Töø ñaây ta seõ ñi veà ñaâu ?... naøo bieát!
Chöøng naøo ñi ?... naøo bieát!

Ta chæ bieát moät ñieàu vaø bieát chaéc nhö vaäy,
laø ngaøy naøo ñaây nhaát ñònh ta phaûi ra ñi.

1. Quan nieäm veà taùi-sanh

Giaùo lyù veà söï Taùi-Sanh chaúng phaûi laø moät lyù thuyeát, ngöôøi Phaät-töû xem noù nhö laø moät söï thaät, khoâng choái caõi ñöôïc. Noù laø caên-baûn cuûa Phaät-Giaùo.

Haïnh nguyeän cuûa chö vò Boà-Taùt vaø chuû tröông töï do tieán hoùa ñeán nôi taän thieän, taän myõ ñeàu caên cöù treân giaùo lyù Taùi-Sanh naøy.

Saùch vôû coù ghi cheùp raèng Chuùa Jeùsus, nhieàu baäc hieàn trieát nhö Pythagore, Platon, nhieàu thi-só nhö Shelly, Tennyton, Wordsworth vaø moät soá ngöôøi AÂu-Chaâu, AÙ-Chaâu ñeàu thöøa nhaän vaø tin töôûng coù söï Luaân-Hoài, hoaëc coù linh-hoàn ñi ñaàu thai.

Giaùo lyù veà söï Taùi-Sanh cuûa Phaät-Giaùo khaùc haún vôùi quan nieäm Luaân-Hoài vaø ñaàu thai cuûa linh-hoàn bôûi Phaät-Giaùo khoâng nhìn nhaän coù moät linh-hoàn tröôøng toàn baát dieät ñeå chuyeån sanh töø kieáp naøy qua kieáp khaùc, daàu laø linh-hoàn do Thöôïng Ñeá sanh ra, hay töø trong caùi Ñaïi-Hoàn (Paramaøtama) taùch ra.

Chæ coù nghieäp quaû môùi caáu taïo ñöôïc söï Taùi-Sanh. Do nghieäp quaù khöù môùi coù söï Taùi-Sanh hieän taïi. Do nghieäp hieän taïi hieäp vôùi nghieäp quaù khöù môùi coù söï Taùi-Sanh vò lai. Hieän taïi laø con ñeû cuûa quaù khöù vaø trôû thaønh thaân sinh cuûa vò lai.

Hieän höõu cuûa hieän taïi khoâng caàn coù baèng chöùng vì noù raát roõ reät.

Hieän höõu cuûa quaù khöù caên cöù treân trí nhôù vaø tuïc truyeàn.

Hieän höõu cuûa vò lai caên cöù treân tieân ñoaùn vaø suy luaän.

Neáu coù söï soáng quaù khöù, hieän taïi vaø vò lai, thì töùc nhieân phaûi ñöông ñaàu vôùi moät nan ñeà: Ñaâu laø nguoàn coäi cuûa söï soáng? 

Coù toân giaùo cho raèng söï soáng sanh ra bôûi moät baûn nguyeân, moät naêng löïc thieâng lieâng hay moät ñaáng Toaøn-Naêng. Coù toân giaùo khaùc thì laïi noùi raèng trong voøng nhaân sanh quaû, quaû sanh nhaân, khoâng theå bieát ñöôïc nhaân naøo laø nhaân ñaàu tieân.

Theo giôùi haïn hieän thôøi cuûa khoa-hoïc, con ngöôøi sanh ra do tinh truøng vaø noaõn baøo cuûa cha meï; nhöng khoa hoïc laïi khoâng giaûi roõ reät ñöôïc söï phaùt trieån cuûa tinh thaàn, laø phaàn quan-troïng hôn theå-xaùc. Caùc nhaø khoa hoïc vöøa noùi raèng söï soáng sanh ra bôûi söï soáng maø cuõng vöøa xaùc nhaän raèng tinh thaàn vaø söï soáng sanh ra töø choã khoâng coù söï soáng. Khoa-hoïc chæ bieát noäi caùi giôùi-haïn cha meï sanh ra con, nghóa laø tröôùc phaûi coù söï soáng cuûa cha meï roài sau môùi coù söï soáng cuûa con. Khoa-hoïc chöa tìm ra caùi khôûi thuûy cuûa söï soáng.

