Trong Bích Nham Luïc coù keå moät caâu chuyeän nhö sau, vôùi töïa ñeà Chí Ñaïo Voâ Nan cuûa Trieäu Chaâu. Trieäu Chaâu daïy chuùng noùi, "Ñaïo lôùn khoâng khoù mieãn ñöøng so ño. Vöøa coù ngoân ngöõ laäp töùc coù löïa choïn vaø dính maéc, coù minh baïch. Laõo taêng naøy chaúng ôû nôi minh baïch. Caùc oâng coù coøn trì giöõ gì chaêng?"

Luùc aáy coù oâng taêng hoûi, "Khoâng ôû nôi minh baïch, thì thaày trì giöõ caùi gì?"

Trieäu Chaâu noùi, "Toâi cuõng chaúng bieát nöõa".

OÂng taêng noùi, "Hoøa thöôïng ñaõ khoâng bieát, côù sao coøn noùi laø khoâng ôû nôi minh baïch?"

Trieäu Chaâu noùi, "Hoûi veà vaán ñeà laø ñuû roài. Mau laïy roài trôû lui."

Trong lôøi Trieäu Chaâu, caâu "Ñaïo lôùn khoâng khoù, mieãn ñöøng so ño" voán laø töø baøi Tín Taâm Minh cuûa Tam toå Taêng Xaùn. "Ñaïo lôùn chaúng gì khoù, Coát ñöøng choïn löïa thoâi. Quí hoà khoâng thöông gheùt, Thì töï nhieân saùng ngôøi."

Taïi sao vöøa coù ngoân ngöõ laäp töùc coù löïa choïn dính maéc, coù saùng ngôøi minh baïch? Taïi vì ngoân ngöõ laø hình thöùc cuûa tö duy vaø tö duy thoâng thöôøng duøng giaùc quan vaø yù thöùc phaân bieät moïi söï vaät coù hình töôùng khaùc nhau ñeå nhaän bieát. Töø ñoù hoaëc khôûi sinh thöông gheùt, chaáp tröôùc, aùi thuû, hoaëc xuaát hieän söï coá gaéng vöôn leân duøng trí tueä thaáu suoát taát caû moïi söï vaät ñeàu giaû hôïp, theå nghieäm ñöôïc lyù voâ thöôøng, voâ ngaõ vaø tieán tôùi giaùc ngoä.

Khi Trieäu Chaâu baûo "Laõo taêng naøy chaúng ôû nôi minh baïch", caâu aáy coù nghóa laø Trieäu Chaâu khoâng ñaém nhieãm truï vaøo baát cöù moät caùi gì, ngay caû caùi minh baïch, giaùc ngoä. Nhöng khi hoûi "Caùc oâng coù coøn trì giöõ gì chaêng?", Trieäu Chaâu bieát tröôùc theá naøo cuõng coù ngöôøi thaáy choã sô hôû trong caâu hoûi ñoù vaø phaûn öùng doàn oâng vaøo choã luùng tuùng. Sô hôû laø vì ñaõ baûo raèng mình ñaéc maø nhö khoâng ñaéc, mình coù tinh thaàn voâ truï, voâ ngaõ, theá maø vaãn coøn dính maéc vaøo caùi tö töôûng trì giöõ. Quaû vaäy, oâng taêng kia böôùc ra hoûi thaúng thöøng "Hoaø thöôïng ñaõ khoâng ôû nôi minh baïch thì coøn trì giöõ caùi gì nöõa?" Trieäu Chaâu cuõng hay, chaúng bao giôø duøng ñeán gaäy hay heùt, chæ noùi moät caùch goïn gaøng, "Toâi cuõng chaúng bieát nöõa." OÂng taêng kia khoâng chòu tha cho Trieäu Chaâu ruùt lui yeân oån môùi hoûi doàn, "Hoøa thöôïng ñaõ khoâng bieát, côù sao coøn noùi laø khoâng ôû nôi minh baïch?" Qua caâu "Hoûi veà vaán ñeà laø ñuû roài. Mau laïy roài trôû lui", Trieäu Chaâu cho oâng taêng kia hay cuoäc baøn luaän ñeán ñoù ñaõ ñuû, chaám döùt laø vöøa.

Coâng aùn naøy gôïi ra hai vaán ñeà seõ ñöôïc ñeà caäp trong baøi naøy. Ñoù laø ngoân ngöõ vaø phöông phaùp tuøng töôùng nhaäp taùnh. Baøi seõ trình baøy moät söï song haønh giöõa moät beân laø kinh nghieäm tìm toøi hoïc hoûi Khoa hoïc do baûn tính toø moø veà chaân lyù vuõ truï, vaø beân kia laø ñöôøng ñi cuûa moät keû tìm caùch thoâng suoát Phaät phaùp qua cöûa phöông tieän -- cöûa kia laø chaân thaät moân, nghóa laø caùnh cöûa môû ra con ñöôøng tröïc tieáp cho nhöõng ai baûn taâm thanh tònh ñaày ñuû khaû naêng tröïc nhaän thaät töôùng caùc phaùp. Neáu ñem so saùnh hai quaù trình aáy vôùi nhau treân phöông dieän thöïc duïng thôøi con ñöôøng chæ baøy phöông phaùp öùc cheá phieàn naõo, phaùt huy chaân trí ñeå cuoái cuøng ñaït ñeán töï do giaûi thoaùt laø con ñöôøng nhieàu höùng thuù hôn vaø toái caàn thieát cho moät ñôøi soáng an nhieân töï taïi.

Ngoân ngöõ coù theå xem nhö laø boä khung keát hôïp vaø saép ñaët thaønh heä thoáng nhöõng bieåu töôïng söï vaät vaø töông quan nhaân quaû giöõa söï vaät nhaèm dieãn ñaït söï vaän haønh cuûa nhöõng cô caáu vaø tieán trình duyeân sinh trong vuõ truï. Treân thöïc teá, ai cuõng bieát söû duïng ngoân ngöõ thoâng tuïc, moät thöù ngoân ngöõ phaùt xuaát töø tri thöùc thöôøng nghieäm vaø ñöôïc qui ñònh bôûi taäp quaùn vaø coâng öôùc. Ñoù laø thöù ngoân ngöõ caàn thieát cho söï truyeàn ñaït tö töôûng trong quaàn chuùng. Treân bình dieän cao hôn, lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät thuaät laïi trong Kinh hay lôøi caùc Toå giaûi baøy trong Luaän laø moät thöù ngoân ngöõ khaùc. Ñoù laø ngoân ngöõ tình thöông, phaùt xuaát töø taâm Ñaïi Bi, nhaèm chæ cho chuùng sanh con ñöôøng tu taäp tuy bieát raèng giaùo phaùp Phaät chöùng ngoä laø khoâng theå duøng taâm yù maø suy xeùt cho cuøng (baát khaû tö nghò) vaø khoâng theå ñem lôøi noùi maø dieãn ñaït cho ñuùng (baát khaû thuyeát). Khaùc vôùi ngoân ngöõ tình thöông (ngoân ngöõ kinh ñieån), ngoân ngöõ cuûa Khoa hoïc chính laø toaùn ngöõ, moät loaïi ngoân ngöõ coâ ñoïng duøng toaøn kyù hieäu öôùc ñònh. Toaùn ngöõ laø moät coá gaéng trình baøy thí nghieäm khoa hoïc moät caùch khaùch quan. Bôûi sau khi bieåu töôïng söï theå baèng kyù hieäu toaùn hoïc, aùp duïng phöông phaùp dieãn dòch vôùi nhöõng quy taéc laøm toaùn hình thöùc treân nhöõng kyù hieäu öôùc ñònh, lyù luaän trôû neân maùy moùc vaø chính xaùc, daãn töø tieàn ñeà ñaõ xaùc nhaän ñeán keát quaû taát nhieân khoâng theá naøo choái caõi ñöôïc. (Quyù vò coù theå so saùnh söï thay theá nhöõng söï theå baèng kyù hieäu toaùn vôùi tröôøng hôïp ñi ñaùnh baïc ñem tieàn ñoåi thaønh chips tröôùc khi vaøo soøng). Chính vì caùi loái lyù luaän khoâng döïa treân thöïc teá aáy maø nhieàu ngöôøi raát sôï toaùn hoïc cuõng nhö ña soá cho raèng Kinh Luaän raát khoù hieåu maëc daàu toaùn ngöõ hay ngoân ngöõ tình thöông caû hai ñeàu phaûi noùi ra theo ngoân ngöõ thoâng tuïc.

