Tính nhaát quaùn trong quaù trình phaùt trieån tö töôûng Phaät giaùo.

Muoán thaáu trieät tính nhaát quaùn trong quaù trình phaùt trieån tö töôûng Phaät giaùo, thôøi caàn theo doõi nhöõng ñöôøng loái giaûi thích phaùp duyeân khôûi qua caùc giai ñoaïn phaùt trieån. Lyù duyeân khôûi laø moät phöông tieän ñoäc ñaùo ñeå Phaät giaûi thích baûn chaát cuûa söï höõu (bhava), laáy nhaân sinh quan laøm neàn taûng, vaø khoâng sa vaøo hai cöïc bieân thöôøng kieán (Eternalism) vaø ñoaïn kieán (Nihilism). Theo lyù duyeân khôûi, theá giôùi hieän töôïng laø moät maïng löôùi 'nhaân duyeân sinh' vó ñaïi trong ñoù heát thaûy hieän töôïng ñeàu laø töông ñoái, quan heä chaèng chòt vôùi nhau, nöông vaøo nhau maø toàn taïi. Khoâng moät söï vaät naøo trong ñoù coù theå taùch rôøi moái quan heä nhaân duyeân maø coù theå töï toàn. Tuy ñeà caäp ñeán toaøn theå hieän töôïng theá giôùi nhöng chuû yeáu cuûa lyù duyeân khôûi laø ñeå khaûo saùt caùc hoaït ñoäng sinh meänh, ñaëc bieät laø hoaït ñoäng taâm lyù cuûa con ngöôøi. Trong kinh Ñaïi Duyeân (Mahaønidaøna Sutta), Tröôøng Boä, coù theå xem nhö ñaïi bieåu cho nhöõng kinh thuyeát minh veà duyeân khôûi roõ raøng vaø tinh teá nhaát, ñöùc Phaät dieãn taû quaù trình phaùt kieán duyeân khôûi ñaàu tieân nhôø ñoù maø thaáy ñöôïc nguyeân nhaân cuûa sinh töû vaø phöông phaùp giaûi thoaùt sinh töû. Ngaøi ñaõ döïa vaøo moái quan heä hoã töông toàn taïi giöõa thöùc vaø danh saéc ñeå laáy thöùc laøm chuû theå nhaän thöùc nhö ñieåm xuaát phaùt, roài xem danh saéc nhö laø khaùch theå, vaø töø ñoù noùi roõ caùi thöù töï phaùt khôûi cuûa nhöõng hoaït ñoäng taâm lyù luïc nhaäp, xuùc, thoï, aùi, thuû, ... ñöôïc xem nhö laø nhöõng yeáu toá keát hôïp caù nhaân vôùi theá giôùi (höõu). Moái quan heä ñoàng thôøi giöõa thöùc vaø danh saéc aáy chính do ñöùc Phaät phaùt minh. Ñoù laø keát quaû Phaät gaët haùi nhôø chuyeân chuù quan saùt nhöõng hoaït ñoäng hieän thöïc cuûa taâm vaø thaân ñeå laøm saùng toû nhöõng hoaït ñoäng hieän thöïc khaùc duøng laøm caên baûn thaønh laäp hình thöùc thuyeát minh duyeân khôûi quan.

Lyù duyeân khôûi trong thôøi kyø Thaéng phaùp.

Ñeán thôøi kyø Thaéng phaùp, nhaân duyeân luaän trôû thaønh moät vaán ñeà troïng yeáu trong caùc luaän thö. Lyù do chính laø vì caùc luaän sö ñaõ aùp duïng moät heä thoáng phaân tích saép loaïi vaø chia caáp caùc phaùp raát tinh teá vaø tyû myû trong ñoù moãi yeáu toá taâm hay taâm sôû ñeàu ñöôïc thoáng keâ xem lieân heä vôùi bao nhieâu yeáu toá khaùc ñoàng hay khaùc loaïi. Chaúng haïn, trong Paøli Abhidhamma, "hyû taâm sôû coù maët trong 51 taâm, xaû taâm sôû khôûi leân trong 70 taâm, vaø moät taâm giaûn dò nhö tieåu sanh taâm cuõng coù ñeán 12 taâm sôû cuøng khôûi leân moät laàn" (Thaéng phaùp taäp yeáu luaän. Thích Minh Chaâu. Lôøi noùi ñaàu). Taäp luaän naøy coøn giaûi thích söï dieãn tieán cuûa taâm thöùc khi bò kích thích bôûi ngoaïi traàn hay noäi taâm ngang qua luïc caên vaø mieâu taû Kieát sanh thöùc lieân heä töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc. Taát caû nhöõng coá gaéng tìm ñuû moïi moái quan heä giöõa nhöõng yeáu toá cuûa nhöõng gì coù theå goïi laø theá giôùi khaùch quan nhö vaäy laø moät phöông caùch minh giaûi raát cuï theå veà thuyeát duyeân khôûi.

Khi quan nieäm moät söï vaät hieän khôûi vaø toàn taïi do töø nhaân duyeân, töùc moái quan heä giöõa nhieàu yeáu toá caáu thaønh, thôøi taát nhieân phaûi ñöùng treân nhieàu laäp tröôøng ñeå quan saùt môùi mong tìm thaáy chính xaùc moái quan heä ñoù. Vì vaäy caùc luaän sö A tì ñaøm chia nhaân duyeân vaø quaû thaønh töøng loaïi ñeå quan saùt. Baéc phöông baøn ñeán Töù duyeân luaän vaø Luïc nhaân luaän, coøn veà phía Nam phöông thì aùp duïng con soá hai möôi boán duyeân noùi ñeán trong Ñaïi phaåm loaïi luaän. Quaû luaän cuõng ñöôïc khaûo xeùt trong luaän Baø sa vaø Caâu xaù. Noùi toùm laïi thuyeát nhaân duyeân trong thôøi Thaéng phaùp coù coâng duïng cuûa lyù duyeân khôûi trong thôøi Nguyeân thuûy Phaät giaùo.

