Caùi tuyeät vôøi cuûa ñaïo Phaät laø môøi chuùng ta ñeán ñeå maø thaáy (ehi-passiko), chöù khoâng phaûi ñeán ñeå maø tin. Thöïc ra, tin töôûng khoâng caàn thieát moät khi thaáy roõ, bieát roõ, vaø hieåu roõ. Gioáng nhö tröôøng hôïp môû naém tay ra cho thaáy vieân ngoïc daáu trong ñoù thì söï tin töôûng coù vieân ngoïc daáu trong tay töï nhieân bieán maát. Trong söï tu taäp vaø tìm söï giaûi thoaùt cho chính mình, tröôùc heát phaûi giaûi toûa mình ra khoûi hoaøi nghi, moät trong naêm moùn ngaên che: tham duïc, saân nhueá, thuïy mieân, traïo hoái, vaø nghi phaùp. Nghi phaùp laø moät trôû ngaïi cho söï hieåu bieát chaân lyù vaø cho baát cöù söï tieán boä naøo trong vieäc tu haønh. Trong Phaät giaùo khoâng coù tín ñieàu cho neân hoaøi nghi khoâng phaûi laø moät "toäi loãi". Hoaøi nghi cuõng laø moät ñieàu khoâng traùnh ñöôïc khi ta chöa hieåu roõ, thaáy roõ. Nhöng laøm sao ñoaïn tröø hoaøi nghi haàu thöïc hieän tieán boä? Neáu töï buoäc mình phaûi tin töôûng vaø chaáp nhaän moät ñieàu mình khoâng hieåu bieát roài noùi "toâi tin", "toâi khoâng nghi", laøm nhö theá chaéc chaén khoâng giaûi toûa ñöôïc hoaøi nghi chuùt naøo. Kinh Anh Voõ, Trung A-Haøm, thuaät laïi lôøi Phaät noùi ñeán tu phaùp "phaân bieät nhö vaäy, hieån thò nhö vaäy" (töùc laø quan saùt vaø phaân tích pheâ bình) vaø khuyeán caùo raèng tuïng taäp, thoï trì, hoïc hoûi kinh ñieån vaãn chöa ñuû ñeå noùi leân keát quaû cuûa chuùng, neáu khoâng "töï tri, töï giaùc, töï taùc chöùng". Ñöùc Phaät nhaán maïnh treân söï töï chính mình thaáy, bieát, vaø hieåu roõ, vì ñoù laø phöông caùch höõu hieäu ñeå laøm bieán maát hoaøi nghi. Ñaõ coù laàn Ngaøi khuyeân nhöõng ngöôøi thuoäc boä toäc Kalama ôû Kesaputta nhö vaày: "Naøy caùc Kalama, chôù coù tin vì nghe lôøi thuaät laïi, chôù coù tin vì theo truyeàn thoáng, chôù coù tin vì nghe nhöõng lôøi ñoàn. Ñöøng ñeå bò daãn daét bôûi uy quyeàn cuûa kinh ñieån, bôûi luaän lyù sieâu hình, hay bôûi söï xeùt ñoaùn beà ngoaøi. Ñöøng ñeå bò loâi cuoán bôûi nhöõng gì coù veû ñaùng tin, bôûi thích thuù trong nhöõng quan nieäm voõ ñoaùn, hay bôûi yù nghó 'Ñaây laø thaày ta' ... Nhöng naøy caùc Kalama, khi naøo caùc ngöôøi töï mình bieát raèng caùc phaùp aáy laø thieän, laø toát, ñöôïc ngöôøi coù trí taùn thaùn, caùc phaùp naøy neáu ñöôïc chaáp nhaän vaø thöïc hieän thì seõ ñem laïi haïnh phuùc vaø an laïc " (Taêng Chi Boä Taäp I, Kinh Caùc vò ôû Kesaputta).

Nhaän thöùc vaø luaän lyù trong giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät.

Khaép trong kinh ñieån, nhöõng lôøi Phaät daïy luoân luoân neâu roõ hoaëc haøm chöùa yù nghóa vaø lôïi ích cuûa söï thaáy bieát vaø hieåu bieát. Nhö kinh Phaùp Hoa ñaõ noùi, muïc ñích cuûa chö Phaät chæ vì moät vieäc troïng ñaïi duy nhaát maø ra ñôøi, ñoù laø khai thò cho chuùng sanh ngoä nhaäp tri kieán Phaät. Nhöõng lôøi Phaät noùi ñeàu xuaát phaùt töø söï ñaïi töï giaùc, töø kinh nghieäm chöùng ngoä sau moät quaù trình thanh luyeän taâm thöùc cuûa Ngaøi chöù khoâng do söï keá thöøa truyeàn taäp naøo caû. "Nhö Lai töø ñeâm chöùng ngoä Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Chaùnh Giaùc cho ñeán hoâm nay seõ vaøo tòch dieät caûnh giôùi Nieát baøn; trong khoaûng thôøi gian ôû giöõa ñoù, neáu nhöõng gì ñöôïc noùi ra, ñöôïc öùng ñoái töï chính mieäng cuûa Nhö lai, thì taát caû nhöõng ñieàu aáy ñeàu laø chaéc thaät, khoâng hö voïng, khoâng ra ngoaøi Nhö lai, khoâng phaûi laø ñieân ñaûo. Ñoù laø söï chaéc thaät, laø söï chaân thaät." (Kinh Theá Gian, Trung A-haøm) Noùi moät caùch khaùc, ñöùc Phaät minh ñònh caùi bieát baét nguoàn töø theå nghieäm vaø chöùng ngoä laø caùi bieát thoâng suoát, chaân thaät, vaø khoâng hö doái.

Baùc só Kimura Taiken trong quyeån Nguyeân Thuûy Phaät Giaùo tö töôûng luaän do oâng vieát coù ñöa ra moät giaû thieát ñaùng chuù yù ñeå giaûi thích vì sao moät luùc ñaõ quyeát ñònh khoâng thuyeát phaùp ñoä sinh, Phaät laïi ñoåi yù ñònh maø baét ñaàu chuyeån phaùp luaân. Ñoù laø vì coù vò Phaïm Thieân noùi veà tình traïng hoãn loaïn trong tö töôûng giôùi ôû vuøng Magadha nôi Phaät cö nguï, "neáu Ngaøi khoâng thuyeát phaùp thì hieän nay theá gian seõ hö hoaïi thaät ñaùng thöông xoùt, ngöôõng mong ñöùc Theá toân haõy kòp thôøi giaûng daïy chaùnh phaùp, chôù ñeå chuùng sanh ñoïa laïc vaøo ñöôøng khoå." (Kinh Ñaïi Boán duyeân, Tröôøng A-haøm) Phaät khoâng nôõ ngoài nhìn caùc nhaø tö töôûng môùi trong caùc ñoaøn Sa Moân vôùi xu theá cöïc ñoan nguy hieåm gaây nguy haïi cho theá ñaïo nhaân taâm vaø cuõng muoán daãn daét hoï trôû veà con ñöôøng chính ñaùng.

