theo. Luaân lyù phaûi laø phöông chaâm vaø phaùp thöùc haønh ñoäng cuûa con ngöôøi hôïp vôùi hoaøn caûnh, taâm lyù vaø haïnh phuùc chaân thaät con ngöôøi. Lòch söû ñaõ chöùng toû bao nhieâu cuoäc ñoåi thay cuûa sinh hoaït xaõ hoäi cuûa nhaän thöùc trí tueä vaø cuûa luaân lyù con ngöôøi. Luaân lyù phaûi chuyeån bieán ñeå thích öùng vôùi hoaøn caûnh hieän taïi cuûa xaõ hoäi, cuûa con ngöôøi. Quan nieäm xöa "quaân söû thaàn töû, thaàn baát töû baát trung" chaúng haïn, ñaõ ñöôïc toân suøng nhö moät chaân lyù vaø cuõng ñaõ ñoùng goùp khoâng ít cho neàn trò an cuûa nhöõng ñeá quoác noâng nghieäp roäng raõi. Nhöng ngaøy nay xaõ hoäi ñaõ ñoåi khaùc, nhöõng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi cuõng ñoåi khaùc cho neân, caùc quan nieäm luaân lyù nhö theá ñaõ trôû thaønh khoâng hôïp thôøi vaø laïi traùi choáng vôùi haïnh phuùc con ngöôøi nöõa. Cho neân, laø moät Phaät töû chaân chính khoâng coù nghóa laø phaûi baét chöôùc y heät khuoân maãu haønh ñoäng cuûa moät ngöôøi Phaät töû soáng ôû moät xaõ hoäi khaùc bieät caùch ñaây hai ba ngaøn naêm, duø ngöôøi Phaät töû aáy laø ngöôøi Phaät töû chaân chính nhaát. Ñieàu coát yeáu tìm cho ra nhöõng nguyeân lyù naøy ñaõ laøm caên baûn cho haønh ñoäng cuûa ngöôøi Phaät töû aáy, vaø xaây döïng sinh hoaït yù chí tình caûm hoaït ñoäng cuûa mình treân nhöõng nguyeân lyù caên baûn kia. Theo ñuùng nguyeân taéc treân, ta thaáy luaân lyù (töùc laø phöông phaùp) cuûa ta phaûi:

1.- Phuø hôïp vôùi nhöõng nguyeân lyù caên baûn cuûa ñaïo Phaät ñaõ laøm neàn taûng cho sinh hoaït muoân maàu muoân saéc cuûa hai-ngaøn-naêm-traêm-naêm giaùo söû.

2.- Phuø hôïp vôùi xaõ hoäi ta, lòch söû ta vaø nhöõng ñieàu kieän taâm lyù sinh lyù cuûa caù nhaân ta.

Ñieàu thöù nhaát laø kheá lyù, ñieàu thöù hai laø kheá cô. Heã caùi gì maø kheá lyù vaø kheá cô thì ñöôïc goïi laø Phaät Phaùp. Nhö vaäy trong khi thöïc haønh Phaät Phaùp, ta coù yù thöùc roõ reät vaø linh ñoäng veà nhöõng phöông phaùp vaø muïc ñích cuûa coâng cuoäc thöïc hieän aáy, chöù ta khoâng baét chöôùc moät caùch voâ yù thöùc khuoân khoå haønh ñoäng cuûa moät keû khaùc maø ñieàu kieän xaõ hoäi, lòch söû, ñieàu kieän taâm lyù vaø sinh lyù chaúng gioáng gì cuûa ta.

Vaäy tröôùc heát, ta phaûi tìm hieåu nhöõng nguyeân lyù caên baûn cuûa ñaïo Phaät vaø tieáp ñoù laø tìm caùch öùng duïng nhöõng nguyeân lyù aáy trong nhöõng ñieàu kieän ñaëc bieät cuûa chính ta.