Ngoaøi ra, töø tö töôûng A tì ñaøm xuaát hieän quan ñieåm tieán trình sinh hoùa cuûa thöïc taïi laø söï phoái trí qua hai giai ñoaïn. Ñoù laø duyeân sinh (phaùp laøm duyeân) vaø duyeân dó sinh (phaùp do caùc duyeân sinh). Duyeân sinh laø quan heä tung töùc töông quan nhaân quaû veà yù nghóa hieän khôûi cuûa thöïc taïi. Nhaân vaø quaû taùc ñoäng laãn nhau trong doøng noái tieáp cuûa thôøi gian. Duyeân dó sinh laø quan heä hoaønh veà yù nghóa toàn taïi cuûa thöïc taïi. Hieän höõu duø ñaõ sinh ra khoâng theå toàn taïi moät caùch ñoäc laäp, caùi naøy döïa vaøo caùi kia ñeå toàn taïi. Nhö theá, moät ñaèng nhaân quaû sinh dieät tieáp noái, töùc laø töông sinh. Ñaèng khaùc, hieän thöïc naøy ñöôïc xaùc ñònh trong töông quan ñoái ñaõi hay töông thaønh vôùi nhöõng hieän thöïc khaùc.

Thöïc ra, khi thuyeát minh thuyeát duyeân khôûi ñöùc Phaät ñaõ caên cöù treân kinh nghieäm caùc phaùp do duyeân sinh (duyeân dó sinh) nhö sinh, laõo töû maø tìm ra caùi lyù nhaát quaùn chi phoái heát thaûy hieän töôïng thieân sai vaïn bieät voâ thöôøng bieán thieân. Chaúng haïn nhö ñoaïn vaên sau ñaây trong kinh Duyeân (S.ii, 25; Töông öng boä, Taäp 2).

"Naøy caùc Tyø kheo, theá naøo laø duyeân khôûi? Do duyeân sinh, naøy caùc Tyø kheo, giaø, cheát khôûi leân. ... ...

Vaø naøy caùc Tyø kheo, theá naøo laø duyeân sanh phaùp? Giaø cheát, naøy caùc Tyø kheo, laø voâ thöôøng, höõu vi, duyeân sanh, bieán hoaïi taùnh, bieán dieät taùnh, ly tham taùnh, ñoaïn dieät taùnh. ... ..."

Lyù duyeân khôûi trong thôøi kyø Khoâng luaän.

Ñeán thôøi kyø Khoâng luaän, Boà taùt Long Thoï baùc boû loái giaûi thích thu heïp thuyeát duyeân khôûi thaønh luaät nhaân quaû chæ chuù troïng ñeán vaán ñeà töông sinh maø queân phaàn töông ñaõi töông thaønh.

Duyeân khôûi Phaät giaùo tröôùc heát laø moät thuyeát khôûi hieän (emergence), nghóa laø quaû (kaørya) khoâng coù tröôùc khi duyeân sinh, sau nöõa thuoäc loaïi maø tieáng Phaïn (Sanskrit) goïi laø asatkaøranavaøda (asat = dieäu voâ; kaørana = nhaân), theo ñoù caû quaû laãn nhaân ñeàu khoâng thaät coù. Söï vaät khoâng töï hieän höõu. Khi duyeân hôïp ñuû thì sinh, khi duyeân tan bieán thì dieät. Söï vaät hieän höõu trong moät caùi löôùi nhaân duyeân roäng lôùn voâ bieân, lôùp naøy lôùp khaùc truøng truøng voâ taän, moät laøm duyeân cho taát caû, taát caû laøm duyeân cho moät. Do caùi naøy coù neân caùi kia coù, caùi naøy sinh neân caùi kia sinh, caùi naøy khoâng neân caùi kia khoâng, caùi naøy dieät neân caùi kia dieät. Ñaïo Phaät noùi ñeán voâ thöôøng, bieán ñoåi khoâng ngöøng, nhöng khoâng chaáp nhaän khaùi nieäm moät thöïc theå naøy chuyeån thaønh moät thöïc theå khaùc hay cuøng laø moät baûn theå maø coù hình töôùng naøy bieán sang moät hình töôùng khaùc. Baát cöù hieän höõu naøo cuõng laø moät nhaân, hieåu theo nghóa laø hieän höõu vaø nhaân ñeàu coù khaû naêng taùc duïng (efficiency). Söï theå khoâng coù taùc duïng khoâng theå hieän höõu. Nhö vaäy, neáu hoûi: "Khi baûo quaû (phala) tuøy thuoäc nhaân (hetu) thôøi söï tuøy thuoäc aáy coù nghóa laø gì? Khi baûo nhaân sinh ra quaû thôøi söï sinh ra aáy coù nghóa laø gì?" thôøi traû lôøi: "Söï tuøy thuoäc cuûa quaû vaøo nhaân laø söï kieän quaû luoân luoân theo sau khi nhaân xuaát hieän. Söï sinh ra töø nhaân laø söï kieän nhaân luoân luoân coù tröôùc luùc quaû xuaát hieän." Caû söï tuøy thuoäc laãn söï sinh ra ñeàu khoâng coù töï tính, nghóa laø khoâng coù baûn chaát caù bieät, ñaëc thuø naøo caû. Caû hai sôû dó ñöôïc noùi ñeán laø do söï coù maët cuûa hai hieän höõu töông sinh maø ta goïi laø nhaân vôùi quaû. Tuøy tröôøng hôïp, nhaân ñöôïc xem nhö quaû vaø ngöôïc laïi. Tuy nhieân caû hai ñeàu khoâng thaät coù.

