Caù theå ñaëc thuø vaø toång theå khaùi quaùt.

Treân phöông dieän luaän lyù hoïc, trong caùc caâu "Ñaây laø caùi baøn", "Ñoù laø maøu xanh", caùc danh töø 'caùi baøn', 'maøu xanh', khoâng phaûi ñeå chæ vaøo caù theå ñaëc thuø, maø laø teân goïi nhöõng phaåm tính do bieán keá chaáp taïo vaø gaùn gheùp cho caù theå ñaëc thuø. Caù theå ñaëc thuø laø thöïc taïi ñieåm voâ ngoân khoâng coù danh xöng neân phaûi duøng ñaïi danh töø 'ñaây', 'ñoù' ñeå chæ vaøo.

Traàn Na (Dignaøga), moät moân ñeä cuûa Theá Thaân (Vasubandhu), chuû tröông chæ coù hai thöù ñoái töôïng löôïng bieát. Moät laø caù theå ñaëc thuø thöïc höõu goïi laø töï töôùng (svalaksana; particular) vaø hai laø toång theå khaùi quaùt khoâng thaät goïi laø toång töôùng (saømaønyalaksana; universal). Söï phaân bieät baûn theå cuûa söï vaät nhö vaäy duøng laøm neàn taûng cho moät thöù nhaän thöùc luaän chæ chaáp nhaän hai hình thaùi löôïng bieát, hieän löôïng (pratyaksa; perception) vaø tyû löôïng (anumaøna; inference). Hieän löôïng tröïc tieáp nhaän thöùc töï töôùng baèng caûm giaùc ñôn thuaàn; tyû löôïng giaùn tieáp nhaän thöùc toång töôùng baèng suy luaän.

Töï töôùng laø thöïc taïi ñieåm, neân khoâng coù theå chaát nhöng laïi coù löïc tính (forces), nghóa laø coù khaû naêng tính taùc duïng treân thöùc ñeå phaùt sinh tri giaùc vaø suy luaän. Toång töôùng laø hieän töôïng nhaát theå khoâng sai bieät, hoaøn toaøn voïng töôûng, khoâng coù thaät tính nhö töï töôùng, nghóa laø khoâng coù khaû naêng tính taùc duïng. Tuy nhieân toång töôùng khoâng huyeãn aûo nhö hoa ñoám giöõa trôøi hay moäng mò nhö trong giaác mô.

Caùc thuyeát khaùc nhau veà toång töôùng thöôøng ñöôïc ví nhö nhöõng caùch giaûi thích khaùc nhau veà söï hieän höõu vaø nhaän thöùc moät chieác aùo. Theo phaùi Chính luaän (Nyaøya), chieác aùo coù ba ñôn vò: chæ deät, phaåm tính aùo, vaø tính hoøa hieäp töï nhieân (inherence) cuûa tính aùo trong caùc chæ deät. Caû ba ñôn vò aáy ñeàu thaät coù, hieän höõu rieâng bieät, vaø maét coù theå nhìn thaáy. Phaùi Thaéng luaän (Vaisesika) chuû tröông raèng tính hoøa hieäp töï nhieân khoâng theå thaáy ñöôïc maø phaûi do suy luaän môùi bieát ñöôïc. Caùc phaùi Kyø Na (Jaina) vaø Soá luaän (Sankhya) khoâng chaáp nhaän tính hoøa hieäp töï nhieân.

Ñoái vôùi caùc luaän sö Phaät giaùo nhö Traàn Na vaø Thieân Chuû, chæ coù moät thöïc taïi ñieåm duy nhaát laø töï töôùng cuûa chieác aùo, vaø do taùc duïng cuûa ñieåm naøy maø bieán keá chaáp voïng taïo ra hình aûnh chieác aùo. Thuyeát toång töôùng naøy ñöôïc goïi laø thuyeát töông hôïp (saøruøpya-vaøda; theory of Conformity) coù coâng duïng keát noái hai söï vaät dò loaïi laø thöïc taïi vôùi voïng töôûng.