Quaû vaäy, kinh Phaïm Voõng, Tröôøng A-haøm, coù ghi laïi taát caû saùu möôi hai luaän chaáp thònh haønh, bao haøm taát caû caùc vaán ñeà vaø giaûi ñaùp nhöõng vaán ñeà aáy cuûa thôøi baáy giôø. Coù möôøi taùm luaän chaáp veà quaù khöù: boán chuû tröông thuyeát thöôøng truù, boán chuû tröông thuyeát vöøa thöôøng truù vöøa voâ thöôøng, boán chuû tröông thuyeát höõu bieân vaø voâ bieân, boán chuû tröông thuyeát nguïy bieän, vaø hai chuû tröông thuyeát khoâng coù nhaân quaû. Coù boán möôi boán luaän chaáp veà töông lai: möôøi saùu chuû tröông laø coøn tri giaùc sau khi cheát, taùm chuû tröông laø khoâng coøn tri giaùc sau khi cheát, taùm chuû tröông laø khoâng phaûi coøn cuõng khoâng phaûi khoâng coøn tri giaùc sau khi cheát, baûy chuû tröông thuyeát ñoaïn dieät, vaø naêm chuû tröông thuyeát hieän taïi laø nieát baøn. Sau khi trình baøy nhöõng sai laàm cuûa saùu möôi hai luaän chaáp, ñöùc Phaät noùi: "Haøng traêm haøng ngaøn hoïc thuyeát ñang hieän haønh vaø tranh chaáp laêng xaêng trong giôùi trieáthoïc vaø toân giaùo hieän nay ñeàu naèm keït trong caùi löôùi cuûa saùu möôi hai luaän chaáp aáy, khoâng theå naøo vöôït thoaùt ra noåi. Caùc vò khaát só! Ñöøng ñi vaøo trong caùi löôùi meâ hoàn aáy ñeå maát heát thôøi giôø vaø cô hoäi tu taäp ñaïo giaûi thoaùt. Ñöøng ñi vaøo caùi löôùi cuûa söï hyù luaän. ... Taát caû nhöõng luaän chaáp kia ñeàu phaùt sinh do söï löøa gaït cuûa tri giaùc vaø cuûa caûm thoï. Vì khoâng tu taäp chaùnh nieäm, vì khoâng quaùn chieáu neân ngöôøi ta khoâng bieát ñöôïc chaân töôùng cuûa tri giaùc vaø caûm thoï, do ñoù ñaõ bò tri giaùc vaø caûm thoï löøa gaït. Neáu thaáy ñöôïc nguoàn goác vaø baûn chaát cuûa tri giaùc vaø caûm thoï, ngöôøi ta seõ thaáy ñöôïc töï tính voâ thöôøng vaø duyeân sinh cuûa söï vaät, ngöôøi ta seõ khoâng bò vöôùng vaøo löôùi tham aùi, lo aâu, vaø sôï haõi, ngöôøi ta seõ khoâng bò vöôùng vaøo caùi löôùi cuûa saùu möôi hai luaän chaáp."

Kinh Phaïm Voõng cho thaáy raèng taát caû saùu möôi hai luaän chaáp veà baûn tính cuûa ngaõ vaø ngoaïi giôùi baét nguoàn töø hai tri löôïng (pramaøna, source of knowledge): kinh nghieäm vaø suy luaän. Söï khaùc bieät giöõa hai phaùi cöïc ñoan, duy lyù vaø duy nghieäm, laø ôû ñieåm phe duy lyù khoâng chaáp nhaän phöông phaùp thöïc tu thöïc chöùng maø chæ duøng lyù trí vaø suy luaän.

Nhö lôøi giaûi thích trong kinh, taát caû nhöõng sai laàm caên baûn cuûa caùc kieán giaûi noùi treân laø do khoâng yù thöùc ñöôïc con ñöôøng Trung ñaïo, khoâng chòu xa lìa nhò bieân, vaø coù khuynh höôùng chaáp thuû cöïc ñoan. Caùi bieát ñöùc Phaät noùi ñeán laø caùi bieát vôùi thieàn ñònh (thaéng tri, abhinnaøttha), caùi bieát roát raùo troïn veïn (lieãu tri, parinnaøttha), caùi bieát coù khaû naêng thaáy ñöôïc nguoàn goác vaø baûn chaát cuûa tri giaùc vaø caûm thoï, thaáy ñöôïc töï tính voâ thöôøng vaø duyeân sinh cuûa söï vaät. Caùi bieát nhö vaäy coù nghóa laø ñoaïn taän (pahaønattha), coù khaû naêng ñoaïn dieät tham aùi, lo aâu, vaø sôï haõi.

Moät soá baøi keä sau ñaây trích töø Kinh Taäp (Sutta Nipaøta) giuùp ta nhaän thaáy quan ñieåm cuûa ñöùc Phaät veà ngoân thuyeát, vaên töï, tranh luaän, trí thöùc, vaø cuoàng tín.

"Caùc Sa Moân tranh luaän,
Coù ñeán 62 thuyeát,
Caùc ngoân thuyeát vaên töï
Y ñaây, caùc töôùng khôûi." (538)

"Ai thieân truù trong kieán,
Xem kieán aáy toái thaéng
ÔÛ ñôøi ñaët kieán aáy
Vaøo ñòa vò toái thöôïng.
Ngöôøi aáy noùi taát caû
Ngöôøi khaùc laø haï lieät,
Do vaäy khoâng ai vöôït khoûi
Söï tranh luaän ôû ñôøi." (796)

"Khoâng phaûi töø tri kieán,
Töø truyeàn thoáng, töø trí
Khoâng phaûi töø giôùi caám,
Thanh tònh ñöôïc ñem ñeán." (839)

"Ngöôøi ñaõ coù cuoàng tín,
Khoâng ñöa ñeán thanh tònh.
Vì ñaõ coù thieân vò,
Vôùi tri kieán taùc thaønh." (910)

"Naøy caùc Tyû kheo, coù boán caùch thöùc ñeå traû lôøi caâu hoûi. Theá naøo laø boán?