A. Taùnh Khoâng.

Ñaùng keå hôn heát laø cuoäc caùch maïng tö töôûng Phaät giaùo maø Boà taùt Long Thoï thöïc hieän ôû nôi phöông phaùp lyù luaän, ñaëc bieät pheùp bieän chöùng duøng ñeå ñaû phaù chuû tröông cuûa Nhaát thieát Höõu boä cho raèng taát caû nhöõng yeáu toá taïo thaønh hieän töôïng giôùi ñeàu thöôøng haèng toàn taïi trong ba thôøi quaù khöù, hieän taïi, vaø vò lai. Bieän chöùng phuû ñònh coøn ñi xa hôn thuyeát Chaân Khoâng cuûa kinh Baùt Nhaõ. Chính caùi Khoâng cuõng laø Khoâng, vaäy thì trôû veà laïi caùi theá giôùi giaû danh ñeå dieäu höõu hoùa noù. Qua baøi tuïng Trung Luaän, XXIV.18 : "Caùc phaùp do duyeân khôûi (pratìtyasamutpaøda), neân ta noùi laø Khoâng (suønyataø), laø Giaû danh (upaødaøya-prajnapti), vaø cuõng chính laø Trung ñaïo (madhyamaø pratipat)", Boà taùt Long Thoï minh ñònh raèng duyeân khôûi laø ñoàng nghóa vôùi Khoâng, vôùi Giaû danh, vaø vôùi Trung Ñaïo.

Trong baøi keä, coù boán danh töø chính yeáu: duyeân khôûi, Khoâng, giaû danh, vaø Trung ñaïo. Ngaøi Nguyeät Xöùng (Candrakìrti) cho raèng Khoâng, giaû danh, vaø Trung ñaïo laø nhöõng teân goïi khaùc (visesa-samjnaø) cuûa duyeân khôûi. Chính ba danh töø ñoàng nghóa vôùi duyeân khôûi aáy ñaõ gôïi yù ngaøi Hueä Vaên, thuûy toå cuûa Thieân thai toâng, choïn Chaân lyù Tam ñeá: Khoâng, Giaû, Trung laøm lyù thuyeát caên baûn cho toâng naøy.

Tö töôûng "Khoâng" baét nguoàn töø boä kinh Baùt Nhaõ (Prajnaøpaøramitaø Suøtras) laø boä kinh toái coå vaø caên baûn nhaát trong caùc kinh Ñaïi thöøa. Ñieàu ñaùng löu yù trong caùc kinh Baùt Nhaõ laø coù raát nhieàu caâu vaên ñöôïc ñaëc bieät keát caáu nhaèm hieån minh yù nghóa cuûa tö töôûng Khoâng. Chaúng haïn, caâu "Saéc töùc thò Khoâng, Khoâng töùc thò Saéc" trong Ma Ha Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña Taâm kinh vaø caùc caâu duøng ngoân ngöõ töùc phi, thò danh (töùc chaúng phaûi, taïm goïi laø) trong kinh Kim Cang Baùt Nhaõ Ba La Maät nhö

"... ... Phaät noùi Baùt Nhaõ Ba La Maät töùc khoâng phaûi baùt nhaõ ba la maät, aáy goïi laø baùt nhaõ ba la maät."

"... ... Ta neân dieät ñoä taát caû chuùng sanh, dieät ñoä taát caû chuùng sanh roài maø khoâng coù moät chuùng sanh thaät dieät ñoä."

"... ... noùi laø phaùp töôùng ñoù, Nhö Lai noùi töùc chaúng phaûi phaùp töôùng, aáy goïi laø phaùp töôùng."

Ñeán löôït xeùt caùc caâu vaên trong kinh Kim Cang, maëc daàu khoâng coù chöõ 'Khoâng', ta vaãn thaáy hai khaùi nieäm töông phaûn noùi treân saép theo thöù töï 'phuû ñònh - khaúng-ñònh-thanh-loïc-qua-phuû-ñònh'. Trong caâu vaên, tröôùc tieân noùi ñeán söï theå, Baùt Nhaõ Ba La Maät, hay dieät ñoä taát caû chuùng sanh, hay phaùp töôùng. Thöù ñeán laø phuû ñònh söï theå aáy cho laø Khoâng, nhöng cuoái cuøng vôùt laïi baèng moät khaúng-ñònh-thanh-loïc-qua-phuû-ñònh vaø ñaët moät Giaû danh cho söï theå ñöôïc khaúng ñònh. Nhö vaäy, caâu "Saéc töùc thò Khoâng, Khoâng töùc thò Saéc" coù theå vi?t laïi maø khoâng laøm maát yù nghóa cuûa noù: "Saéc maø khoâng phaûi Saéc, taïm goïi laø Saéc".