Traïng thaùi coù hay khoâng vaø thaät hay giaû cuûa toång töôùng laø moät vaán ñeà raát quan troïng ñöôïc trieát gia AÁn ñoä cuõng nhö Taây phöông ñem ra baøn caõi töø maáy theá kyû nay. Ngoaøi phöông phaùp nhaän thöùc luaän, ñaïi khaùi coøn coù hai ñöôøng höôùng kieán giaûi khaùc. Moät laø ñöùng treân phöông dieän baûn theå luaän tìm xem toång töôùng coù thöïc höõu hay khoâng. Hai laø ñöùng treân quan ñieåm trieát lyù ngoân ngöõ tìm xem yù nghóa cuûa nhöõng töø toång quaùt [töùc laø nhöõng töø coù yù nghóa khaùi quaùt nhö 'caây', 'khoùi', 'löûa',nhöõng töø duøng laøm danh xöng cho chuûng loaïi nhö 'con boø', 'caùi baøn', .. , cho phaåm tính nhö 'traéng', 'daøi', .. , v..v..] lieân heä nhö theá naøo vôùi traïng thaùi cuûa toång töôùng. Phaùi Nyaøya vaø phaùi Mìmaømsaø, hai trong saùu toâng phaùi chính thoáng cuûa Baø la moân giaùo, chuû tröông toång töôùng thöïc höõu vaø caàn toång töôùng phaûi thaät coù thôøi môùi giaûi thích ñöôïc yù nghóa cuûa nhöõng töø toång quaùt. Ngöôïc laïi, theo Traàn Na toång töôùng khoâng thaät, nghóa laø khoâng coù khaû naêng tính taùc duïng. Nhöng vì cho raèng toång töôùng laø ñoái töôïng cuûa tyû löôïng, moät phöông caùch löôïng bieát ñöôïc coâng nhaän, neân Traàn Na chaáp nhaän söï höõu cuûa toång töôùng. Traàn Na laäp ra thuyeát apoha [apoha coù nghóa laø khieån tröø; exclusion, elimination, negation, repudiation], sau naøy ñöôïc moân ñeä laø Thieân Chuû (Dharmakìrti) hoaøn chænh, vôùi muïc ñích chöùng minh raèng daãu toång töôùng khoâng thaät, caùc töø toång quaùt vaãn coù yù nghóa nhö thöôøng.

Baûn theå luaän lieân heä chaët cheõ vôùi vaán ñeà coù hay khoâng coù toång töôùng. Thoâng thöôøng ngöôøi ta deã chaáp nhaän cho raèng nhöõng vaät theå ñaëc thuø, nhö 'caùi bình', 'TiVi', ... ñeàu thaät coù. Nhöng khi noùi ñeán chuûng loaïi nhö 'ngöôøi', 'caây', .. hay ñeán phaåm tính nhö 'troøn', 'traéng', .. thôøi ngay caû trong tröôøng hôïp chaáp nhaän nhöõng söï theå aáy hieän höõu ñi nöõa chuùng cuõng vaãn coù tính caùch tröøu töôïng vaø toång quaùt. Chuùng ñöôïc goïi laø toång töôùng. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi thuoäc phaùi thöïc taïi luaän (Realism) toång töôùng laø thaät coù. Ngöôïc laïi hai phaùi duy danh luaän (Nominalism) vaø quan nieäm luaän (Conceptualism) chuû tröông toång töôùng coù maø khoâng thaät bôûi vì toång töôùng laø do phaân bieät voïng töôûng. Veà phía baûn theå luaän toång töôùng coù theå xem nhö laø thuoäc tính cuûa caù theå ñaëc thuø. Veà phía trieát lyù ngoân ngöõ toång töôùng ñöôïc goïi teân baèng nhöõng ngoân töø coù nghóa toång quaùt.

Vaán ñeà toång töôùng.

Theá naøo laø vaán ñeà toång töôùng? Haàu heát moïi ngöôøi ñeàu töôûng raèng theá gian naøy goàm khoâng phaûi nhöõng caù theå bieät laäp bieán ñoåi lieân ló maø laø nhöõng vaät theå töï toàn cuøng chia xeû vôùi nhau moät soá tính chaát coïng höõu. Thí duï ta nhìn vaøo moät ñoùa hoa vaø nhaän xeùt noù coù maøu saéc töông tôï nhö maøu cuûa moät laù côø ñoû beân caïnh. Maøu cuûa ñoùa hoa coù ñoàng nhaát vôùi maøu cuûa laù côø hay khoâng? Hai vaät theå aáy coù chia xeû moät caùi gì coïng höõu hay khoâng? Caâu traû lôøi ñaàu laø caû hai ñeàu coù maøu ñoû. Ñeán khi traû lôøi caâu hoûi tính 'ñoû' coù phaûi laø tính coïng höõu cuûa hai vaät theå aáy hay khoâng thôøi phaùi thöïc taïi luaän coù yù kieán khaùc vôùi hai phaùi ñoái nghòch laø duy danh luaän vaø quan nieäm luaän. Theo thöïc taïi luaän, ñoùa hoa vaø laù côø chia xeû chung ít ra laø moät tính chaát. Tính chaát coïng höõu 'ñoû' laø moät toång töôùng thaät coù. Noù hoaøn toaøn töï nhieân, khoâng quan heä vôùi taâm thöùc con ngöôøi. Hai phaùi kia khoâng chaáp nhaän ñieàu naøy, chuû tröông raèng tính chaát coïng höõu chæ laø thaønh quaû cuûa söï töông giao taùc duïng giöõa thöïc taïi vôùi taâm thöùc.