Coù caâu hoûi, naøy caùc Tyû kheo, ñoøi hoûi caâu traû lôøi nhaát höôùng (moät chieàu döùt khoaùt); coù caâu hoûi, naøy caùc Tyû kheo, ñoøi hoûi moät caâu hoûi phaûn nghòch; coù caâu hoûi, naøy caùc Tyû kheo, caàn phaûi ñeå moät beân; coù caâu hoûi, naøy caùc Tyû kheo, caàn phaûi traû lôøi moät caùch phaân tích."

"Vôùi söï tranh luaän, moät ngöôøi coù theå bieát ñöôïc laø coù khaû naêng noùi chuyeän (kaccha) hay khoâng coù khaû naêng. Neáu ngöôøi naøo khi ñöôïc hoûi moät caâu, khoâng traû lôøi moät caùch döùt khoaùt moät caâu hoûi caàn phaûi traû lôøi döùt khoaùt, khoâng traû lôøi moät caùch phaân tích moät caâu hoûi caàn phaûi traû lôøi moät caùch phaân tích, khoâng traû lôøi moät caâu hoûi ngöôïc laïi moät caâu hoûi caàn phaûi traû lôøi vôùi moät caâu hoûi ngöôïc laïi, khoâng coù gaït qua moät beân moät caâu hoûi caàn phaûi gaït qua moät beân, moät ngöôøi nhö vaäy khoâng coù khaû naêng ñeå thaûo luaän. Neáu ngöôøi naøo traû lôøi moät caùch döùt khoaùt moät caâu hoûi caàn phaûi traû lôøi moät caùch döùt khoaùt, traû lôøi moät caùch phaân tích moät caâu hoûi caàn phaûi traû lôøi moät caùch phaân tích, traû lôøi moät caâu hoûi ngöôïc laïi moät caâu hoûi caàn phaûi traû lôøi vôùi moät caâu hoûi ngöôïc laïi, gaït qua moät beân moät caâu hoûi caàn phaûi gaït qua moät beân, moät ngöôøi nhö vaäy coù khaû naêng ñeå thaûo luaän.

Neáu moät ngöôøi khi ñöôïc hoûi moät caâu khoâng xaùc nhaän laø ñuùng hay khoâng ñuùng, khoâng xaùc nhaän laø moät giaû thuyeát, khoâng xaùc nhaän laø quan ñieåm cuûa moät baäc trí, khoâng xaùc nhaän laø sôû haønh thöôøng laøm, maø ngöôøi aáy vaãn traû lôøi, ngöôøi nhö vaäy khoâng coù khaû naêng thaûo luaän. Ngöôïc laïi laø ngöôøi coù khaû naêng thaûo luaän.

Neáu moät ngöôøi khi ñöôïc hoûi moät caâu, traùnh caâu hoûi aáy vôùi moät caâu hoûi khaùc, höôùng caâu chuyeän ra ngoaøi, baøy toû söï phaãn noä, saân haän, baát maõn, ngöôøi nhö vaäy khoâng coù khaû naêng thaûo luaän. Ngöôïc laïi laø ngöôøi coù khaû naêng thaûo luaän.

Neáu moät ngöôøi khi ñöôïc hoûi moät caâu, laïi maéng chöôûi, ñaùnh ñaäp, nhaïo baùng, chuïp laáy choã sô hôû, ngöôøi nhö vaäy khoâng coù khaû naêng thaûo luaän. Ngöôïc laïi laø ngöôøi coù khaû naêng thaûo luaän."

1. Nhaát höôùng kyù (hay quyeát ñònh traû lôøi) töùc traû lôøi moät caùch döùt khoaùt.

2. Phaân bieät kyù (hay giaûi nghóa ñaùp) töùc traû lôøi moät caùch coù phaân tích roõ raøng.

3. Phaûn vaán kyù (hay phaûn chaát ñaùp) töùc traû lôøi baèng caùch hoûi ngöôïc laïi ngöôøi hoûi.

4. Xaû trí kyù (hay trí ñaùp) töùc traû lôøi baèng caùch im laëng, gaït qua moät beân nhöõng vaán ñeà tröøu töôïng voâ boå.

Nhöõng ñoaïn vaên keå treân cho ta yù thöùc ñöôïc raèng trong caùc buoåi noùi phaùp, chuû yeáu cuûa ñöùc Phaät khoâng nhaèm thoûa maõn yeâu caàu luaän lyù vaø trieát hoïc maø laø môû ra cho ngöôøi nghe phaùp con ñöôøng giaûi thoaùt chính Ngaøi ñaõ theå nghieäm. Tuy vaäy, giaùo phaùp cuûa Ngaøi luoân luoân bao haøm caû phöông dieän trieát hoïc laãn toân giaùo cuõng nhö lyù luaän laãn thöïc teá. Neáu muoán aùp duïng phöông phaùp phaân tích ñeå tìm hieåu tö töôûng Phaät giaùo, tröôùc tieân ta caàn khaûo saùt vaø nghieân cöùu giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät treân hai phöông dieän nhaän thöùc vaø luaän lyù, nhöng khoâng bao giôø queân raèng daãu xeùt döôùi hình thöùc luaän lyù hay trieát lyù, giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät luoân luoân laáy thöïc teá laøm cô sôû. Ba caâu hoûi caên baûn thöôøng xuyeân ñöôïc ñaët ra: Laøm theá naøo ñeå bieát moät söï vieäc naøo ñoù laø thaät, coù giaù trò? Taïi sao phaûi chaáp nhaän giaùo thuyeát, hay kieán giaûi naøy maø laïi baùc boû nhöõng giaùo thuyeát, hay nhöõng kieán giaûi khaùc? Laáy gì laøm chöùng lyù ñeå thuyeát minh moät vaán ñeà ñang khaûo saùt hay ñem ra tranh luaän tröôùc ñaùm ñoâng? Maáy caâu hoûi aáy giaûi thích söï caàn thieát vaø taàm quan troïng cuûa caùc luaän thö ñoái vôùi söï nghieân cöùu vaán ñeà nh?n thöùc (knowledge) vaø luaän lyù (logic) trong kinh ñieån Phaät giaùo.