Ñaëc bieät nhöõng ngoân thuyeát vaø chöông cuù dieãn taû yù nghóa chöõ Khoâng luoân luoân chöùa ñaày nghòch lyù. Chaúng haïn, Saéc Khoâng töông phaûn vôùi nhau trong "Saéc töùc thò Khoâng", "Khoâng töùc thò Saéc". Phuû ñònh tieâu cöïc vaø phuû ñònh tích cöïc maâu thuaãn vôùi nhau trong meänh ñeà "Saéc töùc thò Khoâng, Khoâng töùc thò Saéc". 'Thaáy vaäy maø khoâng phaûi vaäy' trong caùc caâu vaên trích töø kinh Kim Cang nhö vöøa neâu treân. Keû phaøm phu khoâng tu taäp khoâng theå naøo hieåu noåi thöù ngoân ngöõ kyø laï aáy. Thöù ngoân ngöõ chöùa ñaày nghòch lyù laø phöông tieän caùc vò haønh thieàn thöôøng duøng ñeå noùi ra nhöõng ñieàu hoï chöùng ngoä. Ñ?i vôùi haønh giaû, phuû ñònh tieâu cöïc coù nghóa laø thaáy khoâng coù töï ngaõ vaø phuû ñònh tích cöïc laø thaáy khoâng coù gì ñeå chaáp tröôùc baùm víu. Maët khaùc, trong nghòch lyù neâu treân, thöù töï ñi moät chieàu töø phuû ñònh tieâu cöïc ñeán phuû ñònh tích cöïc khoâng theå ñaûo ngöôïc ñöôïc vì khaúng ñònh phaûi baét nguoàn töø phuû ñònh tröôùc. Nhö theá nghòch lyù "Khoâng", con ñöôøng tueä tri Khoâng, sieâu vieät caû phuû ñ?nh tieâu cöïc laãn phuû ñònh tích cöïc.

B. Khoâng vaø Nhò ñeá.

Vì muoán phaân ñònh Tuyeät ñoái vôùi hieän töôïng Boà taùt Long Thoï khôûi xöôùng thuyeát Nhò ñeá, hai khía caïnh töông ñoái vaø tuyeät ñoái cuûa chaân lyù. Tuïc ñeá hay chaân lyù öôùc ñònh coù theå duøng kinh nghieäm vaø lyù luaän thoâng thöôøng ñeå thoâng ñaït. Chaân ñeá hay chaân lyù toái thöôïng thôøi phaûi tu taäp thieàn ñònh ñeå chuyeån thöùc thaønh tueä môùi chöùng ngoä ñöôïc. Ñaëc tính cuûa Nhò ñeá laø khoâng bao giôø tuïc ñeá trôû thaønh chaân ñeá vaø chaân ñeá luoân luoân sieâu vieät tuïc ñeá. Noùi caùch khaùc, caùi bieát coù hai thöù. Moät thöù bieát do tu taäp maø töï mình chöùng nghieäm vaø ngoä ñaït, khoâng phaùt bieåu baèng ngoân töø ñöôïc. Caùi bieát ñoù naèm trong caûnh giôùi töï chöùng cuûa Phaät, thuoäc chaân ñeá. Khi muoán dieãn taû caùi bieát baát khaû thuyeát ñoù baèng ngoân ngöõ, hay khi chia xeû caùi bieát qua caûm giaùc vaø yù thöùc cuûa mình vôùi tha nhaân thôøi caùi bieát trôû thaønh caùi bieát thoâng thöôøng, thuoäc tuïc ñeá. Caùi bieát loaïi naøy ñaõ bò taäp quaùn vaø suy luaän laøm oâ nhieãm neân khoâng phaûi laø caùi bieát "nhö thaät". Vaán ñeà ñöôïc ñaët ra laø laøm theá naøo ñeå nhaän chaân ñöôïc söï quan heä giöõa hai thöù bieát aáy, giöõa thöùc vaø tueä, giöõa luaän lyù vaø giaùc ngoä, maø thuyeát Nhò ñeá ñaõ phaân caùch haún ra hai höôùng ngöôïc nhau moät caùch tuyeät ñoái.

Döïa treân thuyeát duyeân khôûi chuû tröông söï töông quan ñoái ñaõi hay töông thaønh cuûa caùc hieän thöïc, Boà taùt Long Thoï duøng danh töø voâ töï tính (nihsvabhaøva) ñeå bieåu töôïng tính chaát töông ñoái cuûa moïi hieän thöïc, töùc laø cuûa duyeân khôûi. Voâ töï tính coù nghóa laø söï vaät khoâng coù theå töï noù toàn taïi ñoäc laäp rieâng bieät khoâng töông quan ñoái ñaõi vôùi caùc söï vaät khaùc. Töø ñoù, töï tính (svabhaøva) ñöôïc ñònh nghóa laø "caùi khoâng do duyeân sinh ra, cuõng khoâng do caùi khaùc maø hình thaønh." (Trung Luaän, XV.2). Töï tính laø yeáu tính quyeát ñònh cuûa moät hieän thöïc. Nhö vaäy neáu chaáp nhaän moät hieän thöïc coù töï tính töùc laø phuû nhaän thuyeát duyeân khôûi. Töï tính cuõng laø baûn tính cuûa ngaõ bôûi vì töï tính toàn taïi ñoàng nhaát baát bieán. Do ñoù, vì Khoâng laø voâ ngaõ neân Khoâng laø voâ töï tính. Söï nhaän thöùc raèng caû duyeân khôûi laãn Khoâng ñeàu voâ töï tính daãn ñeán keát quaû

Duyeân khôûi (pratìtya-samutpada) = Khoâng (suønyataø).

Trong Trung Luaän, vôùi muïc ñích phaù chaáp, Boà taùt Long Thoï duøng moïi hình thöùc luaän lyù, nhaát laø pheùp bieän chöùng, phuû ñònh giaù trò bieåu töôïng tieán trình thöïc taïi cuûa ngoân ngöõ vaø phuû ñònh caû ñöôøng loái suy luaän thoâng tuïc nöõa. Ngaøi xaùc chöùng raèng luaän lyù khoâng theå daãn ta ñeán Khoâng, nhieàu nhaát laø ñeán chaân trôøi voâ töï tính cuûa theá tuïc. Traùi laïi, luaän lyù muoán coù ích lôïi phaûi tuoân ra töø Khoâng. Ngay caû luaän lyù cuõng voâ töï tính, nghóa laø thuoäc tuïc ñeá. Laäp tröôøng chuû tröông taùnh Khoâng voâ töï tính cuõng voâ töï tính noát. Do ñoù, moïi cô sôû dieãn ñaït tö töôûng ñeàu bò huûy dieät. Khi ñoái phöông chæ trích raèng neáu taát caû ñeàu Khoâng, thôøi suy luaän, giaùo phaùp, tu taäp, vaø ñaïo quaû ñeàu trôû neân voâ nghóa, Ngaøi baûo: "Vì taùnh Khoâng maø caùc phaùp ñöôïc thaønh laäp, neáu khoâng coù taùnh Khoâng, thì taát caû phaùp khoâng theå hình thaønh." (Trung Luaän, XXIV.14) Taïi sao nhö vaäy?