Ñeå hieåu roõ theâm taàm quan troïng cuûa söï lieân heä giöõa toång töôùng vaø phöông caùch ta töông giao taùc duïng vôùi ngoaïi giôùi, haõy ñaët caâu hoûi "Laøm sao bieát ñöôïc maøu cuûa ñoùa hoa vaø laù côø laø ñoû?" Hình nhö ñoù laø moät caâu hoûi vôù vaån. Tình côø ta thaáy laù côø ñoû, ñoùa hoa ñoû vaø nhaän bieát ngay chuùng coù maøu ñoû thôøi ñoù chæ laø do quen thuoäc töï nhieân maø bieát. Thöôøng ta tin chaéc laém ñieàu maø ta cho laø hieån nhieân ngay nôi söï vaät. Söï thaät khoâng phaûi vaäy. Bieát moät söï vaät khoâng phaûi laø bieát ñöôïc chính töï thaân söï vaät, maø chæ laø bieát söï vaät qua taùc duïng hay thuoäc tính cuûa noù. Muoán bieát ñöôïc laù côø coù moät hình theå vaø maøu saéc naøo ñoù hay taùc duïng theo moät caùch naøo ñoù ta caàn phaûi coù saün moät khaùi nieäm khaù phöùc taïp veà côø noùi chung. Neáu ta ñuû khaû naêng nhaän xeùt veà moät söï theå laø vì ta ñaõ saün coù khaùi nieäm veà söï theå aáy trong ñaàu oùc.

Töôûng cuõng neân noùi ñeán tính caùch khaùc nhau giöõa phaùi duy danh luaän vaø phaùi quan nieäm luaän, laø hai phaùi ñoái nghòch vôùi phaùi cöïc ñoan thöïc taïi luaän. Tuy caû hai phaùi ñeàu cuøng moät chuû tröông laø toång töôùng khoâng thaät, nhöng moãi phaùi giaûi thích theo moät caùch tính toång quaùt hay tính coïng höõu. Phaùi duy danh cöïc ñoan hôn cho raèng tính aáy khoâng thöïc höõu, vaø hoaøn toaøn do söû duïng caùc töø toång quaùt maø coù. Trong thí duï neâu treân, tính coïng höõu 'ñoû' khoâng ôû trong ñoùa hoa, cuõng khoâng ôû trong laù côø. Sôû dó coù caùi 'ñoû' chung laø taïi vì töø toång quaùt 'ñoû' ñöôïc öùng duïng vaøo tröôøng hôïp naøy. Leõ taát nhieân coù maøu ñoû trong ñoùa hoa cuõng nhö trong laù côø. Nhöng maøu ñoû cuûa ñoùa hoa töông tôï gioáng maøu ñoû laù côø, chöù khoâng phaûi moät maøu ñoû ñoàng nhaát. Phaùi quan nieäm luaän giöõ laäp tröôøng bieän chöùng, khoâng thieân cöïc ñoan nhö hai phaùi kia. Phaùi naøy chuû tröông söï öùng duïng ngoân töø toång quaùt phaûi qua trung gian khaùi nieäm. Theo Thieân Chuû, khaùi nieäm laø giaû thieát moät toång töôùng chung cho moät soá söï vaät phaùt xuaát töø kinh nghieäm thaáy bieát caùc söï vaät aáy vaø töø taäp quaùn söû duïng ngoân ngöõ coâng öôùc ñeå moâ taû vaø phaùt bieåu nhöõng kinh nghieäm aáy.

Traïng thaùi coù maø khoâng thaät cuûa toång töôùng.

Vì khaùi nieäm quan heä vôùi kinh nghieäm nhaän thöùc cho neân vaán ñeà hieåu bieát traïng thaùi toång töôùng trôû neân caàn thieát cho söï giaûi thích laøm sao ta coù theå bieát ñöôïc nhöõng khaùi nieäm nhö 'ngöôøi' hay 'maøu tím' chaúng haïn coù quan heä vôùi taâm thöùc hay khoâng. Nhö vaäy vaán ñeà traïng thaùi toång töôùng laø moät trong nhöõng con ñöôøng chính yeáu ñi tìm hieåu ngoaïi giôùi, tìm hieåu phöông caùch nhaän thöùc vaø nhöõng chuaån taéc caàn thieát ñeå phaân loaïi khaùi nieäm veà theá giôùi naøy. Ta döïa treân ba quan ñieåm ñeå xeùt traïng thaùi toång töôùng: baûn theå luaän, trieát lyù ngoân ngöõ, vaø nhaän thöùc luaän.