Tröôùc heát ta phaûi tìm ñeán nhöõng Tieâu Chuaån Thieän AÙc ñeå coù theå phaân bieät ñöôïc nhöõng gì laø thieän phaûi laøm vaø nhöõng gì laø aùc phaûi traùnh. Ta ñöøng neân hieåu chöõ thieän theo nghóa nhöõng coâng vieäc xaõ hoäi töø thieän maø phaûi hieåu chöõ thieän theo nghóa neân laøm. Ví duï khi ta cho moät ngöôøi khaùt uoáng nöôùc thì ñoù laø moät vieäc thieän. Nhöng neáu ta cho moät beänh nhaân vöøa môùi giaûi phaãu ruoät uoáng nöôùc thì ñoù laø moät vieäc aùc, daàu ta khoâng coá taâm gieát ngöôøi ñoù. Laïi nhö ta cho moät ngöôøi beänh uoáng saâm, coù ngöôøi uoáng saâm thì maïnh khoûe theâm leân, coù ngöôøi (nhö ngöôøi vöøa bò caûm thöông haøn) uoáng saâm thì beänh naëng ñuøng ñuøng keùo ñeán. Vaäy uoáng saâm laø thieän hay aùc, laø neân laøm hay khoâng neân laøm, ñieàu ñoù coøn tuøy ôû hoaøn caûnh, ôû tröôøng hôïp vaø ôû ñieàu kieän. Vaäy ñieàu quan yeáu khoâng phaûi laø keâ khaùi treân moät tôø giaáy nhöõng gì thieän maø moïi ngöôøi phaûi laøm baát cöù ôû ñaâu, luùc naøo; traùi laïi, laø tìm cho ra nhöõng tieâu chuaån ñeå öùng duïng trong moïi tröôøng hôïp vaø hoaøn caûnh khaùc nhau. Theo ñaïo Phaät, ta coù theå coù nhöõng tieâu chuaån sau, nhöõng tieâu chuaån naøy boå trôï cho nhau maø khoâng theå taùch rôøi nhau ñöôïc.

1.- Tieåu chuaån khoå vui. Nhöõng gì gaây khoå ñau cho ta vaø cho ngöôøi chung quanh ta trong hieän taïi vaø trong töông lai ñeàu ñöôïc goïi laø aùc. Ngöôïc laïi ta goïi laø thieän nhöõng gì gaây cho ta taâm traïng an laïc thanh tònh töï chuû vaø thanh thoaùt. Ví duï toâi coù beänh boùn. Neáu toâi uoáng vaøo buoåi saùng moät coác nöôùc laïnh trong khi buïng coøn troáng, toâi thaáy ñieàu ñoù giuùp cho toâi trò ñöôïc beänh boùn, toâi heát nhöùc ñaàu caùu kænh. Ñieàu ñoù laø moät ñieàu thieän (ñoái vôùi toâi trong nhöõng ñieàu kieän cuûa toâi) nhöng neáu toâi uoáng thaät nhieàu nöôùc trong khi toâi aên côm chaúng haïn, nhaát laø röôïu vaø caùc thöù nöôùc ngoït öôùp ñaù laïnh toâi thaáy beänh boùn cuûa toâi caøng ngaøy caøng khoù chòu theâm leân. Vaäy uoáng ñaây laø moät ñieàu aùc (ñoái vôùi toâi, trong nhöõng ñieàu kieän cuûa toâi). Ngaøn vaïn chuyeän haèng ngaøy ñieàu coù theå duøng tieâu chuaån khoå vui naøy ñeå ño löôøng.

