Baáy laâu toâi coù vieát moät soá baøi veà Nhaän thöùc luaän Phaät giaùo vaø Khoâng taùnh Trung quaùn ñeå ñaêng trong Nguyeät san Phaät Hoïc ôû Louisville, Kentucky, U.S.A. Ñoù laø nhöõng baøi ghi laïi nhöõng kinh nghieäm hoïc Phaät thu taäp theo thöù töï dieãn tieán vôùi thôøi gian.

Nhìn laïi quaõng ñôøi soáng gaàn 80 naêm qua nhanh nhö chôùp ñieån, toâi thaáy mình quaû thaät haïnh phuùc ñöôïc sinh laøm ngöôøi Vieät Nam. Laø vì lôùn leân vaø soáng trong moät giai ñoaïn ñaát nöôùc traûi qua laém cuoäc beå daâu, toâi may maén sôùm thaáy bieát tính caùch voâ thöôøng cuûa vaïn höõu. Treân ñôøi naøy khoâng coù caùi gì laø tröôøng cöûu baát bieán, cho neân neáu vì tham, saân, si maø baùm chaët hay troùi buoäc mình vaøo baát cöù söï vaät gì thôøi chaéc chaén chæ röôùc khoå vaøo thaân. Vôùi nhöõng kinh nghieäm nhö vaäy, vieäc hoïc Phaät ñoái vôùi toâi laø ñieàu ñöông nhieân, nhaát laø vaøo giai ñoaïn lôùn tuoåi, khi coù ñoâi chuùt thôøi giôø tónh laëng suy ngaãm veà yù nghóa cuûa cuoäc ñôøi saép maõn.

Hoïc Phaät coù theå ví nhö ngöôøi bieát mình bò beänh ñi tìm thaày thuoác chöõa trò. Phaùp Phaät laø phöông thuoác cöùu nguy. Muoán chöõa beänh thôøi phaûi thöïc haønh Phaät phaùp. Nhöng neáu khoâng coù cô duyeân gaëp ñöôïc vò löông y laø baäc thaùnh thieän nhö chö Phaät höôùng ñaïo taâm linh vaø laøm nôi nöông töïa thôøi khoâng theå naøo thöïc haønh ñuùng chaùnh phaùp haàu chöõa trò khoûi beänh. Ñoù laø khoù khaên lôùn nhaát toâi ñang gaëp phaûi.

Hoài coøn hoïc lôùp Ñoàng aáu, Meï toâi thöôøng daãn toâi ñeán chuøa cuûa Tænh Giaùo hoäi Phaät giaùo Quaõng Bình, ôû Ñoàng Hôùi, mieàn Trung Vieät Nam vaø thöôøng daïy toâi ñoïc vaø hoïc thuoäc loøng Baùt nhaõ Taâm kinh. Daãu khoâng hieåu gì nhöng trong caû baøi kinh, caâu toâi thích nhaát vaø nhôù roõ raøng nhaát laø caâu "Saéc töùc thò Khoâng, Khoâng töùc thò Saéc". Töø ñoù ñeán nay caâu aáy khoâng ngôùt vang leân trong ñaàu oùc toâi, luoân luoân giuùp toâi thaáy bieát roõ raøng nhöõng vaán ñeà nan giaûi gaëp phaûi trong nhöõng caûnh huoáng eùo le traéc trôû. Coù leõ vì theá maø toâi coù khuynh höôùng xem Phaät phaùp nhö laø linh döôïc treân ñôøi naøy maëc daàu voâ soá laàn toâi coù cô hoäi toát ñeïp tieáp xuùc vaø hoïc hoûi raát nhieàu nôi kieán thöùc vaø nhaân caùch cuûa nhieàu vò laõnh ñaïo tinh thaàn loãi laïc cuûa nhöõng toân giaùo khaùc.