Treân quan ñieåm baûn theå luaän, vaán ñeà toång töôùng ñöôïc ñaët ra nhö theá naøy. Caùi gì laø traïng thaùi thöïc höõu cuûa caùc söï theå coù tính toång quaùt? Neáu tính coïng höõu noùi trong thí duï ôû ñoaïn treân laø thaät coù, thôøi baûn chaát cuûa tính coïng höõu aáy laø gì? Caùc nhaø thöïc taïi luaän chuû tröông raèng caùc söï theå nhö phaåm tính vaø chuûng loaïi chaúng haïn, ñeàu coù tính chaát toång quaùt vaø thöïc höõu. Ngoaïi giôùi chaúng nhöõng khoâng thu heïp laïi thaønh taäp hôïp caùc caù theå ñaëc thuø maø coøn chöùa nhöõng phaåm tính coïng höõu nöõa. Phía ñoái nghòch chuû tröông ngöôïc laïi: ngoaïi giôùi chæ goàm toaøn caù theå ñaëc thuø vaø nhöõng caù theå ñaëc thuø naøy laø nhöõng thöïc taïi ñieåm bieät laäp, khoâng chia xeû tính chaát coïng höõu naøo caû.

Theo Thieân Chuû, laø töï töôùng töùc laø coù ñuû ñieàu kieän ñeå töï noù ñònh nghóa noù. Ñieàu kieän ñaây laø khaû dó xaùc ñònh vò trí trong khoâng thôøi gian vaø phaùt bieåu tính caùch dò bieät cuûa noù. Noùi caùch khaùc, töï töôùng phaûi chieám cöù moät khoaûng khoâng gian nhaát ñònh, hieän höõu vaøo moät luùc coù theå xaùc ñònh, vaø coù rieâng ñoäc nhaát moät taäp hôïp ñaëc tính nhö maøu saéc, hình theå, vaø muøi vò. Toång töôùng laø moät vaät theå toång quaùt khoâng hoäi ñuû nhöõng ñieàu kieän neâu treân neân bò loaïi boû ra khoûi khu vöïc thöïc taïi ñoäc laäp vôùi taâm thöùc. Tuy coù tieâu chuaån phaân bieät töï töôùng vaø toång töôùng, nhöng treân thöïc teá raát khoù phaân caùch roõ reät töï töôùng vôùi nhöõng vaät theå khaùc loaïi. Chaúng haïn nhö maøu saéc coù theå chaáp nhaän nhö laø töï töôùng ôû moät möùc ñoä phaân tích baûn theå naøo ñoù. Nhöng cuoái cuøng phaân tích ñeán möùc ñoä cöïc vi thì maøu saéc khoâng coøn laø töï töôùng nöõa.

Treân quan ñieåm trieát lyù ngoân ngöõ, ta caàn nhaän bieát söï lieân heä giöõa toång töôùng vôùi ngöõ nghóa (semantics). Moät trong caùc ñaëc tính cuûa ngoân ngöõ laø coù khaû naêng öùng duïng toång quaùt vaøo nhieàu tröôøng hôïp. Ñieàu naøy chæ thöïc hieän khi töø (word) quan heä vôùi toång töôùng. Neáu töø chæ coù yù nghóa trong quan heä vôùi töï töôùng thôøi ngoân ngöõ chæ laø moät baûng danh muïc do aâm thanh hôïp thaønh troû thaúng vaøo caùc söï vaät hieän dieän. Khoâng coù caùch naøo noùi moät ñieàu gì gioáng nhau ôû vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau vaø cuõng khoâng coù caùch gì noùi ñeán moät vaät theå khi noù vaéng maët. Keû naøy keû kia cuõng khoâng theå noùi cuøng moät ñieàu gioáng nhau.

Trong tröôøng hôïp öùng duïng toång quaùt yù nghóa cuûa töø, caàn phaûi nghó ñeán moät yeáu toá ñoäc laäp vôùi thôøi gian ñeå giuùp nghe hieåu yù nghóa cuûa tieáng noùi, ñoù laø meänh ñeà (proposition). Moät meänh ñeà thöôøng goàm moät chuû töø gheùp vôùi moät thuoäc töø bieåu tröng thuoäc tính cuûa chuû töø. Thí duï: "Lassie laø con choù raát khoân". Chuû töø 'Lassie' laø chæ moät caù theå ñaëc thuø vaø thuoäc töø 'choù' laø moät töø toång quaùt. Noù duøng ñeå goïi teân moät toång töôùng. Töø 'choù' khoâng taùc duïng laøm hieån hieän moät töï theå rieâng bieät naøo caû, traùi laïi töø 'Lassie' chæ ñích danh moät caù theå. Töø 'choù' taùc duïng baèng caùch ñònh phaåm tính cho moät töï theå ñaõ ñöôïc goïi teân. Do ñoù coù caâu hoûi: Y Ù nghóa caùc töø toång quaùt laø gì?