Luaän thö ñöôïc tröôùc taùc laø ñeå baøn luaän veà caùc vaán ñeà trieát lyù, nhaän thöùc, luaän lyù, taâm lyù, ñaïo ñöùc, sieâu hình maø ñöùc Phaät noùi trong caùc kinh. Kinh taïng laø do söu taàm nhöõng lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät cho töøng tröôøng hôïp, töøng hoaøn caûnh, töøng caù nhaân, nhieàu khi khoâng coù lieân heä töông quan. Caùc Toå sö vaø luaän sö Phaät giaùo ñaõ gia coâng dieãn ñaït baûn yù cuûa ñöùc Phaät vaø kieán laäp thaønh heä thoáng tö töôûng ñaëc thuø phuø hôïp vôùi nhöõng lôøi Phaät daïy. Söï coá gaéng heä thoáng hoùa nhöõng lyù thuyeát vaø phöông phaùp tieàm aån raûi raùc trong kinh taïng vaø ñaët nhöõng heä thoáng aáy treân moät boái caûnh chung giuùp chuùng ta coù moät caùi nhìn toång quaùt vaø quaùn xuyeán veà ñaïo Phaät. Luaän duøng ngoân ngöõ cuûa trieát hoïc, tröøu töôïng, khoâ khan, khoù hieåu. Kinh duøng ngoân ngöõ thoâng thöôøng, ñôn giaûn, ñoâi luùc moäc maïc, töông ñoái deã hieåu hôn. Ngöôøi ta thöôøng ví vieäc trì tuïng kinh nhö bôi thuyeàn treân maët hoà raát thô moäng. Traùi laïi, suy ngaãm, nghieân cöùu veà nhöõng trieát lyù cao thaâm vi dieäu trong Luaän chaúng khaùc naøo laën saâu xuoáng ñaùy hoà ñeå tìm vaät baùu. Moät soá ngöôøi cho raèng muïc ñích tu Phaät laø duøng trí tueä nhìn laïi taâm mình, "khoâng thuoäc tín ngöôõng toân giaùo, khoâng vì ham chuoäng öa thích, khoâng do hoïc hoûi laéng nghe, khoâng duïng suy tö veà phöông phaùp, khoâng caàn coá gaéng kham nhaãn, khoâng bieän luaän vì thích thuù bieän luaän, chæ duøng trí tueä maø bieát." (Töông Öng Boä, Kinh Coù phaùp moân naøo?) Vaäy ñaâu caàn phaûi bieän luaän cho gioûi, lyù leõ cho hay, taïo ra luaän giaûi, thöû hoûi coù lôïi ích gì? Ngaøi Long Thoï trong Phöông tieän Taâm luaän ñaõ giaûi thích nhö sau: "Thaùnh ñeä töû taïo luaän khoâng phaûi vì hôn thua, lôïi döôõng, hay vì danh voïng, maø chæ muoán laøm roõ caùc töôùng thieän aùc, ñuùng sai. Ñôøi neáu khoâng coù luaän thì söï meâ loaïn traøn lan, bò cuoàng hoaëc bôûi söï xaûo bieän cuûa taø trí, maø khôûi sinh caùc nghieäp aùc baát thieän, phaûi chòu quaû baùo luaân hoài trong caùc coõi aùc. Neáu taïo luaän, thôøi coù theå töï phaân bieät ñöôïc caùc töôùng thieän aùc, ñuùng sai, khoâng coøn bò ngöôøi taø kieán laøm meâ hoaëc, chöôùng ngaïi nöõa."

Caùc giai ñoaïn phaùt trieån tö töôûng Phaät giaùo.

Theo moät soá ñoâng hoïc giaû, trieát hoïc Phaät giaùo coù theå chia laøm ba thôøi kyø, goïi laø ba laàn chuyeån xe phaùp. Tuy nhieân, suoát lòch söû Phaät giaùo khoâng coù moät toâng phaùi naøo thaønh laäp maø khoâng coù thieàn ñònh. Thieàn (samaødhi) laø moät trong saùu Ba la maät. Khoâng coù thieàn thì khoâng theå ñaït ñöôïc Phaät tri kieán. Ñoái vôùi Phaät giaùo, haønh ñoäng ñuùng coù nghóa laø suy tö chaân chaùnh.

A. Thôøi kyø chuyeån xe phaùp laàn ñaàu coøn goïi laø thôøi kyø Thaéng phaùp (Abhidhamma, Luaän thö). Ñaây laø thôøi kyø Phaät giaùo phaân chia thaønh nhieàu toâng phaùi khaùc nhau. Caùc quan ñieåm veà giaùo lyù cuûa Phaät ñöôïc trình baøy thaønh heä thoáng trieát luaän tö töôûng rieâng bieät cuûa töøng toâng phaùi trong caùc luaän thö. Ñaùng keå laø boä Thaéng phaùp taäp yeáu luaän (Abhidhammattha- sangaha), töông truyeàn do ngaøi A Naäu Ña La (Anurudha) tröôùc taùc. Saùch ñöôïc trình baøy moät caùch goïn gheõ suùc tích nhöõng phaân tích raát tinh teá vaø tæ mæ caùc taâm vaø taâm sôû, ñoàng thôøi giaûi thích raát caën keõ loä trình cuûa taâm. Vaøo thôøi gian xuaát hieän Thaéng phaùp luaän, luaän lyù hoïc chöa ñeán möùc ñoä trôû thaønh moät heä thoáng rieâng bieät cho neân khoâng theå tìm ra phaàn luaän lyù hoïc trong luaän taïng naøy. Tuy vaäy Thaéng phaùp luaän vaãn ñöôïc xem nhö laø moät trong nhöõng neàn taûng trieát hoïc cô baûn nhaát cuûa Nam phöông Thöôïng Toïa boä (Theravaøda).

Toâng phaùi naøy y cöù Kinh chöù khoâng y cöù Luaät taïng vaø Luaän taïng, vì cho raèng Luaät laø Phaät tuøy caên cô, khi khai khi giaù khoâng nhaát ñònh. Coøn Luaän laø giaûi thích Kinh vaên, thöôøng ñi quaù söï thaät, chæ coù Kinh taïng laø caên baûn, khoâng bò caùc khuyeát ñieåm ñoù. Veà sau, khuynh höôùng troïng tö bieän lyù luaän laáy Luaän taïng laøm caên baûn maø coi nheï Kinh daãn ñeán söï thaønh laäp Nhaát thieát Höõu boä (Sarvastivaøda) ôû phöông Baéc. Höõu boä lieân heä chaët cheõ vôùi boä phaùi chính truyeàn laø Thöôïng toïa boä, nhöng veà sau taùch bieät hoaøn toaøn trôû thaønh phaùi Phaân bieät thuyeát (Vaibhaøsika, Ti baø sa). Höõu boä quan nieäm raèng taát caû caùc phaùp ñeàu thöïc höõu trong quaù khöù vaø trong vò lai cuõng nhö thöïc höõu trong hieän taïi, nhöng khoâng keùo daøi töø thôøi gian naøy ñeán thôøi gian khaùc. Ñoù laø chuû tröông "Phaùp höõu Ngaõ voâ", nghóa laø khoâng coù baûn ngaõ löu toàn maø chæ coù thöïc taïi tính cuûa caùc phaùp. Theå tính thöïc höõu ôû ñaây coù nghóa laø moät hieän höõu saùt na hay töông tuïc tính cuûa nhöõng hieän höõu saùt na rieâng reõ.