2.- Tieâu chuaån meâ ngoä. Nhöng tieâu chuaån khoå vui caàn ñöôïc boå tuùc baèng tieâu chuaån meâ ngoä. Meâ laø sai laàm, ngoä laø hôïp lyù, meâ laø traùi vôùi nhaän thöùc voâ thöôøng, voâ ngaõ, nhaân duyeân vaø nieát baøn. Ngoä laø ñuùng vôùi nhaän thöùc aáy. Trôû laïi ví duï beänh boùn. Toâi ñang uoáng röôïu vaø toâi thaáy uoáng röôïu laø vui, nghóa laø haïnh phuùc. Maø caùi gì laøm cho ta vui, laøm cho ta coù haïnh phuùc laø neân laøm, laø thieän, suy xeùt theo tieâu chuaån khoå vui. Ñoù laø tröôøng hôïp tieâu chuaån khoå vui khoâng ñöôïc boå tuùc baèng tieâu chuaån meâ ngoä. Neáu aùp duïng tieâu chuaån meâ ngoä ta seõ thaáy caùi vui cuûa giôø phuùt uoáng röôïu khoâng buø ñöôïc caùi khoå cuûa beänh boùn keùo daøi, cuûa thaàn kinh suy nhöôïc, cuûa nhöõng tan vôõ trong gia ñình do söï caùu kænh gaây ra bôûi say söa, bôûi beänh uaát boùn. Nhöõng gì traùi ngöôïc vôùi suy lyù, vôùi nhaän thöùc saùng suoát veà voâ thöôøng, voâ ngaõ, duyeân sinh nieát baøn ñeàu ñöôïc xem laø aùc, vì vaäy toâi khoâng ñöôïc uoáng röôïu, duø röôïu coù gaây khoaùi caûm cho toâi trong vaøi giôø say tuùy luùy.

3.- Tieâu chuaån lôïi haïi. Tieâu chuaån naøy laø moät tieâu chuaån phoái hôïp hai tieâu chuaån tröôùc. Toâi ñang nhaém tôùi söï thöïc hieän söùc khoûe toâi, trí tueä toâi, söï an laïc cuûa baûn thaân toâi, cuûa gia ñình toâi, vaø xa hôn nöõa, toâi ñang nhaém tôùi söï thöïc hieän dieät meâ voïng ñeå ñöôïc giaùc ngoä giaûi thoaùt. Vaäy nhöõng gì ñoùng goùp ñöôïc vaøo söï thöïc hieän nhöõng muïc tieâu aáy - töùc laø haïnh phuùc cuûa toâi, cuûa chuùng toâi, noùi roäng ra laø cuûa taát caû chuùng ta - ñeàu ñöôïc coi laø lôïi, vaø ngöôïc laïi laø haïi. Ngöôøi xöa ñaõ toû yù coi thöôøng chöõ lôïi "Haø taát vieát lôïi?", nhöng chöõ lôïi ñaây khoâng coù gì ñaùng bò coi thöôøng caû. Lôïi ñaây laø lôïi ích chaân chính cuûa baûn thaân, cuûa xaõ hoäi, cuûa chuùng sinh - caùi lôïi Thöôøng, Laïc, Ngaõ, Tònh, caùi lôïi Chaùnh giaùc, Nieát baøn maø moïi Phaät töû ñang nhaém ñeán thöïc hieän. Ta khoâng öa chöõ lôïi vì coù leõ noäi dung cuûa chöõ aáy (theo nghóa phoå thoâng ñang duøng) bao haøm tö lôïi, taø lôïi duïc voïng. Nhöõng gì phaûn laïi söï thöïc hieän nhöõng muïc tieâu treân ñeàu goïi laø haïi.

ÔÛ ñaây toâi khoâng muoán ñi saâu vaøo chi tieát laém, chæ xin giaûi baøy nhöõng ñieàu ñaïi cöông. Sau khi ta ñaõ coù nhöõng tieâu chuaån (nhö ngöôøi ñi bieån saün coù baûn ñoà, ñòa baøn v.v.) ta caàn xeùt noäi dung cuûa moät haønh ñoäng moät nghieäp noùi theo danh töø chuyeân moân cuûa ta; coù theå laø thaân nghieäp, khaåu nghieäp, yù nghieäp, ñeå ñoaùn ñònh giaù trò cuûa haønh ñoäng aáy theo nhöõng tieâu chuaån treân.