Vaøi toân-giaùo khaùc cho raèng baûn chaát cuûa con ngöôøi laø linh-hoàn sanh ra bôûi OÂng Trôøi. Cha meï chæ giuùp phaàn caáu taïo caùi boïc thoâ sô beân ngoaøi cho linh-hoàn maø thoâi.

Theo Phaät-Giaùo thì chuùng ta sanh ra töø caùi khuoân ñuùc (kammayoni) cuûa caùc haønh ñoäng cuûa chuùng ta, cha meï chæ cho ta caùi neàn taûng vaät chaát maø thoâi. Nhö theá aáy thì tröôùc phaûi coù chuùng sanh (cha meï), roài sau môùi coù chuùng sanh (con). Luùc thoï thai, nghieäp taïo ra caùi thöùc ñaàu tieân, thöùc taùi sanh, ñeå döôõng sanh thai baøo. Naêng löïc voâ hình cuûa nghieäp ñaõ taïo ra trong kieáp quaù khöù sanh ra moät hieän töôïng tinh thaàn keát hôïp hieän töôïng sinh khí trong moät hieän töôïng theå xaùc ñaõ saün coù, ñeå coù ñuû ba yeáu toá Thöùc, Sinh-Khí vaø Thai. Chính ba yeáu toá naøy taïo thaønh con ngöôøi.

Noùi ñeán quan nieäm veà chuùng sanh, Ñöùc Phaät coù thuyeát trong boä Kinh MAJJHIMA NIKAYA, quyeån AHATANHAKHAYA, soá 38, nhö vaày: ôû nôi naøo Tam-Nguyeân ñöôïc caáu taïo chung thì maàm soáng ñöôïc gieo troàng nôi aáy. Trong söï giao hôïp cuûa cha meï, neáu khoâng nhaèm luùc thoï thai cuûa ngöôøi meï, vaø khoâng coù chuùng sanh ñaàu thai (Gandhabba), thì maàm soáng khoâng theå gieo troàng ñöôïc. Neáu nhaèm luùc thoï thai cuûa ngöôøi meï maø khoâng coù chuùng sanh ñaàu thai thì maàm soáng cuõng khoâng gieo troàng ñöôïc. Neáu nhaèm luùc thoï thai cuûa ngöôøi meï vaø chuùng sanh ñi ñaàu thai cuõng coù maët trong luùc giao hôïp, neáu hoäi ñuû ba nhaân: tinh-truøng, noaõn baøo vaø thöùc, thì maàm soáng ñöôïc gieo troàng.

Danh töø Gandhabba hay Gantabba khoâng phaûi teân cuûa Muï Baø hay Ñöùc Thaày chi chi ñoù coù phaän söï baûo hoä thai baøo, theo söï tin töôûng cuûa nhieàu ngöôøi. Ñaây chæ noùi veà moät chuùng sanh ñuû ñieàu kieän, saün saøng ñeán thoï sanh trong buïng cuûa moät chuùng sanh. Danh töø Gandhabba chæ duøng trong tröôøng hôïp ñaëc bieät naøy thoâi, chôù neân laàm töôûng laø moät linh hoàn baát dieät.

Neáu coù moät chuùng sanh saép thoï sanh nôi ñaây, thì phaûi coù moät chuùng sanh saép cheát ôû moät nôi naøo khaùc. Söï sanh cuûa moät chuùng sanh, töùc laø söï keát hôïp (Khandaman Patubhavo) hai caùi hieän töôïng veà tinh thaàn vaø vaät lyù, töông hôïp vôùi söï dieät cuûa moät chuùng sanh trong quaù khöù, gioáng nhö söï xuaát hieän cuûa maët trôøi vaäy. Maët trôøi moïc moät nôi naøo, coù nghóa laø maët trôøi laën moät choán khaùc. Muoán cho deã hieåu hôn, chuùng ta töôûng töôïng ñôøi soáng nhö moät löôïn soùng. Sanh vaø dieät laø hai giai ñoaïn cuûa söï dieãn tieán soáng cheát, cheát soáng. Söï lieân tuïc tieáp noái maõi cuûa soáng cheát, cheát soáng vaø nguoàn sinh löïc cuûa moãi caù nhaân, ñöôïc goïi laø Luaân-Hoài (samsaøra).