Toâi nhôù laïi luùc Hoøa thöôïng Thích Minh Chaâu tu hoïc ôû AÁn ñoä môùi trôû veà nöôùc, coù hoûi Thaày phaûi ñoïc saùch gì tröôùc tieân ñeå baét ñaàu tìm hieåu Phaät phaùp. Thaày baûo toâi neân ñoïc "Nhöõng gì ñöùc Phaät daïy" cuûa Walpola Rahula. Veà sau nhöõng taøi lieäu khai nhaõn khaùc nhö Luaän Chæ Quaùn, Luaän Khôûi tín, Nhieáp Ñaïi thöøa luaän, Giaûi thaâm maät kinh, Phaùp Hoa löôïc giaûi cuûa Hoøa thöôïng Thích Trí Quang, Loái vaøo Nhaân Minh Hoïc, Luaän Thaønh Duy thöùc, Voâ ngaõ laø Nieát baøn, Nguõ uaån Voâ ngaõ, Luaän Ñaïi trí ñoä cuûa Hoøa thöôïng Thích Thieän Sieâu, v.v. laø söùc gia trì giuùp toâi quyeát taâm tinh taán treân ñöôøng tu hoïc.

Treân heát, chính nhöõng lôøi khuyeán caùo raát tha thieát vaø thaønh khaån trong baøi vaên Khuyeán phaùt Boà ñeà taâm cuûa Ñaïi sö Thaät Hieàn do HT Thích Trí Quang dòch giaûi maø toâi ñoïc ñöôïc treân Hoa Sen Internet ñaõ laøm saùng toû lyù do vaø yù nghóa cuûa söï phaùt taâm nhaäp ñaïo vaø laäp nguyeän tu haønh. ÔÛ phaàn tieåu daãn, Hoøa thöôïng giaûi thích: "Veà lyù do phaùt boà ñeà taâm, ngoaøi noãi thoáng khoå sinh töû maø mình muïc kích vaø yù thöùc, coù hai vieäc maø kinh luaän ñeà caäp nhieàu nhaát, ñoù laø töï bieát mình coù theå laøm Phaät, vaø tha thieát hôn caû, nghó ñeán söï suy taøn cuûa Phaät phaùp". Theo Hoøa thöôïng, "phaùt boà ñeà taâm, noùi ñôn giaûn, laø tröôùc heát, laäp caùi chí nguyeän mong caàu tueä giaùc Voâ thöôïng boà ñeà, keá ñoù phaùt trieån tueä giaùc aáy, cuoái cuøng phaùt hieän baûn theå cuûa tueä giaùc aáy laø chaân nhö. Giai ñoaïn tröôùc heát, chí nguyeän mong caàu tueä giaùc Voâ thöôïng boà ñeà haøm coù hai tính chaát maø thaønh ngöõ thöôøng noùi laø thöôïng caàu Phaät ñaïo, haï hoùa chuùng sanh."

Tìm hieåu veà söï lieân heä giöõa hai caâu "Thöôïng caàu Boà ñeà, haï hoùa chuùng sanh" vaø "Saéc töùc thò Khoâng, Khoâng töùc thò Saéc" laø nguyeân nhaân daãn toâi ñeán vôùi Trung quaùn luaän cuûa Boà taùt Long Thoï. Trong saùch naøy, taùnh Khoâng ñöôïc gaén lieàn vôùi Duyeân khôûi ñeå minh giaûi thuyeát Trung ñaïo theo ñuùng giaùo lyù cuûa ñöùc Theá Toân, töùc laø phöông phaùp tu taäp ñeå töø boû hai cöïc ñoan chaáp khoâng vaø chaáp höõu. Moïi phaân tích suy lyù theo phöông phaùp bieän chöùng Trung quaùn ñeàu höôùng ñeán trieån khai tueä quaùn vaøo taùnh Khoâng, nhaän bieát caùch thöùc vaïn phaùp hieän höõu nhö thaät, ñuùng nhö caùi theá duyeân khôûi cuûa chuùng. Do ñoù neáu chæ ñoïc Trung quaùn luaän baèng trí naêng maø khoâng ñoàng thôøi hoïc taäp quaùn töôûng thôøi khoâng theå naøo thoâng chöùng ñöôïc giaùo lyù veà tri kieán saâu xa cuûa Boà taùt Long Thoï.