Taïi nhôø trí quaùn Khoâng, caøng bieát roõ heát thaûy hieän töôïng ñeàu voâ töï tính, caøng tueä tri chaân ñeá laø thöïc taïi tuyeät ñoái toái thöôïng, thôøi caøng thaáy roõ theá gian naøy chæ toaøn öôùc ñònh giaû taïm, ñaày voïng töôûng vaø phieàn naõo. Noùi caùch khaùc, taùnh Khoâng khaúng ñònh vai troø cuûa tuïc ñeá laø giaûi thích söï toàn taïi cuûa vaïn phaùp maëc daàu vaïn phaùp ñoù khoâng coù töï tính. Chính vì theá maø theá giôùi quan cuûa trieát hoïc Ñaïi thöøa coù theå toùm taét trong boán chöõ coù tính chaát maâu thuaãn: Chaân Khoâng Dieäu Höõu.

C. Nhò ñeá, Giaû danh vaø Trung ñaïo.

Trung Luaän noùi raèng Phaät thuyeát phaùp baèng phöông thöùc Nhò ñeá. Neáu khoâng hieåu roõ tuïc ñeá thì khoâng theå hieåu chaân ñeá. Khoâng hieåu chaân ñeá thì khoâng theå hieåu ñöôïc Phaät phaùp. (Trung Luaän, XXIV.8-9) Nhö vaäy, ta coù theå noùi, hieåu roõ tuïc ñeá töùc laø thaáu hieåu nhöõng ñaëc tính cuûa ngoân ngöõ, thoâng ñaït giôùi haïn vaø vai troø cuûa noù. Ngoân ngöõ voâ töï tính vì phuï thuoäc raát nhieàu ñieàu kieän. Söï coù maët cuûa noù laø do söï coù maët cuûa söï theå. Söï theå cuõng voâ töï tính. Coù caùi naøy laø vì coù caùi kia. Noùi veà moät söï theå laø noùi qua teân goïi cuûa noù. Teân goïi ñoù laø giaû danh vì teân goïi ñoù chæ bieåu töôïng cho söï theå chöù khoâng phaûi baûn thaân thöïc taïi cuûa söï theå. Baûn thaân cuûa söï theå bieán thieân khoâng ngöøng, maø teân goïi thì khoâng bò chi phoái bôûi söï bieán thieân naøy. Noù laïi coøn khoaùc cho söï theå moät töï tính quyeát ñònh, hoaëc thöôøng hoaëc ñoaïn, hoaëc nhaát hoaëc dò, v..v.. Söï theå vì voâ töï tính neân hieän khôûi do nhaân duyeân. Voâ tính duyeân sinh neân duyeân sinh laø giaû danh. Vì vaäy khi ñaët caùi danh vaøo ñònh thöùc duyeân khôûi thôøi ñoù laø Giaû danh, nghóa laø chæ coù treân danh ngoân chöù khoâng coù trong thöïc teá.

Noùi toùm laïi, trong baøi keä "Caùc phaùp do duyeân khôûi (pratìtyasamutpaøda) neân ta noùi laø Khoâng (suønyataø), laø Giaû danh (upaødaøya-prajnapti), vaø cuõng chính laø Trung ñaïo (madhyamaø pratipat)", duyeân khôûi noùi ngay ôû ñaàu baøi laø duyeân khôûi ai ai cuõng kinh nghieäm ñöôïc trong ñôøi soáng haèng ngaøy, moät ñôøi soáng maø baûn chaát khoâng maáy ai thaáy ñöôïc laø Khoâng. Keá tieáp, taùnh Khoâng tieâu cöïc phuû ñònh duyeân khôûi ôû phaàn thöù hai cuûa baøi, nhöng ngay sau ñoù khaúng ñònh laïi Duyeân khôûi laø Giaû danh ôû phaàn thöù ba cuûa baøi keä. Ñoù laø thöù töï dieãn taû tö töôûng Khoâng ñaõ thaáy ñöôïc trong "Saéc töùc thò Khoâng, Khoâng töùc thò Saéc" cuûa Taâm kinh. Phaàn cuoái baøi keä xaùc ñònh Duyeân khôûi "chính laø Trung ñaïo".

Trung ñaïo laø khoâng chaáp Coù khoâng chaáp Khoâng, khoâng khaúng ñònh khoâng phuû ñònh. Theo Trung Luaän, Trung ñaïo chính laø söï chuyeån bieán töø coù Duyeân khôûi qua khoâng coù Duyeân khôûi töùc Khoâng, roài trôû laïi coù Duyeân khôûi döôùi hình thöùc Giaû danh. Trung ñaïo di chuyeån bieän chöùng töø khaúng ñònh qua phuû ñònh roài trôû laïi khaúng ñònh. Trung ñaïo khoâng phaûi laø moät ñieåm ôû trong khoaûng giöõa cuûa hai cöïc ñoan maø laø moät tieán trình tu taäp theo dòch hoùa phaùp, "ñi töø huûy theå ñeán töôùng, huûy töôùng ñeán duïng, huûy duïng ñeán ngoân töø, vaø phaù huûy ngoân ngöõ ñeå chuaån bò cho theå nhaäp Tuyeät ñoái. Tieán trình naøy coù theå toång quaùt trong ba giai ñoaïn: Khoâng, huûy theå; Giaû danh, huûy töôùng vaø duïng vaø ngoân ngöõ; Trung ñaïo, töïu thaønh con ñöôøng cuûa theå nhaäp." (Trieát hoïc veà taùnh Khoâng, Tueä Syõ)

Lyù duyeân khôûi trong thôøi kyø Nhaát thieát duy taâm.