Toaùn ngöõ laø gì? Thöïc ra thöôøng ngaøy taát caû chuùng ta söû duïng toaùn ngöõ moät caùch raát thuaàn thuïc maø khoâng hay bieát. Chaúng haïn, ai cuõng bieát coïng tröø tieàn cuûa, so saùnh thôøi gian sinh hoaït vôùi ñôøi ngöôøi ngaén nguûi. Moãi luùc xem tin töùc treân TiVi chuùng ta chöùng kieán moïi söï so saùnh vaø ñoåi thay ñeàu ñöôïc noùi leân baèng nhöõng con soá. Quyù vò khoâng ñeå yù taïi vì xöôùng ngoân vieân duøng ngoân ngöõ thoâng tuïc. Ngay caû vôùi ngoân ngöõ thoâng tuïc, caàn phaûi ñeà phoøng ñöøng laàm laãn danh vôùi söï. Khi duøng ngoân ngöõ naøy ñeå noùi leân moät söï theå, thì vai troø cuûa ngoân ngöõ laø bieåu töôïng cho söï theå, chöù khoâng phaûi laø thay theá söï theå. Danh vaø söï hoaøn toaøn khaùc nhau. Hieän thöïc vôùi tính caùch voâ thöôøng luoân luoân sai bieät vaø sai bieät. Bôûi theá khi goïi teân moät hieän thöïc thì teân goïi ñoù laø moät toång xöng vì noù noùi ñeán toång töôùng cuûa hieän thöïc töùc laø toång coïng taát caû nhöõng caùi sai bieät, chöù khoâng chæ vaøo töøng caùi sai bieät, nghóa laø khoâng goïi thaúng vaøo töï töôùng cuûa hieän thöïc. Ñieàu naøy thaáy roõ trong ñôøi soáng haèng ngaøy vôùi loái söû duïng nhöõng con soá thoáng keâ (statistics) ñeå dieãn taû tình hình kinh teá, chính trò, hay xaõ hoäi, lieân heä ñeán soá ñoâng. Nhöõng con soá thoáng keâ aáy khoâng ñaû ñoäng gì ñeán sinh hoaït cuûa baát cöù moät caù theå naøo trong soá ñoâng maëc daàu raát coù ích treân phöông dieän cho thaáy tính chaát bieán chuyeån toång theå cuûa moät quaàn chuùng.

Khi moät hieän thöïc coù theå nhaän thöùc baèng tri thöùc thöôøng nghieäm, ta baûo hieän thöïc aáy coù tính chaát cuï theå vaø hieån nhieân. Traùi laïi, neáu hieän thöïc ñoù thoaùt khoûi taàm vôùi cuûa tri thöùc thöôøng nghieäm thôøi mang tính chaát tröøu töôïng. Bôûi vaäy chuùng ta thaáy toaùn ngöõ khoù hieåu vaø khoù hoïc. ÔÛ caáp tieåu hoïc, con soá thöôøng ñi keøm vôùi teân moät vaät theå: ba con boø, chín caùi baùnh. Ta goïi ñoù laø nhöõng soá cuï theå (concrete numbers). Lôùn leân, ta hoïc coïng tröø nhaân chia vôùi nhöõng con soá tröøu töôïng (abstract numbers), chaúng haïn, cöûu cöûu baùt nhaát, baùt cöûu thaát nhò. Roài tai naïn lôùn xaûy ra khi leân baäc trung hoïc nghe thaày baûo duøng chöõ x hay y ñeå bieåu töôïng cho moät con soá coù theå thay ñoåi vaø goïi chöõ x hay y aáy laø bieán soá (variable). Töøng quen söû duïng möôøi kyù hieäu 0, 1, 2, .. ., 9 vôùi caùch saép chuùng thaønh soá, nay boãng nhieân thaày laïi baûo duøng chöõ caùi a, b, ..., z laøm con soá maø laïi khoâng bieát ñoù laø soá gì, thì thieät laø ñieân caùi ñaàu! Cho neân coù nhaø toaùn hoïc noùi ñuøa raèng khi boïn toaùn gia noùi chuyeän, chuùng thöïc söï khoâng bieát chuùng ñang noùi caùi gì. Tuy vaäy tieán trình tröøu töôïng hoùa khoâng döøng ngang ñaây. Haàu ñöôïc höõu ích hôn -- vaø giaù trò cuûa toaùn hoïc laø ôû choã höõu ích -- toaùn hoïc phaûi bieát dieãn taû nhöõng töông quan nhaân quaû. Do ñoù maø khai sinh khaùi nieäm haøm soá (function). Haøm soá cho ta bieát söï thay ñoåi cuûa moät söï theå A daãn ñeán söï thay ñoåi moät söï theå B nhö theá naøo vaø bao nhieâu. Chaúng haïn nhö khi ñang laùi xe baïn nhìn ñoàng hoà chæ giôø, caùi kim chæ toác ñoä, vaø soá miles cuûa ñoaïn ñöôøng baïn ñaõ chaïy xe, baét ñaàu töø soá 0. Neáu baïn giöõ toác ñoä khoâng ñoåi, chaúng haïn 60 miles moät giôø, thôøi sau 1 giôø, baïn thaáy khoaûng ñöôøng chaïy laø 60 miles. Sau 2 giôø, khoaûng ñöôøng aáy laø 120 miles,... Sau vaøi giôø nhaän xeùt nhö vaäy baïn tìm ngay ra moät haøm soá: Soá miles chaïy xe baèng toác ñoä nhaân vôùi thôøi gian: Khoaûng ñöôøng = Toác ñoä X Thôøi gian. Thôøi gian ôû trong tröôøng hôïp naøy goïi laø bieán soá ñoäc laäp. Pheùp nhaân toác ñoä laø haøm soá cho bieát keát quaû khoaûng ñöôøng chaïy xe töông öùng vôùi thôøi gian chaïy xe. Khoaûng ñöôøng chaïy xe goïi laø thuoäc soá vì noù phuï thuoäc vaøo bieán soá ñoäc laäp. Vuøng töø ñoù xuaát phaùt nhöõng bieán soá ñoäc laäp ñöôïc mang teân laø xuaát xöù (domain), vaø vuøng chöùa nhöõng thuoäc soá ñöôïc goïi laø lai xöù (range). Haøm soá bieåu tröng cho söï töông quan hoã taùc giöõa hai vuøng, xuaát xöù vaø lai xöù. Moät ñieàu hay cuûa haøm soá laø trong nhieàu tröôøng hôïp ñôn giaûn ta coù theå hình dung ñöôïc söï töông quan nhaân quaû baèng hình veõ thay theá nhöõng heä thöùc kyù hieäu khoù hieåu. Hình veõ coù theå laø moät ñöôøng thaúng hay moät laøn soùng. Nhöng neân nhôù ñoù chæ laø giaû hình, nghóa laø hieän thöïc khoâng phaûi coù hình thuø nhö vaäy. Ñoù chæ laø moät caùch giuùp ñôõ trí nhôù hình dung trong trí oùc moät söï töông quan nhaân quaû. Taát caû ñeàu laø phöông tieän giuùp ta ñeán gaàn hieän thöïc chöù khoâng phaûi laø hieän thöïc chaân nhö.