Tröôùc heát laø ñoäng cô taâm lyù cuûa haønh ñoäng, ñöôïc xem laø baûn chaát cuûa haønh ñoäng. Thöù ñeán laø phöông tieän, caùch thöùc bieåu hieän ñoäng cô taâm lyù aáy. Vaø cuoái cuøng laø keát quaû xaûy tôùi laø haønh ñoäng aáy. Ñoù laø 3 phöông dieän: caên baûn, phöông tieän, vaø thaønh dó. Ví duï noù gieát ngöôøi. Y Ù nieäm gieát ngöôøi laø caên baûn. Dao suùng, gaäy, hay laø lôøi vu caùo chaúng haïn, laø phöông tieän. Ngöôøi kia cheát laø thaønh dó. Nhöng coù khi caên baûn naëng, nhöng phöông tieän vaø thaønh dó nheï (muoán gieát nhöng tay yeáu vaø chæ laøm cho ngöôøi kia bò thöông nheï). Coù khi caên baûn naëng, phöông tieän naëng, nhöng thaønh dó nheï (muoán gieát, coù suùng nhöng baén sai) coù khi caên baûn nheï nhöng phöông tieän naëng vaø thaønh dó naëng (chæ coù yù doïa khoâng muoán gieát nhöng lôõ tay boùp coø, ngöôøi kia cheát). Cöù nhö theá, ta suy luaän ñoaùn ñònh giaù trò cuûa moät haønh ñoäng vaø taïo neân luaân lyù cho ta vaø coù theå cho moät soá ngöôøi cuøng trong nhöõng ñieàu kieän nhö ta.

4.- Caên cô ñaëc bieät. Sau khi naém ñöôïc tieâu chuaån, ta phaûi nghieân cöùu caên cô cuûa ta, cuûa xaõ hoäi ta, lòch söû ta, taâm lyù, sinh lyù ta. Ñieàu naøy cuõng thaät quan troïng. Vì trò beänh phaûi bieát beänh chöù khoâng theå yû coù thuoác hay maø cho beänh nhaân uoáng moät caùch muø quaùng. Ta trôû laïi thí duï cho beänh nhaân uoáng saâm Cao ly: coù khi ta laøm cho beänh nhaân theâm naëng.

Trong Phaät giaùo nghe noùi ñeán taùm vaïn boán ngaøn Phaùp moân töùc laø coù raát nhieàu cöûa phaùp ñeå ñi vaøo Phaät ñòa. Tieàn nhaân ñaõ ghi laïi kinh nghieäm vaø phöông phaùp trong saùch vôû, ñaõ truyeàn laïi kinh nghieäm vaø phöông phaùp cho haäu theá. Nhöng doøng kinh nghieäm bieán chuyeån hoaøi hoaøi, vì baûn chaát cuûa doøng kinh nghieäm laø cô caáu xaõ hoäi, lòch söû, taâm lyù, sinh lyù luoân luoân bieán chuyeån. Coù nhöõng Phaùp moân ta coøn duøng ñöôïc, coù nhöõng Phaùp moân phaûi söûa ñoåi laïi cho hôïp vôùi nhöõng ñieàu môùi, coù nhöõng Phaùp moân khoâng duøng ñöôïc nöõa. Ta phaûi tìm hieåu, thí nghieäm, aùp duïng vaø tìm laáy nhöõng phöông phaùp cuûa chính ta, phuø hôïp cho chính ta. Ví duï khi toâi noùi ñeán phöông phaùp ñieàu töùc (ñieàu hoøa vaø cheá ngöï hôi thôû) ñeå giuùp ngöôøi tu nhaäp chæ quaùn, toâi khoâng noùi ñeán moät phöông phaùp coù theå aùp duïng cho taát caû moïi ngöôøi. Vì cô theå sinh lyù, taâm lyù moãi ngöôøi moãi khaùc, toâi khoâng theå baét chöôùc laøm gioáng heät ngöôøi kia. Phaûi töï hieåu tình traïng voán lieáng cuûa chính mình tröôùc. Vaø vì vaäy, böôùc ñaàu cuûa ngöôøi Phaät töû vaø kieåm ñieåm voán lieáng taâm lyù, sinh lyù laø hoaøn caûnh cuûa mình ñeå ñònh cho mình nhöõng phöông phaùp kheá hôïp. Giaùo phaùp quan troïng nhaát laø Baùt chaùnh ñaïo. Nhöng ôû ñaây, ta chæ ñöôïc nghe chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh nghieäp, chaùnh ngöõ, v.vAÅ maø khoâng thaáy thoáng keâ nhöõng gì laø chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh nghieäp, chaùnh ngöõ. Bôûi vì Baùt chaùnh ñaïo laø tieâu chuaån haønh ñoäng maø khoâng phaûi laø giaùo ñieàu coá ñònh. Ñaïo Phaät cao sieâu vaø baát dieät moät phaàn laø nhôø ôû ñaáy.
 