Vaøo thôøi kyø naøy, Duy thöùc toâng (Vijnaptimaøtrataø) cuûa Theá Thaân (Vasubandhu) phaùt trieån vaø hoaøn toaøn taùn ñoàng hoïc thuyeát Trung ñaïo, khoâng chaáp nhaän chuû tröông cöïc ñoan cuûa höõu luaän vaø voâ luaän. Vì phaùt xuaát töø heä thoáng Du giaø do Voâ Tröôùc (Asanga), anh ruoät cuûa Theá Thaân saùng laäp, Duy thöùc toâng thieân troïng söï thöïc haønh veà phaùp quaùn töôûng (Yogaøcaøra, quaùn haïnh). Theâm vaøo hai nguyeân lyù coù tính chaát toång theå phoå quaùt (universal), Duyeân khôûi laø Khoâng vaø Nhò ñeá, cuûa Trung Luaän, Duy thöùc toâng thieát laäp moät ñaïo lyù môùi coù tính chaát caù theå ñaëc thuø (particular) chuyeân khaûo veà Thöùc vaø nghieân cöùu phöông phaùp thöïc haønh phaùt trieån khaû naêng cuûa Thöùc, chuyeån Thöùc thaønh Trí ñeå coù theå hieåu bieát Chaân lyù tuyeät ñoái. Tuy vôùi danh xöng laø duy thöùc, tuy luaän thuyeát laäp neân laø ñeå minh giaûi taát caû caùc phaùp baèng caùch naøy hay caùch khaùc luoân luoân lieân heä vôùi thöùc, nhöng kyø thaät cô sôû caên baûn cuûa luaän thuyeát Duy thöùc laø thuyeát tam tính (trisvabhaøva): Bieán keá sôû chaáp, Y tha khôûi, vaø Vieân thaønh thaät. Tam tính naøy moät maët lieân heä chaët cheõ vôùi thuyeát tri thöùc (theory of cognition) , maët khaùc laø ñoái caûnh sôû duyeân cuûa chæ quaùn (object of yogic contemplation), töùc laø thuyeát quaùn töôûng (theory of yogic praxis).

A. Thöùc: Trí coøn phaân bieät chuû khaùch.

Theo thuyeát tri thöùc, thöùc laø moät trong heát thaûy phaùp y tha khôûi, hieän höõu nhôø caùc duyeân, chöù khoâng phaûi laø caùi gì thaät coù rieâng ngoaøi moïi phaùp. Thöùc coù naêng löïc ñaëc bieät phaân bieät bieát ñöôïc caùi khaùc vaø töï bieát ñöôïc mình. Baûn theå cuûa thöùc laø lieãu bieät. Lieãu laø lieãu tri, töùc hieåu bieát roát raùo troïn veïn, bieät laø bieät chænh caûnh. Töùc lieãu tri moãi moãi caûnh rieâng bieät, nhö nhaõn thöùc lieãu tri saéc, nhó thöùc lieãu tri thanh v..v.. Töø baûn theå aáy khi chuyeån bieán thì hieän ra hai phaàn, moät phaàn coù khaû naêng phaân bieät nhaän bieát, goïi laø kieán phaàn, phaàn kia khoâng coù khaû naêng phaân bieät, chæ laøm ñoái töôïng cho kieán phaàn goïi laø töôùng phaàn. Hai phaàn ñoù, phaàn bieát (nhaän thöùc) vaø phaàn bò bieát (ñoái töôïng) cuøng sanh cuøng dieät, coù phaàn naøy thì coù phaàn kia, phaàn naøy khoâng thì phaàn kia khoâng. (Luaän Thaønh Duy Thöùc, Thích Thieän Sieâu dòch vaø chuù). Trong thöùc luoân luoân bao goàm caû phaàn chuû theå laãn phaàn ñoái töôïng. Noùi caùch khaùc, caûm giaùc, tri giaùc, hay yù thöùc phaûi luoân luoân laø caûm giaùc veà moät caùi gì, tri giaùc veà moät caùi gì, hay yù thöùc veà moät caùi gì. Khoâng theå coù chuû theå rieâng bieät vôùi ñoái töôïng.

B. Bieán keá chaáp: Chieác beø ñaäu ôû beán meâ.

Töï hai phaàn cuûa thöùc khoâng coù chi laø ngaõ laø phaùp. Nhöng phaøm phu meâ muoäi cöù döïa vaøo kieán phaàn (chuû theå) chaáp cho laø ngaõ, döïa vaøo töôùng phaàn (ñoái töôïng) chaáp cho laø phaùp. Nhö vaäy, ngaõ vaø phaùp döïa vaøo hai phaàn kieán töôùng cuûa noäi thöùc maø giaû laäp, neân chuùng chæ coù nghóa theo tuïc ñeá, töùc laø giaû doái, khoâng coù. Do ñoù theá giôùi hieän töôïng bò nhìn sai laïc meùo moù döôùi laêng kính phaân bieät hö voïng. Ñaáy laø bieán keá sôû chaáp, söï vaät hieän coù moät caùch sai laàm. Bieán keá laø aûo traïng cuûa phaøm phu ngoä nhaän, nhö ngoä nhaän sôïi daây laø con raén; bieán keá naøy chính laø ngaõ vaø phaùp do phaøm phu voïng chaáp maø coù. Vì vaäy, bieán keá laø voïng höõu. Ngaõ vaø phaùp cuûa phaøm phu hoaøn toaøn do voïng töôûng bòa ñaët ra chöù khoâng döïa vaøo moät thöïc theå naøo caû (voâ theå tuøy tình giaû).