Trung quaùn luaän moâ taû loä trình tu taäp cuûa nhöõng haønh giaû tieán tu Boà taùt ñaïo moät caùch ngaén goïn nhöng raát ñaày ñuû trong baøi tuïng XXIV.18: "Caùc phaùp do Duyeân khôûi, neân ta noùi laø Khoâng, laø Giaû danh, vaø cuõng chính laø Trung ñaïo". Duyeân khôûi laø Khoâng, Khoâng laø giaû danh. Vì giaû danh laø caùi teân goïi ñöôïc thieát laäp y cöù vaøo moät taäp hôïp nhaân duyeân, neân giaû danh laø duyeân khôûi. Caùch phaùt bieåu nhö vaäy theo ñuùng thöù töï dieãn taû tö töôûng Khoâng trong caâu "Saéc töùc thò Khoâng, Khoâng töùc thò Saéc" cuûa Taâm kinh.

Trung quaùn luaän söû duïng bieän chöùng phaùp ñeå tieâu dieät hyù luaän vaø chæ ñöôøng thöùc tænh chaúng nhöõng laøm phaùt khôûi caùi chí nguyeän "thöôïng caàu Boà ñeà" maø coøn hoã trôï söï tinh taán tu haønh cho ñeán phaùt minh tueä giaùc Voâ thöôïng Boà ñeà. Ñoù laø pheùp quaùn "Saéc töùc thò Khoâng". Ñöông theå "Saéc" töùc Khoâng, ñöông theå laø Khoâng. Khoâng ñaây laø Töï tính Khoâng.

Veà maët "Haï hoùa chuùng sanh", Trung quaùn luaän xaùc quyeát Nhò ñeá, tuïc ñeá vaø chaân ñeá, laø dieäu duïng cuûa phöông tieän vaø trí tueä. Tuïc ñeá ôû ñaây laø ngoân ngöõ vaø luaän lyù. Ngoân ngöõ vaø luaän lyù muoán coù lôïi ích phaûi tuoân ra töø Chaân ñeá töùc Khoâng. Ngaøi Long Thoï noùi: "Do Khoâng maø taát caû phaùp ñöôïc thaønh töïu vaø hôïp lyù". "Khoâng" ñeà caäp ôû ñaây laø "Khoâng töùc thò Saéc", laø Tha tính Khoâng, laø söï xa lìa taát caû nhieãm phaùp. Ñöùng veà hieån taùnh maø noùi thôøi goïi laø Khoâng taùnh, nhöng thaät theå laø Saéc cöùu caùnh, laø baát khoâng.

Trung luaän ñaû phaù trieät ñeå moïi voïng töôûng hyù luaän ñeå minh giaûi cho thaáy giaù trò cuûa ngoân ngöõ vaø luaän lyù khoâng ôû choã thaønh coâng maø laø ôû choã thaát baïi cuûa noù trong söï dieãn ñaït Tuyeät ñoái. Chính do söï thaát baïi naøy maø ngoân thuyeát töïu thaønh ñöôïc Trung ñaïo qua pheùp bieän chöùng. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñöôïc giaùo duïc theo vaên hoùa Taây phöông thöôøng quen khaúng ñònh söï höõu (existence), phuû ñònh söï phi höõu (non-existence), vaø trieät ñeå tuaân theo luaät phi maâu thuaãn cuûa Aristotle: A khoâng theå vöøa laø A vöøa laø phi A, thôøi Trung ñaïo, nguyeân lyù baûn theå luaän Phaät giaùo, thaät laø khoù hieåu. Bôûi vì Trung ñaïo laø khoâng khaúng ñònh khoâng phuû ñònh. Theo Ngaøi Long Thoï, Trung ñaïo laø moät tieán trình tu taäp theo bieän chöùng phaùp, chuyeån bieán phöông caùch nhaän thöùc thöïc taïi töø coù Duyeân khôûi qua khoâng coù Duyeân khôûi töùc Khoâng, roài trôû laïi coù Duyeân khôûi döôùi hình thöùc Giaû danh.