Kinh löôïng boä (Sautraøntika) laø boä phaùi theo Kinh taïng nguyeân thuûy, choáng laïi chuû tröông Thöïc höõu luaän cuûa Höõu boä, thöøa nhaän chæ coù hieän taïi laø thöïc höõu coøn quaù khöù vaø vò lai thì voâ theå; ngoaøi ra coøn chuû tröông Ngaõ Khoâng vaø nhaát thieát phaùp Khoâng, vaø thöøa nhaän coù hai chaân lyù: chaân ñeá vaø tuïc ñeá.

Sau ñaây laø toùm taét nhöõng ñaëc ñieåm cuûa thôøi kyø Thaéng phaùp.

(1) Ña nguyeân luaän. Caùc toâng phaùi trong thôøi kyø naøy chuû tröông taát caû saéc phaùp hay vaät chaát höõu hình ñeàu do nhieàu yeáu toá toå hôïp maø thaønh [Boán ñaïi chuûng: ñaát ¾ cöùng, nöôùc ¾ loûng, löûa ¾ nhieät, vaø gioù ¾ ñoäng] chöù khoâng phaûi laø moät theå thuaàn nhaát, ñoäc laäp, vaø coá ñònh. Nhaân caùch hay ngoaïi giôùi cuõng vaäy ñeàu do nhieàu yeáu toá hôïp thaønh (nguõ uaån), goàm coù taâm [thoï ¾ tri giaùc, töôûng ¾ khaùi nieäm, haønh ¾ yù chí, vaø thöùc]vaø vaät [saéc ¾ goàm boán ñaïi]. Choã khaùc nhau laø ôû nhaân caùch thì taâm noåi baät maø ôû ngoaïi giôùi thì vaät noåi baät.

(2) Saùt na sinh dieät. Moãi moät yeáu toá nhö vaäy sinh dieät bieán chuyeån trong töøng saùt na, nghóa laø trong chôùp nhoaùng. Hieän töôïng taâm lyù hay vaät lyù chæ laø söï töông tuïc cuûa nhöõng hieän höõu saùt na rieâng reõ, khoâng bao giôø ñöùng yeân ôû cuøng trong moät traïng thaùi. Trong söï bieán chuyeån ñoù, khoâng coù toàn theå, khoâng coù baûn ngaõ caù bieät thöôøng toàn, khoâng coù linh hoàn, khoâng coù ñaáng saùng taïo, khoâng coù nguyeân lyù uyeân nguyeân cuûa vuõ truï.

(3) Nhaân duyeân luaän. Taát caû sinh theå vaø söï theå hieän höõu nhö laø nhöõng quan heä hay nhöõng tuï taäp nhaân quaû, theo nguyeân lyù duyeân khôûi. Moïi bieán dòch ñeàu phaùt xuaát töø nguyeân lyù hoaït duïng nhaân quaû vaø hieän höõu trong nhöõng taùc hôïp nhaân quaû. Trong thuyeát nhaân duyeân, moãi giai ñoaïn laø moät nhaân khi nhìn töø hieäu quaû cuûa noù. Neáu nhìn töø nhaân ñi tröôùc thì noù laø moät hieäu quaû. Nhö vaäy coù theå noùi trong quaû coù nhaân vaø trong nhaân coù quaû, khoâng coù gì coá ñònh trong lyù thuyeát naøy.

(4) Haønh vaø Nghieäp. Ñieàu kieän ñeå keát hôïp naêm uaån laø yù chí sinh toàn muø quaùng nguyeân thuûy, töùc naêng löïc voâ minh. Voâ minh duyeân haønh (samkhaøra), töùc caên ñeå cuûa yù chí. Haønh laø nhöõng taùc ñoäng voâ thöùc cuûa yù chí sinh toàn theo höôùng voâ minh, töông giao töông lieân vôùi nhöõng uaån kia ñeå phaùt sinh nghieäp quaû nôi thaân, khaåu, vaø yù. Roài nghieäp laïi laøm caên baûn ñeå laïi khieán cho naêm uaån hoaït ñoäng, cöù nhö theá maø chuyeån taâm thöùc troâi chaûy nhö moät doøng soâng. "Höõu tình laáy nghieäp laøm töï theå, laø söï töông tuïc cuûa nghieäp".

(5) Con ngöôøi, moät sinh theå töï taïo. Con ngöôøi chaúng qua laø moät thöïc theå taïm thôøi, chæ soáng trong töông tuïc tính cuûa saùt na. Anh höôûng cuûa caùc haønh ñoäng do yù muoán (nghieäp, karma) luoân luoân toàn taïi döôùi hình thöùc moät naêng löïc tieàm aån goïi laø nghieäp caûm. Chính nghieäp caûm quyeát ñònh cuoäc soáng sinh toàn keá tieáp. Quaù khöù hình thaønh hieän taïi vaø hieän taïi hình thaønh töông lai. Nhö theá con ngöôøi laø moät sinh theå töï taïo vì noù töï quyeát ñònh baûn chaát vaø hieän höõu cho chính noù baèng caùc haønh ñoäng do yù muoán cuûa noù. Tuøy theo baûn chaát haønh ñoäng töï taùc, moät sinh vaät nhö con ngöôøi coù theå thaùc sinh vaøo nhieàu caûnh ngoä vaø trong baát cöù hình thaùi naøo, töø loaøi vaät cho ñeán loaøi trôøi. Söï bieán hoùa hình thaùi ñôøi soáng do aûnh höôûng cuûa caùc haønh ñoäng veà tröôùc taùi dieãn noái tieáp voâ thuûy voâ chung, goïi laø luaân hoài (samsaøra). Trong söï bieán chuyeån nhö vaäy khoâng coù moät yeáu tính naøo baát bieán bôûi vì baûn ngaõ hieän taïi laø haäu quaû cuûa nguyeân nhaân maø ta goïi laø baûn ngaõ quaù khöù, vaø trong vò lai, baûn ngaõ cuûa chuùng ta cuõng khoâng bieán maát vì chuùng ta laø nhöõng sinh theå töï taïo.