Phaùi thöïc taïi luaän giaûi thích raèng nhöõng tính chaát toång quaùt laø nhöõng vaät theå coù thaät neân coù yù nghóa vaø yù nghóa caùc töø toång quaùt laø yù nghóa cuûa nhöõng tính chaát toång quaùt ñöôïc phaùt bieåu. Thieân Chuû khoâng chaáp nhaän tính caùch thaät coù cuûa caùc tính chaát toång quaùt. Tuy khoâng thaät (real) nhöng toång töôùng hieän höõu (being) vaø khaùc vôùi töôûng töôïng vaø moäng mò. Khaùc laø taïi töôûng töôïng vaø moäng mò chæ xaùc thöïc (true) ñoái vôùi caù nhaân lieân heä maø thoâi, coøn toång töôùng do phaân bieät voïng töôûng thôøi xaùc thöïc ñoái vôùi moät soá nhieàu caù nhaân. Nhö vaäy, vai troø cuûa caùc töø toång quaùt laø goïi teân toång töôùng vaø bieåu thò thuoäc tính cuûa töï töôùng.

Treân quan ñieåm nhaän thöùc luaän, toång töôùng ñöôïc xeùt xem quan heä nhö theá naøo vôùi hình thaùi nhaän thöùc. Theo phaùi Chaùnh Lyù (Nyaøya), toång töôùng lieân heä vôùi moïi hình thaùi löôïng bieát. Nghóa laø hieän löôïng chaúng haïn, cuõng tri nhaän toång töôùng chöù khoâng rieâng tyû löôïng. Thieân Chuû chuû tröông ngöôïc laïi laø hieän löôïng chæ naém baét töï töôùng maø thoâi, vaø tyû löôïng môùi laø hình thaùi nhaän thöùc coù ñoái töôïng laø toång töôùng. Hieän löôïng khoâng lieân quan vôùi toång töôùng vaø tyû löôïng khoâng lieân heä vôùi töï töôùng. Nhö theá thôøi laøm sao giaûi thích ñöôïc söï thaønh coâng cuûa tyû löôïng maø khoâng caàn toång töôùng phaûi thaät? Laøm sao ñeå giaûi thích coù söï hoã töông taùc duïng giöõa tö duy vôùi thöïc taïi? Ñoù laø coâng duïng cuûa thuyeát apoha.

Toång töôùng: hieän töôïng nhaát theå khoâng sai bieät.

Toång töôùng laø söï höõu hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi töï töôùng, hay töï theå, töùc vaät töï thaân. Töï töôùng coù tính caùch ñaëc thuø vaø thoaùt ra ngoaøi moïi thi thieát dieãn taû. Theo Traàn Na, hoaït duïng cuûa naêm thöùc thaân töùc caûm giaùc chuïp baét ñöôïc töï töôùng cuûa söï vaät ngay ôû saùt na ñaàu tieân cuûa quaù trình nhaän thöùc. Ñoù laø nhaän thöùc baèng tri giaùc hieän taïi, hay hieän löôïng. Töï töôùng coù tính caùch khoâng ñöôïc xaùc ñònh (aniscita; indefinite), laø moät thöïc taïi ñieåm voâ ngoân, vaø sinh dieät trong saùt na hieän taïi.