Ñoïc kinh Phaät hay nghe lôøi Toå giaûi cuõng vaäy. Y kinh giaûi nghóa, tam theá Phaät oan. Thay vì hieåu bieát treân beà maët cuûa ngoân töø (töùc laø theo nghóa ñen) ta neân hieåu kinh nhö laø nhöõng lôøi chæ daãn môùi naém baét ñöôïc nhöõng giaù trò noäi dung thoâng ñieäp cuûa ñöùc Phaät (chaân lyù). Trong ñeà töïa cho baûn dòch Trung Luaän cuûa La Thaäp ngaøi Taêng Dueä coù noùi, "Thöïc phi danh baát ngoä". Nghóa laø, moät söï theå neáu khoâng coù teân goïi thì söï theå aáy khoâng ñöôïc bieát ñeán maëc daàu söï theå vaø teân goïi cuûa noù hoaøn toaøn khaùc nhau. Caùi duïng cuûa ngoân ngöõ trong Kinh Luaän khoâng phaûi ôû khaû naêng dieãn ñaït maø laø ôû khaû naêng chæ daãn. Ngoaøi ra, ngoân ngöõ kinh ñieån coøn coù giaù trò giaûi thoaùt, nghóa laø haøm chöùa muïc tieâu cuûa söï truyeàn ñaït. Phaät duøng ngoân ngöõ laø ñeå khai thò, giaûi minh thaät töôùng, chöù töï theå thaät töôùng Phaät khoâng bao giôø noùi ra maø ta chæ tìm thaáy nôi söï im laëng cao thöôïng cuûa Ngaøi. Chaúng haïn, trong kinh thöôøng daïy, nieát baøn khoâng ñeán khoâng ñi, baát nhaát baát dò, phi ñoaïn phi thöôøng, chaúng sanh chaúng dieät. Noùi nhö vaäy khoâng phaûi laø ñeå ñ?nh nghóa nieát baøn, maø chæ vaïch con ñöôøng giöõa cho ngoân ngöõ ñeå ñi veà nieát baøn. Con ñöôøng aáy khoâng phaûi laø baûn chaát hieän höõu cuûa thöïc taïi maø laø baûn chaát bieåu töôïng cuûa ngoân töø. Noùi toùm laïi, trình ñoä thoâng hieåu ngoân ngöõ caøng cao thì khaû naêng nhaän dieän chaân lyù caøng saâu vaø möùc ñoä giaûi thoaùt caøng bao quaùt.

Trong phaïm vi Khoa hoïc, khoa hoïc gia thöôøng bò baét buoäc phaûi duøng ngoân ngöõ thoâng tuïc ñeå moâ taû hieän töôïng khoâng phaûi baèng luaän lyù hay phaân tích toaùn hoïc maø baèng moät hình aûnh gôïi yù. Theo Einstein, "haàu heát tö töôûng thieát yeáu cuûa khoa hoïc coù baûn tính ñôn giaûn vaø treân nguyeân taéc, coù theå dieãn ñaït baèng moät thöù ngoân ngöõ maø ai cuõng hieåu ñöôïc." Werner Heisenberg tin raèng "ngay caû vôùi nhaø vaät lyù hoïc, söï dieãn taû baèng ngoân ngöõ thoâng tuïc seõ trôû thaønh moät tieâu chuaån ñeå nhaän ra trình ñoä hieåu bieát thaáu ñaït."

Khi laøm thí nghieäm, nhaø khoa hoïc caét xeùn thöïc taïi thaønh töøng maûnh, giôùi haïn thu heïp moãi maûnh trong moät khuoân khoå nhoû ñeå deã beà ñònh nghóa vaø bieåu töôïng baèng ngoân töø, cho neân moïi lyù thuyeát khoa hoïc vì caên cöù treân bieåu töôïng ngoân töø, neáu thaønh töïu toát ñeïp, thì söï thaønh töïu aáy chæ laø moät thaønh coâng toái ña chöù khoâng phaûi laø moät thaønh coâng vieân maõn. Tieán trình bieåu töôïng coá gaéng raäp khuoân theo tieán trình thöïc taïi nhöng khoâng theå naøo thay theá cho tieán trình thöïc taïi. Moät beân laø nhöõng khaùi nieäm khoâ cöùng, tónh tòch, moät beân laø sinh ñoäng bieán ñoåi lieân ló. Theo Einstein, khoâng moät lyù thuyeát khoa hoïc naøo ñöôïc goïi laø vieân maõn tröø phi khi moãi phaàn töû cuûa thöïc taïi vaät lyù phaûi coù moät ñoái phaàn töông öùng trong lyù thuyeát vaät lyù aáy. [Whatever the meaning assigned to the term complete, the following requirement for a complete theory seems to be a necessary one: every element of the physical reality must have a counterpart in the physical theory.] Trong hoaøn caûnh naøo Einstein ñaõ phaùt bieåu nhö vaäy? Ñeå hieåu yù nghóa caâu noùi ñoù, ta caàn nhìn laïi töø ñaàu nhöõng bieán coá lôùn lao ñaõ xaûy ra trong lòch söû khaûo cöùu khoa hoïc thuoäc phaïm vi vaät lyù hoïc.

Khaûo cöùu vaät lyù laø laøm nhöõng vieäc gì? Döïa treân giaû thuyeát caùc vaät lyù gia laøm thí nghieäm ñeå thieát laäp nhöõng luaät nhaân quaû vaø thöû xem giaû thuyeát coù ñuùng vôùi thöïc teá hay khoâng. Neáu ñuùng thì seõ ñem nhöõng luaät ñöôïc khaùm phaù ra aùp duïng ñeå giaûi ñaùp thaéc maéc veà moät soá hieän töôïng trong vuõ truï. Ñoïc ñoaïn vaên sau ñaây cuûa Einstein coù theå giuùp ta hieåu bieát theâm veà coâng vieäc caùc nhaø vaät lyù ñang theo ñuoåi.