 

XI. Hieän Ñaïi Hoùa

Trong nhöõng chöông treân, chuùng toâi ñaõ coá trình baøy moät caùch giaûn löôïc nhöõng neùt chính veà baûn chaát vaø phöông phaùp cuûa ñaïo Phaät - nhö nhöõng khaùm phaù caàn thieát toái thieåu cuûa moät caù nhaân veà neàn ñaïo lyù aáy cho chính baûn thaân mình. Trong chöông cuoái naøy chuùng toâi muoán noùi veà söï caàn thieát cuûa coâng vieäc hieän ñaïi hoùa ñaïo Phaät ñöùng treân laäp tröôøng vaên hoùa vaø xaõ hoäi.

Theá kyû cuûa chuùng ta laø theá kyû maø trong ñoù moïi giaù trò tinh thaàn coå ñieån ñeàu bò ngôø vöïc, ñeàu bò ñem ra khaûo saùt laïi. Taâm traïng cuûa ngöôøi trí thöùc thôøi ñaïi laø moät taâm traïng nghi nan, nghi nan taát caû nhöõng gì ñöôïc phôi baøy döôùi nhöõng hình thaùi tuyeân truyeàn taân tieán nhaát, taøi tình nhaát, vaø coù veû nhö laø hay ho vaø hôïp thôøi nhaát. Söï nghi nan aáy bao truøm taát caû nhöõng giaù trò tinh thaàn coå ñieån töï ngaøn xöa ñöôïc coi laø neà neáp baát di baát dòch cuûa ñaïo laøm ngöôøi. Nhaân loaïi hoâm nay ñoøi laøm moät cuoäc "phaùn xeùt cuoái cuøng" ñeå cuû soaùt vaø ñònh ñoaït laïi moïi giaù trò tinh thaàn vaø vaên hoùa, caän kim cuõng nhö coå ñieån.

Bôûi vì nhöõng hình thaùi sinh hoaït cuûa caùc tinh thaàn cuõ ñaõ bò nöùt raïn. Nöùt raïn vì khoâng naém ñöôïc baûn chaát thieát yeáu cuûa vaên hoùa maø chæ khaêng khaêng naém giöõ nhöõng hình thaùi khoâ cöùng cuûa xaõ hoäi cuõ, trong khi ñoù nhöõng cô caáu sinh hoaït cuûa xaõ hoäi ngaøy nay ñaõ theo luaät voâ thöôøng maø bieán thieân ñeán taän goác. Keït trong khuoân khoå hình thöùc, baûn chaát vaên hoùa khoâng ñöôïc theå hieän vaø do ñoù hình thöùc phaûi ñi ñeán khoâ cöùng vaø nöùt raïn. Phaät giaùo ôû caùc nöôùc AÙ chaâu cuõng ñang laâm vaøo tình traïng ñoù.