2. Ñaâu laø nguoàn goác töôøng taän cuûa söï soáng?

Ñöùc Phaät ñaõ noùi raèng: Luaân-Hoài ôû beân ngoaøi ranh giôùi cuoái cuøng cuûa söï hieåu bieát.

Chuùng ta khoâng theå bieát ñöôïc caùi khôûi thuûy cuûa chuùng sanh, vì voâ-minh vaø phieàn-naõo cuûa loøng ham muoán laøm loâi keùo luaân chuyeån trieàn mieân.

Trieàu löu cuûa söï soáng cuoän chaûy maõi maõi, do caùc doøng nöôùc nhô ñuïc cuûa voâ-minh vaø aùi-duïc boài döôõng khoâng ngöøng nghæ. Khi naøo hai nhaân naøy bò caét ñöùt, thì trieàu löu cuûa söï soáng môùi ngöng chaûy, söï taùi sanh seõ chaám döùt, y nhö tröôøng hôïp cuûa Chö Phaät vaø Chö A-La-Haùn. Khôûi thuûy cuûa trieàu löu söï soáng khoâng theå bieát ñöôïc vì noù phaùt sanh do moät maõnh löïc ñaày voâ-minh vaø aùi-duïc.

Nôi ñaây Ñöùc Phaät chæ noùi veà trieàu löu sô khôûi cuûa söï soáng loaøi ngöôøi thoâi vaø khoâng ñeà caäp ñeán nhöõng huyeàn hoïc hay ñaïo-lyù naøo coù theå laøm cho con ngöôøi hoang mang, luoân caû nhöõng lyù thuyeát khoâng coù taùnh caùch xaây döïng hay giaûi thoaùt, nhöùt laø nhöõng nghieân cöùu bieän luaän veà nguoàn goác vaø söï tieán trieån cuûa vuõ truï. Ñöùc Phaät cuõng khoâng baét buoäc moân ñeä Ngaøi phaûi tin töôûng moät caùch muø quaùng veà nhöõng gì lieân quan ñeán nhaân khôûi thuûy. Ngaøi ñaëc bieät chuù troïng vaán ñeà Khoå vaø Dieät Khoå thoâi, ngoaøi muïc ñích xaùc thöïc duy nhöùt aáy, Ngaøi khoâng muoán ñaù ñoäng ñeán vaán ñeà naøo khaùc.

3. Do ñaâu chuùng ta tin coù söï taùi-sanh?

Ñöùc Phaät laø baäc thoâng suoát veà vaán ñeà Taùi-Sanh. Chính trong ñeâm chöùng ñaïo quaû Nieát-Baøn, troïn canh ñaàu, Ngaøi duøng tueä-giaùc roïi xem trôû laïi caùc ñôøi dó vaõng cuûa Ngaøi, töø moät, hai, ba ñeán traêm ngaøn muoân kieáp quaù khöù. Trong canh hai, Ñöùc Phaät duøng thieân nhaõn, xem thaáy chuùng sanh cheát ôû kieáp naøy, taùi sanh laïi kieáp khaùc, keû heøn ngöôøi sang, keû ñeïp ngöôøi xaáu, keû ñöôïc haïnh phuùc, ngöôøi bò khoán khoå, tuøy theo haønh vi cuûa hoï (Majjhima Nikaøya, Maha Accaka Sutta, 36)

Caùc ñoaïn kinh giaûi veà thuyeát Taùi-Sanh cho chuùng ta bieát raèng Ñöùc Phaät khoâng döïa vaøo moät nguoàn goác naøo ñaõ saün coù ñeå giaûi thích vaán ñeà aáy. Ngaøi chæ noùi theo nhaän thöùc sieâu phaøm cuûa chính Ngaøi maø chuùng ta cuõng coù theå ñaït ñöôïc neáu bieát trau gioài ñuùng möùc.

Trong kinh DHAMMAPAØDA (Phaùp Cuù), Ñöùc Phaät coù noùi: " Traûi qua voâ löôïng kieáp Luaân Hoài (Anekajaøti), Nhö Lai ñaõ phaûi ñi laïc ñöôøng, trong khi muoán tìm cho ra ngöôøi thôï caát nhaø naøy; khoán khoå thay, Nhö Lai ñaõ phaûi sanh ñi, sanh laïi trieàn mieân (Dukkha jaøti puna punam) ".