Ngay sau saùt na hieän taïi laø saùt na taùc yù (manaskaøra; taùc yù töùc laø chuù yù), ñieåm khôûi ñaàu cuûa phaân bieät. Phaân bieät chuyeån bieán ñoái töôïng caûm thoï thaønh hai phaàn, phaàn noäi taïi chuû theå (graøhakaøkaøra) vaø phaàn ngoaïi taïi cuûa ñoái töôïng caûm thoï. Caûm thoï (vedanaø) taùc duïng treân töôûng tri (samjnaø) laøm phaùt sinh yù chí haønh ñoäng (cetanaø). Phaàn ngoaïi taïi cuûa ñoái töôïng caûm thoï thöïc ra laø moät bieåu töôïng cuûa söï vaät (graøhyaøkaøra). Bieåu töôïng aáy trôû neân coù tính caùch ñaùng öa thích hay khoâng ñaùng öa thích. Maët khaùc, taàm (vitarka; söï quan saùt thoâ) vaø töù (vicaøra; söï quan saùt teá) ñieàu khieån nhöõng taùc duïng phaùn ñoaùn vaø suy lyù, öùc nieäm nhôù laïi nhöõng aán töôïng tri giaùc quaù khöù taïo neân moät thaùi ñoä nhaän thöùc ñoái vôùi bieåu töôïng ñoù. Khi aáy tueä (prajnaø) hieän khôûi. Söï thaáy bieát baét ñaàu vôùi söï nhaän thöùc trôû laïi (recognition) vaø thaáy bieát söï vaät laø thaáy bieát bieåu töôïng cuûa söï vaät ñoù. Nhö vaäy, trong tröôøng hôïp töôûng tri (perception) laø tröôøng hôïp söï vaät töông giao taùc duïng nhaân duyeân vôùi caûm giaùc, bieåu töôïng laø thaønh quaû sinh khôûi tröïc tieáp töø söï vaät.

Trong tröôøng hôïp tö duy (kalpanaø; conceptual cognition; coøn dòch laø phaân bieät) thaáy bieát söï vaät cuõng laø thaáy bieát qua trung gian bieåu töôïng cuûa söï vaät. Tuy nhieân, khaùc vôùi töôûng tri, bieåu töôïng tö duy laø bieåu töôïng khoâng sinh khôûi tröïc tieáp töø taùc duïng cuûa söï vaät maø do söï lieân hôïp chaët cheõ vôùi ngoân töø. Khi ta coù khaùi nieäm veà moät söï vaät, nhö caùi bình chaúng haïn, ta khoâng tröïc tieáp thaáy bieát caùi bình, maø chæ thaáy bieát bieåu töôïng cuûa caùi bình ví nhö hình aûnh cuûa caùi bình trong göông. Thieân Chuû ñònh nghóa tö duy laø taùc duïng taâm lyù lieân keát thích hôïp moät bieåu töôïng vôùi moät ngoân töø. Noùi caùch khaùc, tö duy nhaän bieát söï vaät baèng caùch phoái hôïp bieåu töôïng cuûa söï vaät vôùi moät ngoân töø. Ñoù laø ñeå phaûn baùc chuû tröông cuûa phaùi Mìmaømsaø cho raèng bieåu töôïng töï nhieân hoøa hôïp (inherent) vôùi ngoân töø, vaø söï lieân keát aáy coù tính caùch khoâng bieán ñoåi (permanent).

Theo Thieân Chuû, söï lieân keát thích hôïp ñoù moät maët tuøy thuoäc tình yù cuûa ngöôøi noùi vaø maët khaùc do coâng öôùc coäng ñoàng quy ñònh chöù bieåu töôïng khoâng naèm saün trong ngoân töø. Thöôøng baèng vaøo ngoân ngöõ ta nhaän bieát nhöõng caù theå ñaëc thuø quen thuoäc. Nhö vaäy laø do ta lieân hôïp söï vaät vôùi yù nghóa voïng töôûng. Soáng trong coäng ñoàng vôùi nhöõng quy öôùc ngoân ngöõ, ta thuï huaán ñöôïc khaû naêng goïi teân hay ñaët teân cho moät soá söï vaät ta kinh nghieäm. Ngoân ngöõ thöôøng ñöôïc duøng theo coâng öôùc ñeå phaân loaïi vaø goïi teân moät soá thaønh quaû nhaän thöùc. Thí duï: hieän nay treân maïng löôùi Internet, ta thaáy nhan nhaûn nhöõng töø nhö ñòa chæ aûo, coäng ñoàng aûo, thöïc taïi aûo, ... Neáu khoâng coù ngoân ngöõ thôøi khoâng coù moät kinh nghieäm naøo trong thöïc teá coù theå laøm phaùt sinh ñöôïc nhöõng khaùi nieäm nhö vaäy. Ngoân ngöõ giuùp tö duy theo doõi nhaän bieát söï vaät duø söï vaät phöùc taïp ñeán baát cöù möùc ñoä naøo.

Taùc duïng cuûa tö duy laø khaùi nieäm hoùa bieåu töôïng söï vaät qua trung gian cuûa caùccaáu töø. Do ñoù khaùi nieäm vaø ngoân ngöõ töông quan phuï thuoäc vaøo nhau raát chaët cheõ. Tö duy taïo vaø aùp ñaët treân bieåu töôïng cuûa söï vaät moät khaùi nieäm, ñoàng thôøi gaùn cho noù moät danh xöng, vaø do ñoù toång töôùng ñöôïc xaùc ñònh. Löôïng bieát toång töôùng baèng trí phaân bieät nhö vaäy ñöôïc goïi laø tyû löôïng.