Vì nhöõng lyù do vöøa neâu, neân tröôùc khi tìm hieåu vaø vieát veà töøng phaåm moät cuûa Trung quaùn luaän, taùc giaû gia coâng tìm toøi hoïc hoûi nhaän thöùc luaän vaø quaù trình phaùt trieån tö töôûng taùnh Khoâng Phaät giaùo. Caùc toâng phaùi Phaät giaùo Trung quaùn quan nieäm raèng caùc phaùp thöùc suy tö vaø bieát roõ choã ñuùng sai cuûa tö duy suy lyù laø raát caàn thieát cho muïc ñích töï ngoä. Maët khaùc, hieåu roõ caùc pheùp taéc bieän luaän vaø caùch thöùc trình baøy qua ngoân ngöõ ñeå giuùp keû khaùc thoâng hieåu chuû tröông cuûa mình cuõng raát caàn thieát cho muïc ñích ngoä tha.

Trong Phaàn Moät: Nhaän thöùc luaän Phaät giaùo, nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa nhaän thöùc luaän Phaät giaùo ñöôïc trình baøy qua ba baøi: Nhaän thöùc luaän Phaät giaùo, Nhaân Minh luaän, vaø Bieän chöùng phaùp apoha. Ba baøi tröôùc ñoù, Thaáy vaäy maø khoâng phaûi vaäy, Haõy ñeán maø thaáy!, vaø Lyù Duyeân khôûi, moâ taû moät caùch toång quaùt phöông caùch nhaän thöùc khaùc thöôøng cuûa Phaät giaùo vaø ñöôøng loái giaûi thích lyù phaùp duyeân khôûi qua caùc giai ñoaïn phaùt trieån tö töôûng Phaät giaùo.

Trong Phaàn Hai: Khoâng taùnh Trung quaùn luaän, baøi "Trung quaùn luaän: Phaù taø hieån chaùnh" ñaët Trung quaùn luaän vaøo giai ñoaïn maø noù coù vai troø giaùo hoùa quan troïng nhaát trong quaù trình tu chöùng. Keá tieáp, baøi "Nhò ñeá: Trieát hoïc veà Khoâng thuyeát vaø Ngoân thuyeát" ñöa ra nhaän xeùt veà söï töông tôï giöõa hai hình aûnh tuyeät ñeïp laø söï im laëng cuûa ñöùc Phaät vaø ñieåm nguyeân thuûy cuûa vuõ truï.

Trong coâng vieäc nghieân cöùu caùc quan ñieåm khaùc nhau veà caùch trình baøy taùnh Khoâng, hai baøi "Möôøi ba baøi tuïng chuû yeáu cuûa Trung luaän" vaø "Taùnh Khoâng phuû ñònh caùi gì?" ñeà caäp Khoâng taùnh Trung quaùn vaø nhöõng luaän cöù duøng ñeå phaûn baùc söï ngoä nhaän Boà taùt Long Thoï chuû tröông hö voâ luaän. Baøi "Caùi coøn laïi trong taùnh Khoâng" tìm caùch chöùng minh raèng tuy caû hai hoïc phaùi Trung quaùn vaø Du giaø ñeàu laáy kinh Ñaïi Phaåm Baùt nhaõ laøm cô sôû tö töôûng, nhöng Du giaø coøn töïa treân kinh Tieåu Khoâng ñeå thuyeát minh taùnh Khoâng. Baøi "Töï tính Khoâng vaø Tha tính Khoâng" neâu ra moät beân laø Trung quaùn vaø Du giaø y cöù töø nhaân duyeân sanh phaùp, hö voïng sanh phaùp ñeå luaän veà tính sieâu vieät toång hôïp ñoái laäp cuûa taùnh Khoâng, vaø beân kia, kinh Thaéng Man, kinh Laêng giaø, luaän Khôûi tín y cöù töø Nhö Lai taïng tính maø thuyeát minh nghóa taùnh Khoâng laø "khoâng vaø baát khoâng". Do ñoù maø phaùt hieän thuyeát Tha tính Khoâng lieân quan maät thieát vôùi caùc phaùp moân tu taäp thieàn quaùn nhö caùc giaùo phaùp Minh saùt thieàn, Thieàn toâng, Ñaïi thuû aán, vaø Ñaïi toaøn thieän.