Trong kinh DHAMMACAKKA SUTTA coù ghi lôøi giaûng ñaàu tieân cuûa Ñöùc Phaät veà caùi chaân lyù thöù hai nhö vaày:

"Yaøyam Tanhaø Ponobhavikaø", nghiaõ laø söï ham muoán quaù-ñoä (AÙi-Duïc) ñem laïi söï Taùi-Sanh; vaø caâu keát-luaän:

"Ayamantimaø jaøti Natthidam Punhabavo" , nghiaõ laø kieáp naøy laø kieáp soáng cuoái cuøng cuûa Nhö-Lai.

Trong kinh Majjhima Nikaøya coù ghi raèng vì loøng Töø-Bi Baùc-AÙi ñoái vôùi chuùng sanh, Ñöùc Phaät thöôøng roïi thieân-nhaõn tìm ngöôøi höõu duyeân ñeå teá-ñoä. Ngaøi thaáy chuùng sanh ñöông taïo nhieàu toäi loãi coù aûnh höôûng ñeán kieáp vò-lai cuûa hoï. (Paraloka Vajja Bhaya Dassaøvino).

Trong nhieàu thôøi phaùp, Ñöùc Phaät thöôøng noùi raèng chuùng sanh naøo laøm döõ, sau khi cheát (Parammarana) seõ taùi sanh trong caûnh khoå; chuùng sanh naøo laøm laønh seõ taùi sanh trong caûnh vui.

Trong kinh GHANTIKARA SUTTA , Ñöùc Phaät thuaät laïi cho Ñaïi-ñöùc ANANDA bieát raèng vaøo thôøi-kyø Phaät-Toå KASSAPA (Ca-Dieáp), Ngaøi sanh laøm moät vò Baø-La-Moân, teân Jotipaõla , thoâng suoát ba boä kinh Pheä-Ñaø. Khi vaøo xuaát-gia theo Phaät-Toå KASSAPA, Ngaøi sieâng naêng thoï trì Tam-Hoïc, thuoäc naèm loøng troïn boä Tam-Taïng, vaø ñöôïc Phaät-Toå KASSAPA thoï kyù.

Trong kinh ANAØTHAPINDIKAVADA SUTTA coù ghi truyeän nhaø tröôûng giaû Caáp-Coâ-Ñoäc, sau khi cheát lieàn taùi sanh vaøo caûnh Trôøi, coù veà vieáng thaêm Ñöùc Phaät trong ñeâm sau.

Trong kinh Anguttara Nikaøya , Ñöùc Phaät coù noùi ñeán kieáp quaù khöù cuûa Ngaøi, khi Ngaøi sanh leân laøm PACETANA.

Trong kinh PARANIBBAØNA SUTTA, Ñaïi ñöùc ANANDA coù xin Ñöùc Phaät cho bieát kieáp vò-lai cuûa vaøi ngöôøi vöøa cheát trong laøng noï. Ñöùc Phaät ñaõ caét nghiaõ roõ reät cho Ngaøi AØNANDA bieát nhöõng ngöôøi aáy ñaõ ñi taùi-sanh nôi ñaâu.

Coøn raát nhieàu söï tích trong Tam-taïng chæ cho moïi ngöôøi bieát raèng Ñöùc Phaät ñaõ xaùc-nhaän söï Taùi-Sanh laø moät söï thaät khoâng theå choái caõi ñöôïc.

Thöïc haønh ñuùng theo giaùo-lyù cuûa Ñöùc Phaät, caùc ñeä-töû Ngaøi coù theå môû mang söï hieåu bieát veà quaù-khöù vaø coù theå bieát ít nhieàu veà tieàn kieáp cuûa hoï. Rieâng veà Ñöùc Phaät , Ngaøi thaáu roõ voâ soá kieáp quaù khöù cuûa Ngaøi.

Tröôùc thôøi Ñöùc Phaät ra ñôøi, moät soá ngöôøi AÁn-ñoä Rishis ñöôïc noåi tieáng nhôø hoï coù thaàn thoâng veà thieân-nhaõn, thieân-nhó, thaàn giao caùch caûm, vieân giaùc, v.v....