Trong khuùc quanh quan troïng naøy cuûa lòch söû, nhöõng doøng sinh hoaït vaên hoùa naøo muoán soáng coøn sau côn baõo toá nhaân loaïi caàn phaûi thöïc hieän moät söï thoaùt xaùc, ñeå truùt boû goâng cuøm hình thöùc ñeå töï bieán thaønh treû trung huøng maïnh, taïo döïng ñöôïc moät söùc soáng môùi maø goác reã baét beùn ñöôïc vaøo taâm hoàn vaø hoaøi voïng cuûa nhöõng con ngöôøi ñaïi dieän cho xaõ hoäi môùi. Vaên hoùa Khoång Maïnh chaúng haïn, vôùi giaùo lyù trung quaân aùi quoác xöa cuõ, vôùi nhöõng quan nieäm luaân lyù quaù thôøi, ñaõ thieáu ñieàu kieän ñeå töï thöïc hieän moät cuoäc thoaùt xaùc vì baûn chaát vaên hoùa ñaõ khoâ cöùng theo vôùi hình thaùi sinh hoaït. Nhöõng doøng vaên hoùa naøo baét nguoàn töø nhöõng khôûi ñieåm nhaän thöùc meâ tín, phaûn khoa hoïc, ngaøy nay cuõng khoâng coøn ñieàu kieän ñeå thöïc hieän söï thoaùt xaùc nöõa. Chæ coù nhöõng doøng sinh hoaït vaên hoùa naøo baét nguoàn töø nhöõng nhaän thöùc chaân xaùc veà thöïc taïi vaø coøn haøm chöùa moät noäi dung ñeå coù theå tieáp tuïc phuïng söï con ngöôøi thì môùi coù nhöõng trieån voïng thoaùt xaùc maø thoâi. Nhöng neáu nhöõng doøng sinh hoaït aáy cöù tieáp tuïc khoâ heùo vaø ngheøo naøn daàn ñi trong nhöõng chieác voû cöùng thieáu sinh khí thì chuùng cuõng phaûi chòu chung soá phaän bieán dieät vaø seõ khoâng coøn coù maët trong sinh hoaït xaõ hoäi ngaøy mai nöõa. Ñaïo Phaät, nhö chuùng ta ñaõ bieát, baét nguoàn töø nhöõng nhaän thöùc chaân xaùc vaø tieán boä nhaát cuûa nhaân loaïi vaø bao haøm moät noäi dung vaên hoùa voâ cuøng phong phuù vaø haøm xuùc. Ñaïo Phaät coù raát nhieàu ñieàu kieän ñeå thöïc hieän moät cuoäc thoaùt xaùc trong ngaøy hoâm nay cuõng nhö ñaõ thöïc hieän ñöôïc moät caùch vieân maõn nhöõng cuoäc thoaùt xaùc trong 2500 naêm lòch söû ñaõ qua. Neáu khoâng coù nhöõng cuoäc thoaùt xaùc cuûa Ñaïi chuùng Boä, cuûa Long Thoï vaø cuûa Voâ Tröôùc chaúng haïn, Phaät giaùo ñaõ khoâng bieán thaønh moät söùc maïnh traøn lan khaép luïc ñòa AÙ chaâu nhö ta ñaõ thaáy. Moãi laàn xaõ hoäi bieán thieân vôùi nhöõng cô caáu sinh hoaït cuûa noù, laø moãi laàn ñaïo Phaät phaûi chuyeån mình vöôn tôùi nhöõng hình thaùi sinh hoaït môùi ñeå thöïc hieän nhöõng nguyeân lyù linh ñoäng cuûa mình. Sau moãi laàn loät xaùc nhö theá, ñaïo Phaät bieán thaønh treû trung vaø laáy ngay laïi ñöôïc phong ñoä vaø khí löïc cuûa thôøi nguyeân thæ.