Hai caâu hoûi sau ñaây ñöôïc ñaët ra: "Laøm sao töï töôùng laø nhöõng hieän töôïng ña thuø sai bieät coù theå taùc duïng phaùt sinh moät toång töôùng nhaát theå khoâng sai bieät? Töï töôùng, moät hieän thöïc ñaëc thuø ñöôïc keát noái nhö theá naøo vôùi toång töôùng, moät taùc vaät cuûa phaân bieät voïng töôûng?" Neân bieát raèng caû hai khoâng cuøng coù chung moät chaát lieäu naøo, bôûi vì caû hai ñeàu khoâng coù theå chaát. Söï noái keát ñöôïc thöïc hieän laø do töï töôùng tuy laø nhöõng naêng löïc hoaøn toaøn rieâng bieät nhöng taát caû chuùng ñeàu coù khaû naêng tính kích thích caûm giaùc. Söï giao hoã taùc duïng giöõa kích thích cuûa töï töôùng vôùi caûm giaùc taùc thaønh nhöõng keát quaû töông tôï gioáng nhau. Chính nhöõng keát quaû töông tôï gioáng nhau do töï töôùng ña thuø sai bieät hoã töông taùc duïng vôùi caûm giaùc taïo thaønh moät nhaát theå toång töôùng cuûa vaät theå.

Thí duï: caây guøduøcì ñöôïc bieát laø thöù caây thuoác coù tính trò lieäu haï soát. Veà theå chaát hay hình thuø caây naøy khoâng gioáng chuùt naøo nhöõng caây khaùc nhö caây harìkata hay caây abhaya cuõng coù tính trò lieäu haï soát. Nhö vaäy caùc caây aáy gioáng nhau khoâng phaûi laø vì coù theå chaát gioáng nhau, hình thuø gioáng nhau maø thöïc ra laø vì heát thaûy chuùng ñeàu coù hieäu quaû taùc duïng haï soát gioáng nhau. Trong tröôøng hôïp naøy, tính trò lieäu haï soát laø toång töôùng do töï töôùng caùc caây ñoàng loaïi vôùi caây guøduøci taùc duïng nhaân duyeân maø nhaän thöùc ñöôïc.

Tuy nhieân, tính chaát trò lieäu haï soát thay ñoåi caáp ñoä vôùi töøng caây moät, tuøy theo nôi vun troàng, caùc thöù phaân boùn v..v.. Tính trò lieäu haï soát cuûa caây naøy khoâng heà gioáng tính trò lieäu haï soát cuûa baát cöù caây naøo khaùc cuøng loaïi. Nhö vaäy maëc daàu caùc caây cuøng loaïi coù tính töông tôï veà tính chaát trò lieäu haï soát nhöng chuùng vaãn dò bieät. Do ñoù toång töôùng khoâng theå phuï thuoäc vaøo moät theå tính ñoàng nhaát bôûi vì ñaõ ñoàng nhaát thôøi khoâng theå coù nhieàu caáp ñoä töông tôï. Tính töông tôï ñaây chæ do so saùnh maø coù chöù khoâng phaùt xuaát töø moät thöïc theå ñoàng nhaát. Nhö theá coù nghóa laø toång töôùng ñaõ ñöôïc thi thieát döïa treân nhöõng thöïc höõu tuy töông tôï nhöng khaùc bieät nhau.

Taùc duïng löôõng phaân cuûa phaân bieät voïng töôûng.

Treân phöông dieän nhaän thöùc luaän Traàn Na phaân bieät hai theá giôùi tuyeät ñoái khaùc nhau laø theá giôùi thöïc taïi khaùch quan vaø theá giôùi phaân bieät voïng töôûng. Traàn Na nhaán maïnh nhieàu ñeán baûn chaát voïng töôûng vaø ngoân ngöõ cuûa toång töôùng maø khoâng baøn ñeán coäi nguoàn khaùch quan cuûa noù. Chaúng haïn nhö khi baøn veà tyû löôïng, Traàn Na dieãn taû theá giôùi voïng töôûng nhö laø moät giôùi vöïc maø danh töø luaän lyù hoïc goïi laø vuõ truï ngoân thuyeát (universe of discourse), trong ñoù taäp hôïp taát caû vaät theå chæ lieân quan ñeán luaän lyù vaø ngoân ngöõ maø thoâi. Treân thöïc teá, raát khoù phaân bieät nhöõng gì xaûy ra trong ñaàu oùc khi suy luaän, moät beân laø tieán trình tö duy khaùi nieäm vaø beân kia laø tieán trình thieát laäp danh xöng khaû dó phaùt bieåu thaønh lôøi noùi. Lyù do laø vì khi ta nghó ñeán ñieàu gì thôøi töï nhieân ta coù khuynh höôùng phaùt bieåu ngay ñieàu ñoù baèng caùch naøy hay caùch khaùc.