"Caùc khaùi nieäm vaät lyù hoaøn toaøn do taâm (human mind) töï do taïo ra vaø tuy thaáy nhö laø nhöng khoâng phaûi duy nhaát tuøy thuoäc theá giôùi ngoaïi taïi. Trong coá gaéng tìm hieåu thöïc taïi chuùng ta gioáng nhö moät ngöôøi ñang thöû tìm hieåu maùy moùc cuûa moät chieác ñoàng hoà. Ngöôøi aáy thaáy maët ñoàng hoà vaø hai kim ñang chaïy, nghe caû tieáng tíc taéc, nhöng khoâng coù caùch naøo môû hoäp voû ra ñöôïc. Neáu kyõ xaûo ngöôøi aáy coù theå hình dung ra moät boä maùy töôûng töôïng chòu traùch nhieäm veà moïi ñieàu ngöôøi aáy quan saùt, nhöng khoâng bao giôø tin chaéc ñöôïc boä maùy töôûng töôïng aáy laø boä maùy duy nhaát khaû dó giaûi thích moïi ñieàu quan saùt. Ngöôøi aáy khoâng bao giôø coù theå so saùnh boä maùy töôûng töôïng vôùi boä maùy coù thaät vaø khoâng theå hình dung ñöôïc khaû naêng theå hieän cuûa yù nghóa veà moät söï so saùnh nhö vaäy."

Nhö Einstein noùi, nhaø vaät lyù chæ coù moät caùch duy nhaát laø nhìn hình töôùng beân ngoaøi ñeå thoâng hieåu thöïc taùnh beân trong cuûa söï vaät. Tuy nhieân moïi phöông caùch tri nhaän hình töôùng ñeàu do taâm chi phoái. Vì taâm chuùng ta thöôøng xuyeân vaån ñuïc nhö nöôùc ao hoà bò khuaáy ñoäng neân tri giaùc do taâm khoâng cho ta thaáy ñuùng nhö thaät. Hai caâu chuyeän sau ñaây cho thaáy taâm bò vaån ñuïc nhö theá naøo.

Caâu chuyeän thöù nhaát laø Hoaøng ñeá maëc aùo quaàn môùi. Moät ngaøy noï, Hoaøng ñeá daïo khaép neûo ñöôøng traàn truoàng nhö nhoäng. Tröôùc hoâm ñoù daân chuùng ñaõ ñöôïc baùo cho bieát Hoaøng ñeá saép ñi daïo vôùi moät boä aùo quaàn môùi thieät ñeïp. Bôûi vaäy tuy thaáy Hoaøng ñeá traàn truoàng, moïi ngöôøi töï aùm thò mình ñeå tin raèng Hoaøng ñeá quaû ñang daïo chôi vôùi moät boä aùo quaàn môùi thieät ñeïp. Chæ tröø moät caäu beù la lôùn "EÂ, Hoaøng ñeá ôû traàn ôû truoàng."

Taâm cuûa caäu beù ñöôïc ví nhö taâm cuûa moät keû môùi hoïc Thieàn. Taâm naøy "troáng khoâng, khoâng bôïn taät quen cuûa moät chuyeân vieân, saün saøng thaâu nhaän, hoaøi nghi, vaø môû roäng ñoùn tieáp moïi ñieàu coù theå xaûy ñeán." (Trong lôøi Baker Roshi ñeà töïa saùch Zen Mind, Beginner's mind)

Caâu chuyeän thöù hai laø Moät thieàn sö tieáp chuyeän moät giaùo sö Ñaïi hoïc. Moät giaùo sö ñeán gaëp moät thieàn sö ñeå hoûi veà thieàn. Thieàn sö doïn traø. OÂng ñoå ñaày cheùn traø cuûa khaùch vaø cöù tieáp tuïc roùt. OÂng khaùch nhìn nöôùc chaûy traøn cho ñeán luùc khoâng coøn giöõ ñöôïc im laëng. OÂng noùi "Cheùn ñaõ quaù ñaày. Chaúng coù gì vaøo theâm trong cheùn ñöôïc nöõa!". Thieàn sö lieàn baûo "Gioáng nhö caùi cheùn naøy, oâng ñaày aép yù kieán vaø öùc ñoaùn. Laøm sao toâi chæ oâng thieàn tröø phi khi oâng truùt saïch cheùn oâng tröôùc ñaõ."

Chính theá, ñaàu oùc cuûa baát cöù nhaø vaät lyù naøo cuõng chöùa ñaày nhöõng ñieàu ñaõ hoïc hoûi vaø nhöõng vaán ñeà, phöong phaùp, muïc tieâu maø hoï ñaõ boõ coâng nghieân cöùu laâu ngaøy. Nhöng khoa hoïc chæ tieán boä khi caùc nhaø laøm khoa hoïc côûi môû bieát loaïi boû moïi thaønh kieán ngaên trôû söï ñoùn nhaän nhöõng yù kieán môùi.

Trong khi nghieân cöùu lòch söû khoa hoïc nhaø vaät lyù Thomas Kuhn ñeà nghò moät phöông phaùp phaân chia nhöõng cô caáu lyù thuyeát vaø hình thöùc luaän lyù khoa hoïc thaønh loaïi döïa treân 'paradigm', dòch laø moâ thöùc. Söï phaân chia naøy töông töï nhö söï phaân chia thaønh nhieàu boä phaùi vaø toâng phaùi trong Phaät giaùo vì kieán giaûi baát ñoàng veà giaùo nghóa, tu haønh, vaø quaû vò.