Maëc daàu khoa hoïc chöa tieán tôùi möùc aáy, nhöng trong Phaät-Giaùo, ngöôøi ta coù theå ñaït ñöôïc caùc phaùp thaàn-thoâng baèng caùch chuyeân tu veà thieàn-ñònh, minh-saùt. Naêng-löïc thieàn ñònh khoâng xuyeân qua nguõ caên, coù theå ñem laïi söï giao caûm baèng tö-töôûng vaø tri giaùc vôùi caùc caûnh giôùi khaùc.

Cuõng coù nhieàu ngöôøi khaùc thöôøng, nhaát laø caùc treû em, do luaät phoái hôïp baát ngôø, söïc nhôù laïi kieáp quaù khöù, hoaëc vaøi chi-tieát veà ñôøi tröôùc cuûa hoï. Caùc tröôøng hôïp ít coù naøy, ñuû laøm cho ngöôøi hoïc-giaû tin nôi kieáp quaù-khöù. Ngöôøi ta thuaät laïi raèng oâng PYTHAGORE ñaõ nhôù laïi töôøng taän moät caùi thuaãn trong moät ñeàn thôø Hy-Laïp, laø vaät maø oâng ñaõ duøng trong moät tieàn kieáp luùc vaây haõm thaønh TROIE.

Do thí-nghieäm cuûa caùc nhaø taâm-linh-hoïc, nhöõng hieän töôïng ma quæ, nhöõng giao caûm tö töôûng giöõa hai caûnh aâm döông, nhöõng thieân tö khaùc thöôøng ñaõ ñem laïi ít nhieàu saùng toû trong vaán ñeà Taùi-Sanh.

Coù luùc tình côø, chuùng ta gaëp nhöõng ngöôøi xa laï, maø chuùng ta laïi coù caûm giaùc nhö quen bieát hoï töø laâu. Ñoâi khi tröôùc nhöõng caûnh vaät xa laï, thình lình chuùng ta coù caûm töôûng ñaõ quen thuoäc vôùi caûnh vaät aáy. Nhöõng söï kheâu gôïi baát ngôø naøy khoâng ngoaøi chöùng tích ñaõ kinh nghieäm trong thôøi gian quaù khöù.

Söï thoâng suoát moïi leõ cuûa caùc baäc Sieâu Phaøm, caùc baäc Toaøn Giaùc nhö Ñöùc Phaät chaúng phaûi laø chuyeän phi thöôøng tình côø, cuõng chaúng phaûi laø keát quaû cuûa nhöõng kinh nghieäm trong moät kieáp soáng maø thoâi.

Ngoaøi caùc lyù do keå treân, chuùng ta khoâng theå giaûi thích caùch naøo veà thieân taøi xuaát chuùng cuûa caùc oâng Homeøre, Platon, Shakespeare, cuûa nhöõng thaàn ñoàng nhö Pascal, Mozart, Beethoven, v.v ...

Vaøi baùc-só cho raèng söï thoâng minh cuûa caùc thaàn ñoàng laø keát quaû cuûa nhöõng haïch tuyeán khaùc thöôøng, nhöùt laø haïch maøng muõi, tuøng quaû tuyeánvaø thaän tuyeán.

Neáu khoâng tin söï giaûi thích theo nghieäp quaû maø chæ caên cöù nôi söï phaùt trieån khaùc thöôøng cuûa caùc thöù haïch noùi treân, thì khoâng bieát khoa hoïc giaûi thích theá naøo veà tröôøng hôïp cuûa oâng Christian Heinecken. Vaøi giôø sau khi oâng ra ñôøi, oâng ñaõ noùi chuyeän ñöôïc; khi oâng ñöôïc moät tuoåi, oâng traû thuoäc loøng vaøi ñoaïn Thaùnh-Giaùo trong cuoán Saám-truyeàn; ñeán hai tuoåi, oâng traû lôøi taát caû nhöõng caâu hoûi veà ñòa-dö; ñeán ba tuoåi, oâng noùi tieáng Phaùp, tieáng La-tinh; ñeán boán tuoåi, oâng coù theå theo hoïc caùc lôùp trieát-hoïc.