(6) Khoå vaø Ñaïo. Lyù voâ thöôøng, voâ ngaõ cho thaáy raèng theá gian naøy khoâng coù gì ngoaøi söï ñau khoå. Caùi caûm thoâng khoå ñau aáy laïi laø ñoäng cô thuùc ñaåy con ngöôøi tìm ñeán söï giaûi thoaùt. Ñeå ñaït ñeán caûnh giôùi trieät ñeå gi?i thoaùt vaø roát raùo yeân oån phaûi laø ngöôøi coù trí môùi bieát ñöôïc con ñöôøng ñöa ñeán an laïc vaø haïnh phuùc. Chæ coù trí tueä (pannaø) môùi laø phöông tieän duy nhaát ñöa loaøi ngöôøi ñeán bôø giaûi thoaùt vaø giaùc ngoä. Phaùt trieån ba tueä: vaên, tö, tu laø phöông caùch höõu hieäu ñi vaøo kieán ñaïo (darshanamaørga), giai ñoaïn ñaàu cuûa tam ñaïo. Nhöng phaûi thieàn ñònh môùi coù theå ñaït ñöôïc tu tueä. Tueä vaø thieàn caàn coù giôùi haïnh môùi hoaøn thaønh giai ñoaïn thöù hai laø tu ñaïo (bhaøvanaømaørga). Sau ñoù, döùt saïch söï sai laàm do luïc caên meâ chaáp vaø tham tröôùc (kieán tö hoaëc) thì vaøo ñöôïc voâ hoïc ñaïo (ashaikshamaørga) töùc giai ñoaïn cuoái cuûa tam ñaïo. Luùc aáy, haønh giaû ñaéc ñöôïc quaû vò A la haùn, quaû vò cao nhaát cuûa giaùc ngoä.

B. Thôøi kyø chuyeån xe phaùp laàn thöù hai coøn goïi laø thôøi kyø Hoïc thuyeát veà Trung ñaïo (Madhyamika) hay Khoâng luaän (Suønyavaøda). Trong thôøi kyø naøy, phong traøo phuïc höng vaø phaùt trieån moät ñöôøng loái Phaät giaùo môùi, veà sau ñöôïc goïi laø Ñaïi thöøa (Mahayana), ñaõ ñöôïc phaùi töï do thöøa keá Ñaïi chuùng boä vaän ñoäng môû ñöôøng haàu khoâi phuïc tinh thaàn cuûa Phaät toå ñeå thích öùng vôùi hoaøn caûnh cuûa thôøi ñaïi. ÔÛ Trung Hoa, toâng naøy ñöôïc bieát döôùi danh hieäu laø Tam Luaän toâng vaø ôû Nhaät Baûn, laø San Lun hay Sanron. Tam Luaän laø teân ba luaän thö caên baûn chuyeân veà hoïc thuyeát Trung ñaïo chæ trích nghieâm khaéc nhöõng kieán giaûi sai laàm cuûa Baø La Moân vaø caùc Toâng phaùi tieàn Ñaïi Thöøa cuõng nhö Ñaïi thöøa ñöông thôøi. Ñoù laø hai taùc phaåm Trung quaùn luaän (Maødhyamikasaøstra) vaø Thaäp nhò Moân luaän (Dvaødasadvaøra) cuûa Long Thoï (Naøgaørjuna), vaø taùc phaåm Baùch luaän (Satasaøstra) cuûa Ñeà Baø (Aryadeva). Sau naøy, moät phaùi môùi, Töù luaän toâng (Shih-lun, Shiron), theâm vaøo luaän thöù tö cuûa Long Thoï ñeå boå khuyeát duy taâm luaän phuû ñònh cuûa Tam luaän toâng coù tính chaát quaù tieâu cöïc. Ñoù laø Ñaïi Trí Ñoä luaän (Prajnaøpaøramitaøsaøstra) trong ñoù Ngaøi Long Thoï thieát laäp quan ñieåm nhaát nguyeân cuûa mình moät caùch xaùc quyeát hôn trong baát cöù taùc phaåm naøo khaùc.

Veà maët nhaän thöùc luaän (epistemology), coù moät söï thay ñoåi ñöôøng loái chöùng minh, tröôùc kia chuù troïng nhieàu ñeán caùch caên cöù vaøo giaùo lyù (giaùo chöùng), nghieäp thöùc luaän, vaø nhaän thöùc luaän (lyù chöùng) nay chuyeån qua thieân troïng pheùp suy lyù bieän chöùng (dialectic investigation). Sau ñaây laø nhöõng ñaëc tính toång quaùt cuûa thôøi kyø naøy:

(1) Khuynh höôùng thoâng tuïc hoùa Phaät giaùo. Muoán ñöôïc vieân maõn nhö Phaät, caàn phaûi tu haïnh Boà taùt, treân caàu ñaïo Boà ñeà, döôùi phaùt ñaïi nguyeän hoùa ñoä chuùng sanh. Caùc vò Boà taùt xaû thaân hoaït ñoäng cöùu theá chöù khoâng tòch tónh tieâu cöïc. Khoâng nhaát ñònh phaûi xuaát gia laøm sa moân môùi tu haønh ñöôïc, traùi laïi, nhöõng ngöôøi taïi gia chæ caàn phaùt taâm Boà ñeà cuõng coù theå döï phaàn vaøo haøng Boà taùt.

(2) Sieâu nhaân hoùa hình aûnh cuûa Theá toân. Phaät xuaát hieän ôû theá gian ñeå noùi Phaùp chaúng qua vì nguyeän cöùu ñoä chuùng sanh. Ñoù laø giaû hieän (thò hieän) chöù thaät ra Phaät voán ôû treân cung trôøi Ñaâu Suaát. Ñöùc Theá toân trong Phaät giaùo Nguyeân thuûy ñöôïc trình baøy nhö laø ÖÙng thaân (Ruøpakaøya, Saéc thaân ¾ Nairmaønikakaøya, Hoaù thaân) vaø trong Phaät giaùo Ñaïi thöøa nhö vöøa laø Phaùp thaân (Dharmakaøya; coøn goïi laø Svaøbhaøvikakaøya, Töï tính thaân), vöøa laø Baùo thaân (Saømbhogikakaøya, Thoï duïng thaân). Phaät thaân thanh tònh voâ laäu. Phaät laø toaøn trí, toaøn naêng, hieåu bieát heát thaûy, vaø chuyeån vaän heát thaûy tuøy yù. Phaät chæ duøng moät tieáng maø coù theå noùi ñöôïc heát thaûy moïi phaùp, ñuùng luùc, ñuùng choã, hôïp vôùi caên cô, trình ñoä, vaø tö töôûng cuûa ñoái töôïng.