"Moät moâ thöùc laø nhöõng gì caùc thaønh vieân cuûa moät coäng ñoàng khoa hoïc san seû vôùi nhau, vaø ngöôïc laïi, moät coäng ñoàng khoa hoïc laø bao goàm nhöõng thaønh vieân cuøng san seû moät moâ thöùc." Nhö theá, moät moâ thöùc coù theå laø moät quan ñieåm hay moâ hình söï dieãn tieán tö duy lieân quan ñeán moät vaán ñeà khoa hoïc. Thí duï: Tieán trình bieán hoùa cuûa söï vaät caên cöù vaøo nguyeân lyù veà söï choïn loïc töï nhieân laø moät moâ thöùc. Khoâng thôøi gian töôïng hình nhö moät moâi tröôøng lieân tuïc (continuum) do Einstein ñeà nghò laø moät moâ thöùc khaùc. Khi moät moâ thöùc môùi xuaát hieän, moät soá vaán ñeà chöa ñöôïc caùc moâ thöùc khaùc giaûi quyeát thôøi nay ñöôïc giaûi quyeát. Nhöng ñoàng thôøi, moâ thöùc môùi laøm phaùt sinh theâm nhieàu vaán ñeà, nhieàu caâu hoûi môùi. Ngay caû nhöõng vaán ñeà töôûng nhö ñaõ giaûi quyeát thöïc ra chæ giaûi quyeát ñöôïc phaàn naøo, khoâng ñaày ñuû, coøn thieáu soùt. Ñoù laø lyù do ñeå tieáp dieãn cuoäc tìm kieám nhöõng moâ thöùc coù nhieàu khaû naêng giaûi thích höõu hieäu hôn. Nhöng ñeán bao giôø môùi chaám döùt ñöôïc cuoäc tìm kieám? Theo ngaøi Long Thoï, moät caâu hoûi, ñuùng vôùi yù nghóa moät caâu hoûi laø ñi tìm chaân trôøi môùi cho tö töôûng, phaûi caên cöù treân thuyeát taùnh Khoâng, nghóa laø moät nghi vaán meänh ñeà khoâng chöùa ñöïng moät khaúng ñònh maëc nhieân naøo caû. Neáu khoâng ñöôïc thieát laäp treân thuyeát taùnh Khoâng thì caâu hoûi ñaõ ñoùng khung saün cho caâu traû lôøi vaø khoâng moät traû lôøi naøo coù theå thoûa maõn caâu hoûi. Nhö vaäy cuoäc tìm kieám moät moâ thöùc khoa hoïc toaøn naêng seõ khoâng bao giôø thaønh coâng vì baát cöù moâ thöùc naøo cuõng xuaát phaùt töø nhöõng khaúng ñònh. Sau ñaây laø moät soá moâ thöùc raát quan troïng vì ñöôïc duøng laøm neàn taûng giaûi thích söï tieán boä cuûa Khoa hoïc.

Moâ thöùcI. Thuyeát töông ñoái cuûa Albert Einstein (Theories of relativity).

Tröôùc heát, Einstein giaû ñònh raèng toác ñoä aùnh saùng khoâng phuï thuoäc vaøo söï chuyeån ñoäng cuûa quan saùt vieân hay cuûa nguoàn saùng vaø laø moät haèng soá. Toác ñoä aáy höõu haïn nhöng raát lôùn,186,000 miles moãi giaây neáu ño trong khoaûng troáng. Ñoù cuõng laø toác ñoä toái ña coù theå ñaït ñöôïc ôû theá gian naøy.

Ñeå theo ñuùng nguyeân lyù töông ñoái buoäc moïi luaät vaät lyù phaûi coù giaù trò trong taát caû moïi heä qui chieáu chuyeån ñoäng ñeàu (uniform motion), thôøi caàn phaûi thay theá hai khaùi nieäm rieâng reõ khoâng gian vaø thôøi gian baèng moät caùi khung môùi, goïi laø khoâng-thôøi-gian. Khoâng-thôøi-gian laø moät moâi tröôøng lieân tuïc (continuum), nghóa laø moät vaät theå maø caáu töû ôû saùt caïnh nhau ñeán noãi khoâng coù choã hôû giöõa chuùng thaønh ra khoâng theå naøo phaân bieät phaàn naøy vôùi phaàn kia. Trong khoâng-thôøi-gian moïi bieán coá hieän ra nhö vaäy laø nhö vaäy chöù khoâng trieån khai (develop) vôùi thôøi gian nhö trong cô hoïc coå ñieån. Toaøn theå söï vaät hieän höõu nhö vaäy laø nhö vaäy treân neàn khoâng-thôøi-gian gioáng nhö hình trong tranh hoïa chöù khoâng dieãn bieán tröôùc maét theo doøng thôøi gian. Taát caû quaù khöù, hieän taïi, vaø vò lai ñoàng loaït hieän höõu. Xin nhaéc laïi ñaây laø nhöõng phaùt bieåu do söï duøng ngoân ngöõ thoâng tuïc ñeå noùi ra yù nghóa cuûa suy luaän baèng toaùn hoïc. Xeùt cho cuøng, bôûi vì khoâng coù caùch trình baøy naøo ñuùng hôn khi duøng ngoân ngöõ thoâng tuïc neâu leân söï töông quan nhieáp nhaäp cuûa hai khaùi nieäm khoâng gian vaø thôøi gian neân Einstein môùi goïi thôøi gian laø 'chieàu thöù tö '. Noùi ñuùng hôn, 'chieàu thöù tö ' laø teân goïi, nhaõn hieäu gaùn cho söï töông quan giöõa khoâng gian vaø thôøi gian. Moät giaùo sö cuûa Einstein, Hermann Minkowski, quaù thích thuù veà saùng kieán cuûa oâng hoïc troø, lieàn nghó ra ñöôïc moät caùch dieãn dòch baèng phöông trình toaùn hoïc nhöõng tieán trình dieãn bieán treân neàn khoâng-thôøi-gian, töông tôï coâng thöùc Pythagoras maø ngöôøi ta thöôøng duøng ñeå tính caïnh huyeàn cuûa moät tam giaùc vuoâng khi bieát chieàu daøi hai caïnh keà goùc vuoâng. Theo coâng thöùc Minkowski, khoaûng khoâng-thôøi-gian caùch xa hai bieán coá, nhö laø söï noå buøng cuûa hai vì sao, luoân luoân laø nhö vaäy, khoâng bieán ñoåi, duø cho ño khoaûng ñoù töø moät haønh tinh chuyeån ñoäng chaäm hay töø moät hoûa tieãn phoùng raát nhanh. Ngaïc nhieân vaø thích thuù nhaát laø coâng thöùc Minkowski cho thaáy ñoái vôùi moãi caù nhaân, ba thôøi quaù khöù, hieän taïi, vaø vò lai tuï laïi taïi moät ñieåm, goïi laø 'baây giôø' (now) . Ñieåm naøy ñöôïc ñaët vaøo moät vò trí xaùc ñònh roõ reät, goïi laø 'taïi ñaây' (here) maø ta khoâng tìm thaáy ôû moät choã naøo khaùc ngoaøi vò trí hieän taïi cuûa quan saùt vieân. Trong Thieàn Luaän, taäp haï, vaán ñeà naøy ñöôïc thieàn sö D. T. Suzuki ñeà caäp trong khaùi nieäm vieân dung, moät trong taát caû, taát caû trong moät, khi trình baøy veà kinh Hoa Nghieâm.

Moät heä quaû raát quan troïng cuûa thuyeát töông ñoái heïp laø söï ñoàng hoùa hai khaùi ni?m, khoái löôïng vaø naêng löôïng, baáy laâu taùch bieät. Söï ñoàng hoùa aáy ñöôïc vieát thaønh moät coâng thöùc toaùn hoïc, tuy ñôn giaûn nhöng heát söùc coâng hieäu: E = mc². Noùi nhö Einstein, "naêng löôïng coù khoái löôïng, vaø khoái löôïng tieâu bieåu naêng löôïng". Neáu ví khoái löôïng vôùi thaân vaø naêng löôïng vôùi taâm, thôøi caùi moâ thöùc thaân taâm phaân bieät ñöôïc Descartes xaùc nhaän baèng caâu noùi baát huû "Toâi suy nghó, vaäy laø toâi hieän höõu" khoâng coøn chuùt giaù trò naøo nöõa. Chính nhôø coâng thöùc ñoàng hoùa khoái vaø naêng löôïng maø ngöôøi ta thoâng hieåu vì ñaâu sao treân trôøi lieân ló phaùt aùnh saùng moät caùch ñeàu ñaën. Söï hieåu bieát veà vaän haønh cuûa vuõ truï bao goàm nhöõng vaät theå roäng lôùn nhö thieân haø, sao, haønh tinh hay vi teá nhö nhöõng haït löôïng töû tieán trieån raát mau nhôø vaøo coâng thöùc naøy. Tieác thay bom nguyeân töû, bom khinh khí cuõng baét nguoàn töø coâng thöùc aáy maø ra.