OÂng Stuart Mill vöøa ba tuoåi ñaõ ñoïc chöõ Hy-laïp. OÂng Macaulay, luùc saùu tuoåi, vieát söû-kyù theá-giôùi. OÂng William James Sidis vöøa môùi leân hai ñaõ ñoïc vaø vieát chöõ meï ñeû (Hoa Kyø), ñeán taùm tuoåi ñaõ noùi caùc thöù tieáng Phaùp, Nga, Anh, Ñöùc vaø chuùt ít tieáng La-tinh vaø Hy-laïp.

Khoa hoïc khoâng theå giaûi thích taïi sao caùc haïch tuyeán chæ phaùt trieån trong moät vaøi ngöôøi, maø khoâng troå sanh cho taát caû. Vaán ñeà chaùnh naøy khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc. Cuõng khoâng theå ñoå cho söï di-truyeàn, bôûi caùc thaàn ñoàng noùi treân khoâng phaûi ngöôøi thöøa höôûng nôi oâng cha vaø cuõng khoâng theå noái truyeàn laïi cho con chaùu ñöôïc. Cuõng khoâng theå noùi raèng nhöõng keát quaû toát ñeïp aáy do nôi coâng trình thu thaäp trong thôøi gian ñoâi ba chuïc naêm, trong ñôøi soáng hieän taïi ngaén nguûi naøy. Maø ñoù laø bao nhieâu coá gaéng, taäp söï trong nhieàu kieáp ngöôøi, ñeå tieán laàn hoài ñeán söï taän-thieän, taän-myõ trong nhöõng kieáp sau.

Neáu ta tin töôûng nôi hieän taïi vaø vò lai, leõ taát nhieân ta khoâng theå khoâng nhìn nhaän coù quaù khöù. Vaø neáu coù ñuû lyù leõ cho ta tin raèng ta ñaõ coù soáng trong quaù khöù, thì khoâng lyù do naøo ta khoâng tin raèng ta seõ coøn phaûi soáng trong vò-lai sau khi hieän taïi naøy chaám döùt.

4. Nghieäp-baùo vaø taùi-sanh bieän minh nhöõng chi?

1) Vaán ñeà khoå maø chính ta phaûi chòu traùch-nhieäm;

2) Söï cheânh leäch gaàn nhö baát coâng giöõa nhaân loaïi;

3) Taïi sao coù nhöõng vó nhaân vaø thaàn ñoàng;

4) Söï khaùc nhau veà tinh-thaàn tính neát cuûa hai treû sanh ñoâi, maëc daàu gioáng nhau y heät veà theå xaùc vaø ñöôïc nuoâi döôõng y nhö nhau;

5) Söï khaùc nhau veà taùnh-tình, xu-höôùng cuûa caùc treû trong moät gia-ñình;

6) Söï khaùc nhau veà ñaïo-ñöùc vaø trí-hueä giöõa cha meï vaø con caùi;

7) Taät xaáu töï nhieân cuûa treû thô, nhö tham lam, saân haän vaø ganh gheùt;

8) Moái thieän caûm hoaëc aùc caûm cuûa chuùng sanh ñoái vôùi nhau trong khi gaëp gôõ laàn ñaàu-tieân;

9) Ñieàu laønh vaø ñieàu döõ ñaõ saün coù trong moãi ngöôøi;

10) Söï thay ñoåi baát ngôø cuûa moät ngöôøi thieän trí thöùc ra moät keû taàm thöôøng, hoaëc moät keû saùt nhaân thaønh böïc thaùnh-nhaân;

11) Cha meï ñaïo-ñöùc sanh con hung aùc, cha meï hung aùc sanh con hieàn töø;

12) Taïi sao coù khi ta laø keát quaû cuûa haønh vi quaù khöù vaø seõ laø keát quaû cuûa haønh vi hieän taïi, hoaëc coù khi ta khoâng phaûi laø keát quaû hoaøn toaøn cuûa haønh vi quaù khöù, maø cuõng seõ khoâng phaûi laø keát quaû nguyeân veïn cuûa haønh vi hieän taïi;

13) Taïi sao coù nhöõng caùi cheát baát ñaéc kyø töû vaø söï thay ñoåi taøi saûn söï nghieäp moät caùch baát ngôø;

14) Nhöõng ñaëc tính xuaát chuùng, tinh thaàn ñaïo ñöùc trí tueä vieân maõn cuûa caùc baäc toaøn giaùc nhö Ñöùc Phaät.