(3) Chö phaùp voâ töï tính. Lyù thuyeát voâ ngaõ baét nguoàn töø keát quaû thieàn quaùn veà Khoâng taùnh cuûa vaïn höûu ñaõ coù töø thôøi Phaät giaùo Nguyeân thuûy. Nhöng laàn naøy Boà taùt Long Thoï ñaëc bieät caên cöù treân phöông phaùp phuû ñònh bieän chöùng ñeå quaû quyeát taát caû caùc phaùp ñeàu khoâng coù töï tính, nghóa laø "chö phaùp voâ ngaõ".

(4) Töù cuù vaø Taùm khoâng (Baùt baát). Ngaøi Long Thoï duøng Töù cuù [Höõu, Voâ, Dieäc höõu dieäc voâ, Phi höõu phi voâ] vaø Taùm khoâng [khoâng sinh, khoâng dieät, khoâng thöôøng, khoâng ñoaïn, khoâng gioáng, khoâng khaùc, khoâng ñeán, khoâng ñi] laøm luaän cöù cô baûn cuûa pheùp phuû ñònh bieän chöùng ñeå röûa saïch moïi yù nieäm chaáp tröôùc baùm víu vaøo coù, khoâng, sinh, dieät, thöôøng, ñoaïn, ñoàng, dò, khöù, lai. Töø ñoù, Ngaøi xaây döïng laïi nguyeân lyù Trung ñaïo, maø ñöùc Phaät ñaõ giaûi baøy trong kinh Ca Chieân Dieân Thò (Kaccanagotta), Töông Öng Boä.

(5) Nhò ñeá, moät phöông tieän ñeå Phaät tuyeân thuyeát giaùo lyù cuûa mình. Chính theo tuïc ñeá (samvriti-satya) maø ñöùc Phaät giaûng raèng caùc phaùp sôû dó coù laø do nhaân duyeân. Nhöng theo Chaân ñeá (paramaørtha-satya) thì taát caû caùc phaùp ñeàu khoâng, nghóa laø khoâng coù töï tính.

(6) Duyeân khôûi vaø Taùnh Khoâng. Duyeân khôûi laø hình töôùng cuûa taùnh Khoâng vaø taùnh Khoâng laø baûn theå cuûa Duyeân khôûi. Nhö vaäy Duyeân khôûi laø "Voâ töï tính". Taùnh Khoâng vaø Duyeân khôûi cuøng laø lyù tính ñaëc thuø cuûa Trung ñaïo, taùnh Khoâng thì ôû phía tieâu cöïc maø Duyeân khôûi thì ôû phía tích cöïc.

C. Thôøi kyø chuyeån xe phaùp laàn thöù ba coøn goïi laø thôøi kyø Nhaát thieát duy taâm. Vaøo thôøi kyø naøy heä thoáng Trung quaùn ñaõ trôû thaønh moät thöù baûn theå luaän hoaøn toaøn tieâu cöïc. Heä thoáng Du giaø luaän cuûa Voâ Tröôùc (Asanga), sau ñöôïc Theá Thaân (Vasubandhu) caûi tieán thaønh Duy thöùc luaän xuaát hieän vaø coù phaàn tích cöïc hôn. Toâng naøy ñaët Phaät giaùo treân neàn taûng duy taâm luaän toång hôïp töø Nguyeân thuûy ñeán Ñaïi thöøa, ñöôïc goïi laø Phaùp töôùng toâng vì laáy söï khaûo cöùu veà baûn tính vaø söï töôùng cuûa vaïn höõu laøm ñoái töôïng. Toâng chuû tröông vaïn höõu sinh khôûi do taâm vaø chæ coù taâm (vaïn phaùp duy taâm) vaø minh giaûi raèng khoâng coù phaùp naøo taùch bieät khoûi thöùc ñöôïc (ly thöùc voâ bieät phaùp).

Sau ñaây laø toùm taét nhöõng chuû tröông ñaëc bieät cuûa thôøi kyø Nhaát thieát duy taâm.

(1) A laïi da thöùc (Alayavijnana) hay Taøng thöùc, caên nguyeân cuûa nghieäp. Hoïc thuyeát duy thöùc chia thöùc thaønh taùm coâng naêng: nhaõn thöùc, nhó thöùc, tæ thöùc, thieät thöùc, thaân thöùc, yù thöùc, maït na thöùc, vaø a laïi da thöùc hay taøng thöùc. Taøng thöùc thöôøng bò maït na thöùc ngoä nhaän laø ngaõ tính vónh haèng (ngaõ aùi chaáp taøng). Voâ Tröôùc vaø Theá Thaân laáy taøng thöùc laøm trung taâm ñeå luaän chöùng raèng heát thaûy ñeàu do thöùc bieán hieän. Taøng thöùc coù coâng naêng baûo toàn vaø duy trì hieän höõu cuûa caùc phaùp hoaëc trong traïng thaùi hieän haønh, hoaëc trong traïng thaùi chuûng töû (naêng trì). Bôûi vaäy taøng thöùc ñöôïc ví nhö laø neàn taûng ñeå taâm phaùt trieån, ñöôïc xem nhö laø töï töôùng hay theå cuûa taâm. Taøng thöùc cuõng coù coâng naêng phaùt hieän hieän töôïng töø chuûng töû thaønh hieän haønh (naêng bieán). Caùc hieän haønh rôi trôû laïi thaønh chuûng töû vaø nhö vaäy taát caû caùc phaùp ñeàu ñang trôû thaønh (becoming) khoâng luùc naøo ngöng nghæ. Nhöõng chuûng töû coá höõu, nhöõng hieän haønh, vaø nhöõng chuûng töû môùi tieáp tuïc sinh hoaït theo ñònh luaät nhaân duyeân vaø nghieäp baùo. Sinh meänh (caên thaân) vaø moâi tröôøng trong ñoù sinh meänh sinh hoaït (theá giôùi taùnh caûnh) laø nhöõng phaùt hieän cuûa taøng thöùc vaø ñöôïc xem nhö laø keát quaû cuûa haønh ñoäng töùc nghieäp. Do ñoù taøng thöùc cuõng ñöôïc nhaän ñònh laø baûn thaân cuûa nghieäp.

(2) Caùi bieát coù nhaän thöùc coù ñoái töôïng. Nhaän thöùc hay hình thaùi (phöông caùch) nhaän thöùc ñöôïc goïi laø löôïng hay tri löôïng. Ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc ñöôïc goïi laø caûnh. Coù ba tri löôïng:

(a) Hieän löôïng (pratyaksapramaøna) laø hình thaùi nhaän thöùc tröïc tieáp, khoâng qua trung gian suy luaän hay dieãn dòch. Taùc duïng nhaän thöùc chæ laø thuaàn tuùy caûm thoï, khoâng coù tính caùch phaùn ñoaùn vaø öôùc löôïng. Chaân hieän löôïng laø hieän löôïng ñuùng.