Khoái vaø naêng laø hai hình töôùng cuûa söï vaät, chuùng coøn sinh ra nhieàu hình töôùng khaùc, nhöng töïu trung theo luaät baûo toàn khoái-naêng löôïng thì duø chuùng ñoåi töø hình töôùng naøy sang hình töôùng khaùc, toång soá khoái-naêng löôïng trong vuõ truï luoân luoân vaãn nhö vaäy, khoâng thay ñoåi. Noùi caùch khaùc, toaøn vuõ truï luoân luoân tìm caùch giöõ theá caân baèng, keát deät hay ñoàng nhaát moïi söï vaät trong "söï söï voâ ngaïi phaùp giôùi", nghóa laø coát taïo thaønh moät toaøn theå nhòp nhaøng do söï töông dung töông nhieáp theo quan ñieåm vieân dung cuûa kinh Hoa Nghieâm.

Sau naøy, Einstein boå tuùc thuyeát töông ñoái heïp baèng caùch moâ taû khoâng-thôøi-gian vôùi nhöõng vuøng loài loõm töông öùng vôùi söï taùc duïng cuûa söùc huùt vaïn vaät (gravity). Ñoä cong cuûa nhöõng loài loõm lôùn hay beù tuøy theo taïi vuøng ñoù coù nhieàu hay ít khoái löôïng. Khi moät haønh tinh chaïy quanh maët trôøi thôøi noù chaïy quanh moät vuøng loài coù ñoä cong raát lôùn töông öùng vôùi söï hieän dieän cuûa khoái raát lôùn cuûa maët trôøi. Quó ñaïo cuûa haønh tinh laø con ñöôøng haønh tinh theo moät caùch töï nhieân vaø cuõng laø con ñöôøng ngaén nhaát. Phöông trình Einstein thieát laäp ñeå moâ taû söï vaän haønh cuûa vuõ truï khoâng bieåu dieãn söï chuyeån ñoäng maø traùi laïi, bieåu dieãn moät vuøng ñòa phöông cuûa khoâng-thôøi-gian taïi ñoù quan saùt vieân ñang laøm thí nghieäm. Einstein tin raèng vaät chaát chính laø ñoä cong cuûa nhöõng loài loõm treân neàn khoâng-thôøi-gian. Ñoù laø ñieàu oâng suoát ñôøi öôùc ao chöùng minh ñöôïc baèng toaùn hoïc. Nhöõng khaùi nieäm nhö khoái, naêng löôïng, roát cuoäc chæ laø ñoä cong cuûa nhöõng loài loõm treân khoâng-thôøi-gian. Nhö vaäy cuoái cuøng chæ coøn laïi hai khaùi nieäm laø khoâng-thôøi-gian vaø chuyeån ñoäng. Nhöng vì chuyeån ñoäng laø con ñöôøng töï nhieân vaø ngaén nhaát quanh nhöõng loài loõm treân khoâng-thôøi-gian, cho neân khoâng-thôøi-gian vaø chuyeån ñoäng laø khoâng hai (phi nhaát phi dò). Toùm laïi, taát caû chæ laø giaû danh! Nhöõng ai tu phaùp moân baát nhò chaéc khoâng laï gì veà ñieàu nhaän xeùt naøy.

Hieän nay caùc nhaø thieân vaên hoïc aùp duïng thuyeát töông ñoái cuûa Einstein ñeå giaûi thích söï hoã töông taùc duïng vaø söï chuyeån ñoäng cuûa caùc thieân haø, sao, haønh tinh, hoä tinh trong khoâng trung. Caên cöù vaøo thuyeát aáy, hoï döï ñoaùn coù theå tìm ra naøo laø loã ñen, naøo laø chaát toái, naøo laø nhieàu vuõ truï khaùc ñoàng thôøi hieän höõu vôùi vuõ truï cuûa chuùng ta, v.. v..

Moâ thöùcII. Cô hoïc löôïng töû (Quantum mechanics)

A. Thuyeát boå sung cuûa Niels Bohr (Theory of complementarity).

Moät löôïng töû (electron, v..v..) coù luùc thì coù veû laø haït nhöng luùc khaùc laïi phaûi ñöôïc moâ taû nhö soùng. Theo Bohr, vaán ñeà "A vaø chaúng phaûi A" ñoù khoâng theå giaûi quyeát baèng caùch tìm kieám moät khaùi nieäm môùi thay theá, coù khaû naêng chuïp baét ñöôïc thaät tính cuûa heä thoáng. Nhöõng gì caùc nhaø vaät lyù kinh nghieäm ñöôïc (electron nhö soùng hoaëc nhö haït) laø moät phaàn baát khaû phaân cuûa, hoaëc bò qui ñònh, khuoân naén bôûi, toaøn theå traïng huoáng cuûa thí nghieäm. Traïng huoáng naøy khoâng nhöõng bao goàm nhöõng duïng cuï maùy moùc, söï theå ñöôïc thí nghieäm, maø coøn keå caû quan saùt vieân laøm thí nghieäm nöõa. Do ñoù caùch giaûi thích laø caëp khaùi nieäm töông phaûn naøy phaûi ñöôïc söû duïng ñuùng traïng huoáng vaø xem chuùng nhö boå khuyeát cho nhau ñeå coù ñöôïc moät hình aûnh ñaày ñuû veà heä thoáng. Quan heä töông phaûn nhöng boå khuyeát cuûa hai khaùi nieäm, soùng vaø haït (thí duï cuï theå khaùc laø hai ñaïi löôïng vaät lyù nhö xung löôïng vaø vò trí, naêng löôïng trong moät tieán trình vaät lyù vaø thôøi gian tieán trình naøy xaûy ra, v..v..) ñöôïc Bohr goïi laø boå sung (complementarity).

Thuyeát boå sung nhaéc ta nhôù ñeán phöông phaùp töù cuù ngaøi Long Thoï thöôøng hay duøng ñeå baùc boû chuû tröông söï vaät coù töï tính. Boán caâu aáy laø: 1. Höõu nhi baát voâ (Coù maø chaúng khoâng); 2. Voâ nhi baát höõu (Khoâng maø chaúng coù); 3. Dieäc höõu dieäc voâ (cuõng coù cuõng khoâng); 4. Phi höõu phi voâ (chaúng phaûi coù, chaúng phaûi khoâng).

Ñem duøng nhöõng töø luaän lyù (logical words) nhö: vaø (and), hay (or), chaúng phaûi (not) cuûa luaän lyù hình thöùc, boán caâu treân coù theå vieát laïi nhö sau theo luaän lyù hình thöùc: 1. A; 2. Chaúng phaûi A; 3. A vaø chaúng phaûi A; 4. Chaúng phaûi (A vaø chaúng phaûi A).