Cho neân nhöõng con ngöôøi töï nhaän coù traùch nhieäm veà söï sinh toàn cuûa ñaïo Phaät, phaûi yù thöùc ñöôïc vaán ñeà moät caùch nghieâm troïng. Ñöøng voâ tình hay höõu yù vu caùo cho ñaïo Phaät, bieán ñaïo Phaät thaønh moät phöông tieän. Ñöøng daùn sau löng ñöùc Phaät nhöõng nhaõn hieäu ñeå thoûa maõn nhu caàu, thò hieáu vaø thò duïc cuûa mình. Ñöøng ñoùng khung laïi ngaøn ñôøi nhöõng nguyeân lyù linh ñoäng khoâng bao giôø chòu ñöïng ñöôïc khuoân khoaï. Phaûi hieåu theá naøo laø baát bieán vaø tuøy duyeân. Ñöøng töï giam mình trong theá giôùi chuû quan, ñöøng böng bít nhaän thöùc. Phaûi hieåu theá naøo laø cuoäc ñôøi hoâm nay, con ngöôøi hoâm nay, vôùi nhöõng nhu caàu trí tueä, tình caûm, xaõ hoäi cuûa noù. Phaûi caûm thoâng nhöõng noãi nieàm ñau khoå thaéc maéc cuûa noù, phaûi hieåu thaáu hoaøn caûnh vaø ñieàu kieän sinh hoaït cuûa noù ñeå maø phuïng söï noù. Vì ñaïo Phaät ra ñôøi laø ñeå phuïng söï con ngöôøi. Rôøi con ngöôøi, ñaïo Phaät maát söù maïng.

Soáng trong xaõ hoäi, caûm thoâng nhöõng khoå ñau cuûa xaõ hoäi, ta môùi thaáy saùng toû nôi trí tueä ta nhöõng nguyeân lyù vaø phöông phaùp maø ñöùc Phaät daïy. Phaûi soáng ta môùi hieåu. Giaùo lyù vaø cuoäc ñôøi cuõng ví nhö hai taûng ñaù, chaïm nhau thì phaùt sinh ra löûa: ngoïn löûa thieâng ñoù chính laø con ñöôøng, laø nguyeân lyù linh ñoäng. Ñem giaùo lyù soáng trong cuoäc ñôøi ta môùi tröïc nhaän ñöôïc nhöõng nguyeân lyù linh ñoäng aáy. Giaùo lyù ñaët xa cuoäc ñôøi thì chæ laø giaùo lyù maø khoâng phaûi laø söï thöïc hieän ñaïo Phaät. Maø ñaïo Phaät khoâng phaûi chæ laø giaùo lyù: ñaïo Phaät laø söï thöïc hieän giaùo lyù, laø keát quaû cuûa söï thöïc hieän giaùo lyù trong baûn thaân cuoäc ñôøi.