Baøi phaùp PATICCA SAMUPPAØDA ñaõ giaûi thích ñaày ñuû caùch dieãn tieán cuûa söï Taùi-Sanh. Paticca nghóa laø do nôi hay vì leõ. Samuppaøda nghóa laø phaùt sanh hay nguoàn goác. Paticca Samuppaøda laø "söï phaùt sanh tuøy thuoäc" hay "nguoàn goác lieân quan" hay "nhaân quaû töông quan".

Phaùp Paticca Samuppaøda chæ giaûi thích veà sanh-töû-khoå vaø khoâng ñeà caäp ñeán söï tieán trieån vuõ truï töø theå chaát nguyeân thuûy, cuøng nhöõng bí aån veà nguoàn goác tuyeät ñoái cuûa söï soáng.

Voâ-Minh (Avijjaø) laø khoâng hieåu bieát thaät töôùng cuûa söï vaät, laø moái daây ñaàu tieân, hay laø nhaân khôûi thuûy cuûa baùnh xe luaân-hoài. Noù che ñaäy taát caû söï hieåu bieát chaân chaùnh.

Do nôi Voâ-Minh môùi phaùt sanh haønh vi taïo-taùc (Sankhaøraø), goàm caû tö-töôûng, lôøi noùi vaø vieäc laøm, laønh döõ. Caùc haønh-ñoäng phaùt khôûi töø Voâ-Minh hay nhuoäm maàu saéc Voâ-Minh, sôùm muoän seõ ñem laïi keát quaû ñeå coät troùi ta trong voøng luaân-hoài. Nhöõng vieäc laønh daàu khoâng do loøng tham saân si, cuõng phaûi döùt tuyeät bôïn nhô, môùi mong giaûi thoaùt luaân-hoài. Vì theá neân Ñöùc Phaät ví Phaùp-Baûo cuûa Ngaøi nhö con thuyeàn baùt-nhaõ chôû ñöa khaùch löõ-haønh qua khoûi soâng meâ bieån khoå.

Haønh ñoäng cuûa Chö Phaät vaø Chö A-La-Haùn khoâng ñöôïc coi nhö laø Sankhaøraø , vì noù khoâng bò Voâ-Minh chi phoái.

Do nôi Haønh môùi phaùt sanh caùi Thöùc (Patisandi Vinnaøna). Ngöôøi ta goïi laø thöùc Taùi-Sanh vì noù noái lieàn quaù khöù vôùi hieän taïi. Chính noù ñaõ phaùt sanh trong luùc thoï thai.

Danh Saéc hay Tinh-Thaàn vaø Vaät-Chaát (Naøma-Ruøpa) cuõng ñoàng thôøi phaùt sanh moät löôït vôùi caùi Thöùc.

Luïc Caên (Salaøyatana) phaùt sanh do hieän töôïng thuoäc veà tinh thaàn vaät lyù.

Do Luïc Caên maø coù söï Tieáp Xuùc (Phassa).

Söï Tieáp Xuùc ñem laïi caûm giaùc, töùc laø Thoï (Vedanaø).

Do söï caûm giaùc môùi phaùt sanh söï ham muoán aùi Duïc (Tanhaø).

Ham muoán sinh ra söï baùm víu, töùc laø Thuû (Upaødaøna).

Thuû gaây ra Nghieäp Quaû, töùc laø Höõu (Bhava).

Nghieäp Quaû gaây ra kieáp vò lai , töùc laø SANH (Jaøti)

Giaø vaø cheát (Jaøti-marana) laø keát quaû khoâng traùnh ñöôïc cuûa söï Sanh.

Do moät nhaân coù moät quaû phaùt sanh. Nhaân döùt thì quaû cuõng döùt. Muoán deã hieåu neân dieãn ngöôïc laïi phaùp PATICCA SAMUPPAØDA.