Trieát lyù Phaät giaùo chuû tröông xeùt giaù trò ñuùng hay thöïc cuûa moät tieàn ñeà caên cöù treân thöïc nghieäm vaø suy luaän. Neáu caâu thöù nhaát thöïc (sacca, truth) ñöùc Phaät cho raèng caâu thöù hai vaø caâu thöù ba laø voïng (confusion, musaø), ñoái ñaõi chöù khoâng sai (sin, kali). Ngöôïc laïi caâu cuoái sai. Lyù do: Phaät cho raèng khi phuû ñònh moät ñieàu gì thöïc theo kinh nghieäm, thôøi söï phuû ñònh khoâng baét buoäc daãn ñeán söï sai tuyeät ñoái, maø chæ daãn ñeán moät tröôøng hôïp töông phaûn maø thoâi. Tieâu chuaån ñeå nhaän bieát giaù trò sai laø ñieàu ñoù phaûi maâu thuaãn vôùi moät söï thöïc tuyeät ñoái hay maâu thuaãn vôùi moät meänh ñeà ñöôïc thaønh laäp coù tính chaát phoå quaùt (universal). Thí duï: Caâu "Taát caû thieân nga ñeàu traéng" vaø caâu "Moät soá thieân nga khoâng traéng" ñöôïc xem nhö laø maâu thuaãn nhau. Bôûi vì caâu ñaàu xem nhö laø moät söï thöïc tuyeät ñoái. Do ñoù, khi ñoïc kinh Phaät ta haõy löu yù ñeán hai ñieàu. Moät, khi Phaät duøng chöõ 'nhaát thieát' (taát caû), Phaät luoân luoân giôùi haïn taát caû vaøo caùc söï theå ñöôïc thöïc nghieäm. Hai, Phaät khoâng bao giôø noùi troáng nhö laø "Taát caû ñang khoå ñau", maø luoân luoân noùi "taát caû nhöõng thöù naøy ñang khoå ñau". Trôû veà caâu thöù tö cuûa töù cuù trong ñoù coù söï ñoàng thôøi baùc boû caû khaúng ñònh laãn phuû ñònh, Phaät khoâng cho ñoù laø moät caùch phaùt bieåu nguyeân taéc trieät tam (law of excluded middle) maø laø moät söï töø choái hoaøn toaøn kieán thöùc (knowledge) vaø moâ taû (description). Nhö vaäy Phaät baùc boû quan ñieåm cuûa nhöõng ngöôøi theo giaùo lyù Upanishad (AÙo nghóa thö) vaø theo giaùo phaùi Kyø Na (Jaina) cho caâu thöù tö laø thöïc.

Thuyeát boå sung coù theå xem nhö töôïng tröng cho caâu thöù ba. Nghóa laø moät löôïng töû vöøa laø haït vaø vöøa chaúng phaûi haït töùc soùng.

Khi A thöïc maø chaáp nhaän caâu thöù hai (chaúng phaûi A) vaø caâu thöù ba (A vaø chaúng phaûi A) khoâng sai, chính ñoù laø moät ñieåm raát ö ñaëc bieät cuûa suy luaän Phaät giaùo. Ta thöôøng quen lyù luaän theo loái nhò bieân, khoâng sai thì ñuùng, khoâng ñuùng thì sai. Ñeå phaù kieán chaáp nhò bieân töông ñoái, Phaät chaáp nhaän theâm loái suy luaän ñoái ñaõi, töông phaûn, nhö trong hai caâu thöù hai vaø thöù ba cuûa töù cuù. Quyeån saùch Fuzzy Thinking cuûa Bart Kosko seõ giuùp hieåu theâm raát nhieàu veà vaán ñeà naøy treân phöông dieän toaùn hoïc vaø maïng löôùi thaàn kinh (neural networks) cuûa maùy tính.

B. Nguyeân lyù baát ñònh cuûa Heisenberg. (Uncertainty principle of Heisenberg)

Trong cô hoïc löôïng töû, daãu duïng cuï, phöông phaùp, vaø ngöôøi ño löôøng hoaøn haûo ñeán möùc ñoä naøo ñi nöõa, ta khoâng bao giôø coù theå ñoàng thôøi bieát ñöôïc chính xaùc caû vò trí laãn xung löôïng cuûa moät haït ñang chuyeån ñoäng, cuõng nhö caû thôøi gian laãn naêng löôïng lieân heä ñeán moät bieán coá. Ñoù laø nguyeân lyù baát ñònh cuûa Heisenberg. Sau ñaây laø moät thí duï aùp duïng nguyeân lyù aáy ñeå thoâng hieåu lôøi daïy "saéc töùc thò khoâng, khoâng töùc thò saéc" cuûa ñöùc Phaät trong phaïm vi vaät lyù.

Theo nguyeân lyù baûo toàn khoái-naêng löôïng, ta khoâng theå töø khoâng laøm ra coù (No free lunch). Neáu choã naøy ñöôïc theâm moät soá naêng löôïng thôøi choã kia seõ maát ñi moät soá töông ñöông. Trong caùc phoøng vaät lyù löôïng töû, caùc nhaø vaät lyù quan saùt thaáy raèng caùc haït thöôøng xuyeân bieán chuyeån, phaùt sinh ra nhöõng haït loaïi khaùc, thöôøng goïi laø haït aûo, roài töùc thì haáp thuï nhöõng haït aûo aáy laïi ngay khi chuùng phaùt khôûi. Thí duï: electron vôùi nhöõng aûo photon. Proton vôùi nhöõng aûo pion. Ñoù laø hieän töôïng sinh dieät trong saùt na, noùi theo thuaät ngöõ cuûa Phaät giaùo. Ñeå giaûi thích hieän töôïng, tröôùc heát phaûi löu yù thôøi gian cuûa bieán coá raát laø ngaén nguûi. Chæ ñoä moät trong ngaøn tæ phaàn cuûa moät giaây ñoàng hoà hay choùng hôn nöõa. Ngöôïc laïi neáu nhìn vaøo naêng löôïng cuûa bieán coá ta thaáy caû moät ñaïi löôïng. Ñoù laø theo nguyeân lyù Heisenberg. Nöông vaøo tính caùch baát ñònh cuûa söï ño löôøng neân daãu coù sinh ra moät soá naêng löôïng traùi vôùi luaät baûo toaøn, nhôø bieán maát trong nhaùy maét neân soá naêng löôïng sinh ra töø khoâng ñoù naèm trong khoaûng baát ñònh cuûa heä thöùc Heisenberg. Naêng löôïng caøng lôùn, nghóa laø haït aûo sinh ra caøng naëng, thì thôøi gian sinh hoaïi phaûi caøng ngaén hôn.