Coù nhöõng giai ñoaïn maø trong ñoù ñaïo Phaät gaàn nhö vaéng maët trong cuoäc ñôøi. ÔÛ moïi cô caáu sinh hoaït cuûa xaõ hoäi nhö giaùo duïc, kinh teá, vaên hoïc, ngheä thuaätAÅ ñaïo Phaät ñaõ vaéng maët. Ñaïo Phaät ñaõ luøi veà moät goùc rieâng bieät cuûa xaõ hoäi, moät caùi goùc khaùc aám cuùng vaø rieâng tö cho moät soá caùc vò taêng só vaø moät soá quaàn chuùng ñeä töû chæ chuyeân lo caàu nguyeän cuùng teá. Phaän söï gaàn nhaát laø giaùo duïc vaø vun boùn nieàm tin cho moät xaõ hoäi thaùc loaïn, ñaïo Phaät (cuûa haàu heát caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ) cuõng ñaõ haàu nhö buoâng thaû, baát löïc. Bôûi vì ñaïo Phaät ñaõ töï laøm ngheøo mình veà noäi dung Phaät chaát. Ñaïo Phaät haàu nhö khoâng coøn muoán hieän dieän trong loøng cuoäc ñôøi nöõa maø chæ muoán ñöùng beân caïnh cuoäc ñôøi. Trong nhöõng giai ñoaïn nhö theá, ngöôøi Phaät töû coù nhieät taâm thöôøng coù maëc caûm raèng ñaïo Phaät bò xaõ hoäi boû queân: maëc caûm ñoù thoâi thuùc hoï laøm moät caùi gì ñeå chöùng minh söï coù maët cuûa ñaïo Phaät trong xaõ hoäi. Hoï lo toå chöùc nhöõng cuoäc leã thaät lôùn vaø huy ñoäng quaàn chuùng tham döï ñoâng ñaûo. Nhöng nhöõng toå chöùc raàm roä aáy chæ coù taùc duïng nhaát thôøi vaø giaây phuùt aáy caøng raàm roä bao nhieâu thì nhöõng giaây phuùt keá tieáp laïi caøng aûm ñaïm baáy nhieâu. Thaät gioáng nhö ngöôøi ñi gom heát giaáy vuïn thaønh moät ñoáng to ñeå ñoát leân cho saùng, ñoáng giaáy chæ chaùy buøng leân moät laùt roài löu laïi tro taøn nguoäi laïnh. Ñaïo Phaät khoâng nhôø theá maø laáy laïi sinh khí.

Baèng nhöõng coá gaéng khaùc, ngöôøi Phaät töû ñaõ muoán toâ ñieåm cho toå chöùc Phaät giaùo moät ít hình thaùi taân thôøi nhö kyù nhi vieän, beänh vieän, tröôøng hoïc, - moâ phoûng hình thöùc toå chöùc cuûa moät vaøi toâng giaùo Taây phöông. Nhöõng coá gaéng aáy ñöôïc thuùc ñaåy do maëc caûm noùi treân thì nhieàu, do yù thöùc chuyeån hieän ñaïo Phaät vaøo thôøi ñaïi thì ít. Ñaïo Phaät khoâng theå bieåu loä ñöôïc sinh khí mình baèng nhöõng hoaït ñoäng xaõ hoäi caên cöù treân yù nieäm töï aùi toân giaùo. Khoâng thoaùt xaùc ñöôïc, ñaïo Phaät mang nhöõng thöù trang söùc aáy vaøo nhö mang nhöõng thöù trang söùc khoâng phuø hôïp vôùi chính mình, vaø do ñoù luùng tuùng - caùi luùng tuùng cuûa moät baø cuï giaø maëc aùo taân thôøi.

Kyø thöïc, vaán ñeà ñaët ra cho ñaïo Phaät laø vaán ñeà hieän ñaïi hoùa (actualisation) maø khoâng phaûi laø vaán ñeà taân thôøi hoùa (modernisation). Hieän ñaïi hoùa coù nghóa laø moät söï thoaùt xaùc, moät söï côûi boû xieàng xích hình thöùc ñeå giaûi phoùng cho noäi dung Phaät chaát (noäi dung baûn chaát Phaät giaùo). Phaûi soáng trong cuoäc ñôøi vôùi moät yù thöùc heä saùng toû, ñaùp öùng ñöôïc vôùi xaõ hoäi, ñöa ñaïo Phaät vaøo ngöï trong loøng ngöôøi, ñaùnh tan moïi nghi nan, thaéc maéc, khoå ñau, vöôït ñöôïc nhöõng taø thuyeát vaø thaùi ñoä hieän ñang daøy xeùo vaø haêm doïa töï do an laïc cuûa con ngöôøi. Phaûi döïng neân cho ñaïo Phaät moät hình thaùi sinh hoaït môùi, hôïp lyù, laøm hieån loä ñöôïc Phaät chaát vaø naém giöõ ñöôïc nhöõng truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa ñaïo Phaät trong lòch söû.

-ooOoo-

Ñaàu trang | Phaàn I



[ Trôû Veà ]