(b) Tyû löôïng (anumaønapramaøna) laø söï nhaän thöùc coù tính caùch phaân bieät suy ñoaùn. Taùc duïng nhaän thöùc laø so saùnh, phaân bieät, öôùc löôïng, vaø suy luaän. Chaân tyû löôïng laø tyû löôïng ñuùng.

(c) Phi löôïng (abhaøvapramaøna) laø hieän löôïng sai (tôï hieän löôïng) hay tyû löôïng sai (tôï tyû löôïng). Thí duï: löôïng cuûa maït na laø phi löôïng vì luoân luoân nhaän thöùc sai laàm coù caùi baûn ngaõ ñoàng nhaát baát bieán vôùi tính caùch chuû teå.

(a) Taùnh caûnh laø lónh vöïc baûn chaát cuûa thöïc taïi, laø caûnh giôùi cuûa thöïc taùnh. Voâ chaát taùnh caûnh laø baûn theå cuûa taùnh caûnh, chæ coù theå laø ñoái töôïng cuûa voâ phaân bieät trí, hay Baùt nhaõ trí, hay voâ laäu trí, nghóa laø baèng loaïi trí tueä nhaän thöùc tröïc tieáp, saùng toû khoâng phaân bieät vaø tyû giaûo. Höõu chaát taùnh caûnh laø hieän töôùng cuûa caùc phaùp caên cöù treân voâ chaát taùnh caûnh vaø tuaân theo luaät töông quan duyeân khôûi. Chæ coù chaân hieän löôïng môùi nhaän thöùc ñöôïc lónh vöïc naøy.

(b) Ñôùi chaát caûnh laø lónh vöïc cuûa caùc yù töôïng (representation). Ñaây laø theá giôùi taïo ra bôûi thöùc oâ nhieãm treân caên baûn taùnh caûnh vaø laø ñoái töôïng cuûa yù thöùc.

(c) Ñoäc aûnh caûnh laø theá giôùi aûnh töôïng do yù thöùc taïo ra khi noù hoaït duïng ñoäc laäp vôùi naêm thöùc ñaàu; chæ coù trong taâm thöùc chöù khoâng coù trong thöïc taïi. Ñoäc aûnh caûnh chæ coù theå laû ñoái töôïng cuûa yù thöùc maø thoâi.

(3) Tam tính Tam voâ tính. Caùi nhìn nhö thaät (Yathabhuøtam) ñöôïc phoùng chieáu treân hai quan ñieåm, Höõu vaø phi Höõu. Theo quan ñieåm Höõu thì hieän höõu ñöôïc nhìn thaáy laø höõu vi vaø chia thaønh ba loaïi töông öùng vôùi ba tính (trisvabhaøva) :

(a) Nhöõng hieän höõu coù töôùng, hieän khoâng thaät vaø ñoàng thôøi khoâng coù moät baûn theå (adravya), do ñoù khoâng coù töï tính (asvabhaøva). Tính töông öùng laø tính bieán keá sôû chaáp (parikalpita laksana), tính cuûa voïng töôûng phaân bieät.

(b) Nhöõng hieän höõu coù sinh, giaû taïm hay nhaát thôøi do nhaân duyeân, khoâng töï höõu, vaø khoâng thöôøng taïi, do ñoù khoâng coù töï tính. Tính töông öùng laø tính y tha khôûi (paratantra laksana), tính cuûa söï nöông döïa vaøo nhau.

(c) Nhöõng hieän höõu sieâu vieät, coù thaéng nghóa, nghóa laø xa lìa taát caû töôùng khoâng thaät vaø giaû taïm (voâ töôùng). Chæ coù taøng thöùc khi naøo truùt boû heát phieàn naõo, meâ duïc thì môùi coù ñöôïc dieäu trí ñeå nhaän thöùc noù. Ñaây chæ laø caùi lyù nieäm bình ñaúng, khoâng sai bieät, neân khoâng coù töï tính. Tính töông öùng laø tính vieân thaønh thaät (parinispanna laksana), tính cuûa thöïc taïi toái haäu. Vieân thaønh thaät coù nghóa laø söï vaéng maët cuûa bieán keá chaáp nôi y tha khôûi. Vieân thaønh thaät vôùi y tha khôûi khoâng phaûi moät maø cuõng khoâng phaûi khaùc.

(a) Töôùng voâ tính, töùc khoâng coù baûn theå, ñònh tính naøo caû.

(b) Sanh voâ tính, töùc khoâng sanh, khoâng töï tính, khoâng hieän höõu, maëc daàu coù veû nhö laø hieän höõu.

(c) Thaéng nghóa voâ tính, töùc thoaùt ly ngoaøi vaø thoaùt hieän khoûi töông ñoái tính, giaû ñònh tính, vaø y duyeân tính. Hieän höõu laø Chaân nhö, laø thöïc taïi tuyeät ñoái, baát khaû thuyeát, vaø baát khaû tö nghì.

(4) Ñaït quaû chuyeån y. Chuyeån coù nghóa laø chuyeån ñoåi voïng töôûng bieán keá chaáp thaønh söï phaùt sinh moïi thanh tònh. Y coù nghóa laø laáy nguyeân lyù duyeân sinh (y tha khôûi) laøm nôi nöông töïa. Voâ Tröôùc vaø Theá Thaân ñaõ heä thoáng hoùa tö töôûng Duy thöùc, laáy thöïc tu vaø theå nghieäm laøm tieâu chuaån cho lyù luaän ñeå phaùt huy moät giaùo lyù maïch laïc vaø saùng toû. Nhôø vaäy haønh giaû bieát ñöôïc nhöõng gì phaûi quaùn töôûng, nhöõng nhaän thöùc naøo laø taø kieán, nhöõng tieàm naêng naøo cuûa kieán chaáp coøn löu laïi trong voâ thöùc phaûi tieâu dieät, nhöõng loaïi chöôøng ngaïi naøo phaûi loaïi tröø, vaø nhöõng böôùc ñöôøng tu chöùng vaø theå nghieäm phaûi traûi qua ñeå cuoái cuøng trí tueä vieân maõn chuyeån taùm thöùc thaønh boán trí [Thaønh sôû taùc trí, Dieäu quan saùt trí, Bình ñaúng taùnh trí, vaø Ñaïi vieân caûnh trí]. Luùc aáy, haønh giaû coù theå nhìn thaúng ñöôïc