Laïi coù hieän töôïng caùc haït thöôøng xuyeân töï bieán thaønh caùc haït loaïi khaùc roài töùc thì trôû laïi traïng thaùi cuõ. Thí duï: proton bieán ra hoaëc moät caëp proton-pion, hoaëc moät caëp neutron-pion. Neutron bieán ra hoaëc moät caëp neutron-pion hoaëc moät caëp proton-pion aâm. Nhö vaäy haït naøo cuõng coù theå xem nhö laø toång theå cuûa moät soá toå hôïp cuûa caùc haït loaïi khaùc. Ñaây laø moät hieän töôïng nhaéc ñeán lyù vieân dung cuûa Hoa Nghieâm. Trong cô hoïc löôïng töû toå hôïp naøo cuõng coù khaû naêng xuaát hieän, töùc laø coù moät xaùc suaát sinh khôûi naøo ñoù. Xaùc suaát cuûa moãi moät toå hôïp coù theå tính ñöôïc chính xaùc, nhöng toå hôïp naøo sinh khôûi thì coøn tuøy cô duyeân khoâng ñònh tröôùc ñöôïc.

Caùc nhaø vaät lyù thöôøng cho caùc haït va chaïm nhau ñeå tìm ra haït loaïi môùi hay ñeå khaûo saùt tính chaát vaät lyù cuûa caùc haït ñaõ bieát. Hoï quan nieäm raèng sau moãi va chaïm caùc haït nguyeân thuûy töï dieät vaø töø ñoù khôûi sinh ra nhöõng haït khaùc. Nhöng coù ñieàu kyø laï laø laém luùc khoâng coù va chaïm maø quan saùt vieân vaãn nhìn thaáy khoâng bieát töø ñaâu, taïi moät ñieåm, ñoàng thôøi sinh khôûi hai hay ba haït taùc duïng laãn nhau roài bieán maát ngay töùc khaéc khoâng chuùt daáu veát. Phaûi chaêng söï sinh dieät töø hö khoâng nhö vaäy töôïng hình cho hình töôùng saéc saéc khoâng khoâng cuûa "chaân khoâng dieäu höõu"?

Keát luaän.

Trôû laïi caâu hoûi trong hoaøn caûnh naøo Einstein ñaõ noùi "khoâng moät lyù thuyeát khoa hoïc naøo ñöôïc goïi laø vieân maõn tröø phi khi moãi phaàn töû cuûa thöïc taïi vaät lyù phaûi coù moät ñoái phaàn töông öùng trong lyù thuyeát vaät lyù aáy"? Ñoù laø lôøi baøi baùc thuyeát löôïng töû. Bôûi vì thuyeát naøy khoâng döï ñoaùn ñöôïc töøng bieán coá rieâng bieät trong tieán trình bieán chuyeån cuûa caùc haït, traùi laïi chæ öôùc tính xaùc suaát cuûa nhöõng bieán coá coù theå sinh khôûi maø thoâi. Nhö vaäy trong thuyeát löôïng töû khoâng coù phaàn töû ñoái öùng vôùi moãi moät bieán coá rieâng bieät hieän höõu. Vì theá cho neân theo Einstein thuyeát löôïng töû khoâng ñöôïc vieân maõn nhö nhieàu nhaø löôïng töû hoïc (trong ñoù Bohr laø ñaàu taøu) ñaõ töôûng töôïng.

Soáng trong moät xaõ hoäi ñeà cao vaät chaát vaø tieâu thuï, con ngöôøi thöôøng ñaët loøng tin vaøo caùc nhaø khoa hoïc vaø trao cho hoï caùi nhieäm vuï maø ñaùng leõ phaûi töï mình gaùnh vaùc laø minh giaûi tính caùch bí maät cuûa sinh, thaønh, hoaïi, dieät trong ñôøi soáng naøy. Nhöng sau hôn ba theá kyû tìm toøi, thí nghieäm, hoï tin cho chuùng ta bieát hoï khoâng hieåu gì hôn chuùng ta veà thöïc taïi. Tuy nhieân vôùi nhöõng döõ kieän thaâu thaäp hoï baûo raèng hoï coù baèng chöùng caùi chìa khoùa ñeå thoâng hieåu vuõ truï chính laø ôû nôi chuùng ta. Hoï duøng toaùn hoïc vaø luaän lyù ñeå thaáu ñaït moät söï thaät maø ñöùc Phaät ñaõ thaáy maáy ngaøn naêm veà tröôùc: Moïi caùi gì ôû 'ngoaøi ñoù' ñeàu phuï thuoäc vaøo caùi gì mình quyeát ñònh ôû 'trong ñaây'. Hieän nay ngoân ngöõ cuûa vaät lyù, nhaát laø cuûa cô hoïc löôïng töû, daàn daàn coù tính chaát huyeàn bí. Con ñöôøng ñi vaøo theá giôùi vaät lyù laø thöïc nghieäm. Moïi thí nghieäm coù chung moät maãu soá laø caùi ta, caùi ngaõ noùi theo chaân lyù coâng öôùc (tuïc ñeá). Ta laøm thí nghieäm. Nhö vaäy caùi ngoaïi taïi maø ta tìm hieåu thöïc ra laø söï töông taùc giöõa ta vôùi ngoaïi taïi chöù khoâng phaûi ngoaïi taïi. Ñaëc tính boå sung cuûa haït vaø soùng trong thuyeát aùnh saùng laø ñaëc tính cuûa söï töông taùc giöõa ta vôùi aùnh saùng. Chính ta coù theå löïa choïn loaïi thí nghieäm ñeå minh chöùng aùnh saùng laø soùng hay haït. Nhö vaäy, nhìn vaøo nhöõng vieäc caùc nhaø khoa hoïc ñang laøm vaø nhöõng keát quaû hoï ñaõ vaø ñang gaët haùi, khoâng thaáy caùi gì laø cöùu caùnh maø taát caø chæ laø phöông tieän. Ñeå keát luaän baøi naøy xin trích daãn lôøi cuûa Tueä Só giaûi thích yù nghóa cuûa quaùn veà hieän töôïng voâ thöôøng trong Trieát Hoïc veà Taùnh Khoâng.

"Quaùn veà hieän töôïng voâ thöôøng cho ñeán khi chöùng ngoä ñöôïc noù, baáy giôø ta môùi thaáy töông quan giöõa teân goïi cuûa hieän thöïc vaø baûn thaân cuûa hieän thöïc. Ñoái vôùi chuùng ta ñaëc tính cuûa ngoân ngöõ laø tónh. Tónh cho neân noù haøm hoà. Bôûi vì döôùi ñònh lyù voâ thöôøng, hieän thöïc luoân luoân sai bieät vaø sai bieät. Khi ta goïi teân noù, ta khoâng theå chæ vaøo töøng caùi sai bieät naøy maø laø chæ vaøo taát caû nhöõng caùi sai bieät ñoù, nghóa laø ta khoâng theå goïi thaúng vaøo töï töôùng cuûa noù maø chæ laø toång töôùng cuûa noù. Töông quan giöõa teân goïi cuûa hieän thöïc vaø baûn thaân cuûa hieän thöïc neáu ñöôïc nhaän thaáy, noùi ñuùng hôn laø neáu ñöôïc theå nghieäm, thì baáy giôø ta môùi ñuû khaû naêng goïi teân moät hieän thöïc baèng töï töôùng cuûa noù, vaø baáy giôø ta môùi coù theå söû duïng ngoân ngöõ vôùi ñaëc tính ñoäng nhö laø dieäu duïng cuûa phöông tieän."