Thöïc ra, söï vaät trong thöïc taïi hieän höõu theo caùch thöùc cuûa chuùng. Chæ vì khoâng nhaän thöùc ñuùng thaät taùnh, thaät töôùng cuûa söï vaät laø y tha khôûi, laø duyeân sinh voâ ngaõ, neân môùi nhaän laàm theá gian naøy thaønh moät theá giôùi voïng töôûng.

C. Vieân thaønh thaät: Chieác beø chuyeån qua beán ngoä.

Theá gian naøy, caùi theá giôùi thaân thieát nhaát cuûa ta, theá giôùi trong ñoù ta sinh tröôûng, giaø cheát, vaø trong ñoù ta ñang soáng, luoân luoân laø nhö theá (yathaøbhuøta, nhö thò). Cuõng nhìn vaøo theá gian naøy nhöng sau moät haønh trình tinh taán tu haønh thaønh ñaït chöùng quaû, Thaùnh nhaân thaáy ra moät theá giôùi vieân thaønh, coù moät caùch ñích thöïc. Vieân thaønh laø thöïc theå cuûa caùc phaùp höõu vi, nhö thöïc chaát cuûa sôïi daây laø chaát chæ gai. Vieân thaønh chính laø phaùp taùnh chaân nhö, do tueä giaùc chöùng ngoä. Vieân thaønh laø thöïc höõu. Thaùnh nhaân ñaõ chöùng ngoä caùc phaùp ñeàu laø y tha khôûi, laø duyeân sinh. Khi Phaät noùi ñeán naêm uaån, möôøi hai xöù, möôøi taùm giôùi, v..v.., ôû ñoù khoâng coù gì chuaån ñích laø ngaõ, laø phaùp caû. Vì ñeå tieän vieäc hoùa ñoä chuùng sinh neân Phaät môùi giaû noùi ñeán ngaõ ñeán phaùp (höõu theå thi thieát giaû). Khi nhaän thöùc, Thaùnh nhaân vaø ñoái töôïng laø moät. Ñoù laø loái nhaän thöùc cuûa Thieàn, "ñi ngay vaøo chính ñoái töôïng vaø coù theå noùi, nhìn noù töø beân trong. Bieát ñoaù hoa laø trôû thaønh ñoùa hoa, laø ñoùa hoa, nôû nhö ñoùa hoa, vaø haân thöôûng aùnh saùng maët trôøi cuõng nhö möa rôi" (Thieàn sö D. T. Suzuki, Giaûng thuyeát veà Thieàn).

Coâng phu tu taäp cuûa Thaùnh nhaân ñaõ chuyeån Thöùc thaønh Trí. Vì voâ minh neân Thöùc khoâng thaáy ñöôïc maët muõi chaân thaät cuûa vaïn phaùp, maø chæ voïng töôûng phaân bieät (bieán keá sôû chaáp) veà vaïn phaùp. Trí laø tueä giaùc trong ñoù khoâng coù coøn chuû theå vaø ñoái töôïng. Chæ coù Voâ phaân bieät trí môùi nhìn thaáy thöïc taïi töï thaân cuûa vaïn phaùp (vieân thaønh thaät), nghóa laø thaáy theá giôùi nhö thaät.

D. Y tha khôûi: Chieác beø giaûi thoaùt.

Theo nhö treân, cuõng ñeàu laø moät theá giôùi, nhöng khi chaáp duyeân khôûi laø coù thôøi hieän ra theá giôùi voïng töôûng, khi chöùng ngoä duyeân khôûi laø Khoâng thì hieän ra theá giôùi vieân thaønh. Nhö vaäy thöïc tính cuûa theá giôùi aáy laø gì maø coù theå khi thì chuyeån bieán thaønh theá giôùi voïng töôûng cuûa keû phaøm phu, khi thì chuyeån bieán thaønh theá giôùi vieân thaønh cuûa baäc Thaùnh trí? Chính y tha khôûi laø thöïc tính cuûa vaïn höõu. Y tha khôûi (paratantrasvabhaøva) coù nghóa laø khoâng söï vaät naøo coù theå hieän höõu ñoäc laäp vôùi nhöõng söï vaät khaùc, khoâng coù gì vöôït khoûi luaät töông duyeân töông sinh. Theá giôùi y tha khôûi (theá giôùi vôùi baûn tính y tha khôûi) coù moät caùch töông ñoái; y tha laø do yeáu toá maø coù, nhö sôïì giaây do chæ gai vaø moïi hoã trôï maø thaønh; y tha naøy chính laø caùc phaùp höõu vi, do chuûng töû nôi a laïi da nhôø caùc trôï duyeân maø hieän haønh; y tha laø giaû höõu. Nhöng theá giôùi y tha khôûi khoâng theå thaáy baèng lyù luaän, chæ coù caùc baäc Thaùnh trí môùi tueä tri ñöôïc. Nhö vaäy y tha khôûi laø duyeân khôûi hieåu theo yù nghóa cuûa taùnh Khoâng, nghóa laø sau khi phuû ñònh söï coù ngaõ phaùp thôøi voïng chaáp seõ khoâng coøn coù lyù do gì maø toàn taïi nöõa vaø tri giaùc seõ chuyeån töø thöùc voâ minh qua trí tueä saùng suoát hoaøn toaøn.