Baøi ñaàu "Ngoân ngöõ vaø Bieän chöùng" vaø baøi cuoái "Hyù luaän veà Khoâng" duøng nhaõn quan vaø ngoân ngöõ Phaät giaùo ñeå phaân tích moät soá thaønh quaû cuûa Vaät lyù hoïc hieän ñaïi. Cuoái cuøng, muïc ñích cuûa baøi "Bieän chöùng phaùp Trung quaùn" laø ñeå bieän minh luaän chöùng caên cöù treân töù cuù cuûa Ngaøi Long Thoï khoâng phaïm loãi laàm ñoái vôùi luaät phi maâu thuaãn vaø luaät trieät tam cuûa logic Aristotle maëc daàu coù tính chaát sieâu vieät luaän lyù. Nhöõng ñieàu noùi ñeán trong baøi naøy seõ ñöôïc laëp laïi vôùi nhieàu chi tieát hôn khi giaûi thích yù nghóa cuûa töøng Phaåm.

Taäp saùch naøy môùi laø phaàn ñaàu cuûa quyeån "Tìm hieåu Trung quaùn luaän" maø taùc giaû döï ñònh vieát. Phaàn giöõa seõ goàm nhöõng baøi giaûi thích 27 Phaåm cuûa Trung quaùn luaän vaø phaàn cuoái seõ trình baøy veà caùc toâng phaùi Phaät giaùo Trung quaùn.

Quyeát ñònh vieát baøn veà moät taùc phaåm coù tieáng khoù hieåu nhö Trung quaùn luaän taát coù söï khích leä vaø hoã trôï lôùn lao cuûa nhieàu baäc thieän tri thöùc. Soá laø ôû Louisville, tieåu bang Kentucky, Hoa Kyø, nôi toâi cö nguï, hôn thaäp nieân nay, coù moät nhoùm Phaät töû treû tuoåi hôn toâi nhieàu, tuy beà boän vôùi ngheà nghieäp chuyeân moân vaø ñôøi soáng gia ñình, nhöng thöôøng xuyeân phaùt haønh ñeàu ñaën moät nguyeät san bieáu khoâng laáy teân laø Phaät Hoïc, thöïc hieän moät Trang nhaø treân Maïng nheän Toaøn caàu, http://www.phathoc.org/, ñaêng nhieàu taøi lieäu tham khaûo coù giaù trò veà Phaät giaùo, aán haønh nhieàu saùch Phaùp luaän vaø phaùt haønh nhieàu baêng giaûng phaùp, toå chöùc môøi Thaày veà noùi Phaùp vaø giaûng Thieàn ôû ñòa phöông nhöõng muøa leã lôùn, ñoùng goùp coâng löïc vaø taøi löïc vaøo Phaät söï khaép nôi, v.v. Ñoái vôùi toâi, khoâng nhöõng ñoù laø taám göông saùng choùi maø coøn laø moät coâng trình lôïi ích khoù thöïc hieän gaáp traêm ngaøn laàn hoïc ñoïc thoâng hieåu vaø vieát ra nhöõng baøi luaän baøn veà Trung quaùn luaän. Laïi ñöôïc quyù vò trong nhoùm yeâu caàu vaø khuyeán khích toâi môùi maïnh daïn ghi laïi vaø noùi leân nhöõng kinh nghieäm hoïc Phaät trong thôøi gian qua.

Toâi chaân thaønh caûm taï vaø toû loøng bieát ôn quyù vò xa gaàn ñaõ boû thôøi giôø ñoïc vaø pheâ phaùn nhöõng baøi toâi vieát baáy laâu ñöôïc ñaêng trong Phaät Hoïc. Rieâng ñoái vôùi nhoùm Phaät Hoïc ôû Louisville, ñeå khoûi phuï loøng thöông yeâu vaø tin töôûng cuûa quyù vò, toâi nguyeän tinh taán tu hoïc vaø tieáp tuïc vieát ra nhöõng kinh nghieäm thaáy bieát baûn thaân haàu ñoùng goùp phaàn naøo vaøo coâng vieäc hoaèng döông Phaät Phaùp maø quyù vò ñang chí taâm thöïc hieän.