Söï giaø vaø cheát chæ coù theå coù ñöôïc trong moät boä maùy coù luïc caên, goïi laø thaân theå. Thaân theå aáy coù do nôi söï Sanh. Söï Sanh saûn laïi laø caùi quaû cuûa nhöõng haønh vi quaù khöù. Haønh vi ñöôïc sanh ra bôûi söï baùm víu, ñaõ phaùt sanh do söï Tham Muoán. Nhöõng Tham Muoán coù do nôi caûm giaùc. Caûm giaùc coù do söï Tieáp Xuùc giöõa Giaùc quan vaø Söï vaät. Giaùc quan naøy coù khoâng ngoaøi taâm vaø thaân theå. Thaân Taâm laïi phaùt sanh do nôi Thöùc. Thöùc phaùt sanh do nôi khoâng hieåu bieát taùnh chaát thieät thoï cuûa söï vaät.

Söï dieãn tieán cuûa Soáng vaø Cheát cöù xaûy ra maõi maõi khoâng cuøng taän. Manh moái ñaàu tieân cuûa söï dieãn tieán aáy khoâng theå bieát ñöôïc; cuõng nhö ta khoâng theå bieát ñeán luùc naøo söï tieán trieån aáy heát bò Voâ Minh chi phoái. Chöøng naøo söï meâ laàm cuûa ta ñuôïc thay theá baèng söï saùng suoát thaáu roõ Nieát Baøn; chöøng aáy söï dieãn tieán cuûa Taùi Sanh môùi chaám döùt.

6. Hình thöùc cuûa sanh-töû

Duøng nhöõng danh töø rieâng bieät tinh teá giaûi thích sô löôïc dieãn tieán cuûa söï Taùi Sanh, Phaät Giaùo cho raèng caùi cheát laø do moät trong boán nguyeân nhaân sau ñaây:

1) Taän Nghieäp (Kammakhaya): söï suy kieät naêng löïc taùi taïo cuûa Nghieäp (heát Nghieäp). Theo Phaät Giaùo, caùi tö töôûng, taùc yù hoaëc aùi duïc, laø moät naêng löïc voâ cuøng maïnh meõ trong luùc sinh thôøi; ñeán luùc cheát, naêng löïc laïi coøn maïnh hôn muoân phaàn. Chính tö töôûng cuoái cuøng aáy ñònh ñoaït ñieàu kieän cho kieáp soáng vò lai. Ñeán luùc laâm chung, tö töôûng bieåu xuaát moät tieàm löïc ñaëc bieät. Khi tieàm löïc cuûa Taän Nghieäp naøy (cuûa kieáp hieän taïi) taét maát, thì nhöõng hoaït ñoäng cuûa cô theå vaø nguoàn sinh khí lieàn chaám döùt tröôùc phuùt cuoái cuøng aáy. Ñieàu naøy thöôøng xaûy ñeán cho nhöõng chuùng sanh trong caûnh khoå (Apaøya), nhöng cuõng coù khi xaûy ñeán cho nhöõng ngöôøi thuoäc caûnh giôùi khaùc.

2) Maõn Kyø Haïn cuûa Kieáp Soáng (AØyukhaya), kyø haïn naøy khaùc nhau tuøy caûnh giôùi, nhö tröôøng hôïp cuûa ngöôøi cheát vì tuoåi giaø, heát tuoåi thoï.

3) Naêng löïc taùi taïo cuûa Nghieäp vaø kyø haïn kieáp Soáng ñoàng chaám döùt moät löôït (Ubhayakhaya), vöøa heát nghieäp, vöøa heát tuoåi thoï.

4) Söï phaùt ñoäng ñoái öùng c?a moät nghieäp löïc khaùc maïnh hôn, laøm caét ñöùt thình lình trieàu löu cuûa nghieäp Taùi taïo, tröôùc kyø haïn cuûa kieáp Soùng. Cheát baát ñaéc kyø töû hay cheát yeåu ñeàu do nhaân naøy.

Töû coù boán nhaân, Sanh cuõng coù boán caùch:

1) Sanh töø trong tröùng (Andaja: noaõn sanh);

2) Sanh töø trong thai (Jalapuja: thai sanh);

3) Sanh töø choã aåm thaáp (Samsadeja: thaáp sanh);

4) Sanh töø söï ñoät bieán (Upapatika: hoùa sanh).