Vôùi khaû naêng chuyeån bieán cuûa taùnh Khoâng nhö vaäy, tính y tha khôûi khoâng nhöõng coù theå xem nhö laø sôû y (aøsraya, nôi nöông töïa) cuûa hai tính kia, maø hôn nöõa laøm chieác beø giuùp haønh giaû chuyeån töø beán meâ (bieán keá chaáp) sang beán ngoä (vieân thaønh thöïc). Noùi moät caùch cuï theå hôn, khôûi ñaàu, haønh giaû quaùn töôûng Khoâng, töùc tính y tha khôûi cuûa ngaõ vaø phaùp, ñeå tieâu dieät kieán chaáp ngaõ phaùp, treân beà maët cuõng nhö trong ñòa haït voâ thöùc. Theo ñoù moïi oâ nhieãm nhö phieàn naõo chöôùng vaø sôû tri chöôùng cuõng bò tieâu dieät, moïi chuûng töû cuõng ñöôïc chuyeån töø baát tònh sang tònh vaø haønh giaû chöùng ñaéc Voâ phaân bieät trí (nirvikalpa-jnaøna). Coù Voâ phaân bieät trí thôøi môùi thaáu ñaït baûn thaân tính y tha khôûi, töùc laø vieân thaønh thaät. Baøi keä thöù 22, Duy thöùc Tam thaäp tuïng, Theá Thaân, nhaán maïnh raèng chaân töôùng cuûa thöïc taïi, töùc vieân thaønh thaät, cuõng chính laø y tha khôûi:

"Vieân thaønh thaät coù nghóa laø söï vaéng maët vónh vieãn cuûa bieán keá chaáp nôi y tha khôûi. Do ñoù noù (vieân thaønh thaät) vôùi y tha khôûi khoâng phaûi moät maø cuõng khoâng phaûi khaùc. Lieân heä giöõa hai caùi cuõng gioáng nhö lieân heä giöõa vaïn vaät voâ thöôøng vaø tính caùch voâ thöôøng cuûa vaïn vaät: khoâng theå thaáy caùi naøy neáu khoâng theå thaáy caùi kia".

Theá giôùi coù ba maët töông hôïp vôùi ba tính noùi treân ñöôïc goïi laø theá giôùi duy thöùc. Do thöùc laø moät phaùp y tha khôûi vaø vì moïi phaùp ñeàu duy thöùc neân theá giôùi duy thöùc coù theå chuyeån bieán gôõ boû vónh vieãn bieán keá chaáp ra khoûi y tha khôûi ñeå hieån loä vieân thaønh thaät. Theo Nhieáp Luaän cuûa Voâ Tröôùc, ngay sau khi chöùng ñaéc Voâ phaân bieät trí hay Ñaïi trí haønh giaû cuõng chöùng ñaéc Haäu ñaéc trí (tat-prsthalabdha-jnaøna). Ñaïi Trí "khoâng taùc yù, taàm tö, vaø thoï töôûng" vaø coù ñoái töôïng laø "phaùp taùnh ly ngoân, töùc chaân nhö voâ ngaõ". Tích cöïc hôn, Haäu ñaéc trí suy tö vaø phaân bieät theo naêm caùch: "thoâng suoát, töùc quaùn chaân nhö baèng aán töôïng maø thoâng suoát chaân nhö; tuøy nghó, töùc theo söï thoâng suoát maø truy nieäm chaân nhö; thieát laäp, töùc thieát laäp danh töôùng maø tuyeân thuyeát cho ngöôøi veà chaân nhö; toång hôïp, töùc toång hôïp caùc phaùp maø quaùn saùt; vaø ñuùng yù, töùc muoán gì cuõng bieán hoùa ñöôïc". Trí Haäu ñaéc coù theå xem nhö laø thöùc ñaõ ñöôïc thanh loïc qua Ñaïi trí. Noù laø moät phaùp höõu vi, thuoäc tuïc ñeá. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao moät ngöôøi phaøm phu vaø moät thieàn sö ngoä ñaïo khoâng nhìn thöïc taïi gioáng nhau. Trôû laïi vôùi tam tính cuûa Duy thöùc, söï phaùt hieän Haäu ñaéc trí ngay sau khi chöùng ñaéc Ñ?i Trí töông öùng vôùi söï chuyeån bieán vieân thaønh thaät ngöôïc trôû laïi y tha khôûi. Noùi caùch khaùc, y tha khôûi soáng trôû laïi trong Haäu ñaéc trí. Nhö vaäy treân ñöôøng tu chöùng, haønh giaû baét ñaàu quaùn töôûng tính Khoâng cuûa ngaõ vaø phaùp ñeå tìm khoâng thaáy coù ngaõ vaø phaùp. Sau khi chöùng ñöôïc quaû chuyeån y, haønh giaû trôû laïi theá gian hoaït ñoäng ñoä sinh vaø baèng caëp maét giaùc ngoä (Haäu ñaéc trí) nhìn thaáy khoâng coù töï tính nôi moïi söï vaät, taát caû ñeàu sinh, thaønh, hoaïi, dieät theo luaät duyeân khôûi.

Ñeå keát luaän, ba tính: bieán keá sôû chaáp, y tha khôûi, vaø vieân thaønh thaät coù yù nghóa khoâng khaùc gì yù nghóa Khoâng, Giaû danh, vaø Trung ñaïo noùi ñeán trong baøi tuïng Trung Luaän, XXIV.18. Ngaøi Long Thoï ñöùng treân chaân khoâng voâ töôùng, töùc vieân thaønh thaät maø phaù bieán keá chaáp. Ngaøi Theá Thaân thôøi ñöùng treân Duy thöùc y tha khôûi ñeå phaù bieán keá chaáp. Caû hai Ngaøi ñeàu duøng moät phöông thuoác trò lieäu laø lyù duyeân khôûi ñeå cuøng chöõa moät caên beänh, beänh aûo töôûng veà thaät ngaõ, thaät phaùp.