Do taùc duïng cuûa söï vaät toång töôùng sinh khôûi, roài duyeân taùc duïng taâm lyù maø taïo ra khaùi nieäm veà söï vaät vaø danh xöng söï vaät aáy. Chính qua trung gian cuûa khaùi nieäm vaø danh xöng maø söï vaät trôû thaønh ñoái töôïng cuûa phaân bieät voïng töôûng. Ñieàu naøy coù theå ñem aùp duïng vaøo tröôøng hôïp töôûng ñoaùn nhö khi nhìn moät thöïc höõu ñaëc thuø X vaø phaùt bieåu 'Ñaây laø A'. Tröôùc tieân do taùc duïng cuûa X, tö duy taïo ra khaùi nieäm veà A nhôø ñoù danh xöng A môùi coù nôi y cöù. Thöù töï khaùi nieäm tröôùc, ñònh danh sau, cho thaáy roõ tieán trình baét ñaàu töø luùc thöïc taïi ñieåm taùc duïng nhaân duyeân, daãn ñeán tö duy taïo khaùi nieäm, roài ñeán ñònh danh töùc duøng ngoân ngöõ ñeå phaùt bieåu, laø moät söï keát noái thöïc taïi vôùi ngoân ngöõ qua ngoõ tö duy. Vaán ñeà trôû neân phöùc taïp khoù khaên hôn khi phaûi suy ñoaùn moät toång töôùng töø moät toång töôùng khaùc, nhö trong tröôøng hôïp thaáy khoùi ñoaùn ra löûa chaúng haïn. Phöùc taïp khoù khaên bôûi vì toång töôùng laø khoâng thaät, thôøi caên cöù vaøo ñaâu maø suy ñoaùn töø toång töôùng naøy ra toång töôùng kia?

Toång töôùng laø noäi boä cuûa khaùi nieäm. Danh xöng laø chæ caùi ñöông theå cuûa khaùi nieäm ñoù khi duøng ñeán ngoân ngöõ ñeå phaùt bieåu. Danh xöng thôøi phaùt bieåu, coøn khaùi nieäm thôøi do tö duy aùp ñaët. Moãi khaùi nieäm hay moãi teân goïi luoân luoân phaân chia vuõ truï ngoân thuyeát laøm hai nhoùm ñoái laäp khoâng caân nhau. Moät nhoùm goàm moät soá töông ñoái coù giôùi haïn nhöõng söï vaät töông tôï, coøn goïi laø ñoàng phaåm vaø nhoùm kia goàm voâ soá nhöõng söï vaät khoâng töông tôï hay dò phaåm. Hai nhoùm töông ñoái maâu thuaãn nhau. Nghóa laø khi nghó ñeán hay noùi ñeán söï vaät cuûa nhoùm naøy töùc laø ñaõ khieån tröø, phuû ñònh taát caû nhöõng söï vaät cuûa nhoùm ñoái laäp kia. Khoâng coù söï vaät naøo naèm ngoaøi hai nhoùm töông phaûn ñoù.

Ñeå hieåu theâm veà nghóa cuûa 'töông tôï' vaø 'khoâng töông tôï', ta trôû laïi vôùi söï phaùt bieåu qua meänh ñeà. Nhö ñaõ noùi treân, moät meänh ñeà thöôøng goàm moät chuû töø keát noái vôùi moät thuoäc töø. Khi phaùt bieåu "Ñaây laø con boø", thôøi chuû töø 'Ñaây' chæ vaøo töï töôùng chuû theå, moät thöïc taïi ñieåm voâ ngoân, nghóa laø khoâng theå dieãn taû baèng ngoân ngöõ ñöôïc. Thuoäc töø 'con boø' laø moät töø toång quaùt duøng ñeå chæ phaåm tính 'boø' (cowness). Töø 'con boø' chia vuõ truï ngoân thuyeát laøm hai: moät nhoùm coù cuøng phaåm tính 'boø' vaø moät nhoùm töông phaûn goàm toaøn nhöõng söï vaät coù phaåm tính 'khoâng boø' (non-cowness). Noùi raèng moät söï vaät töông tôï (ñoàng phaåm) vôùi söï vaät chuû theå coù nghóa laø noù coù phaåm tính gioáng nhö phaåm tính neâu ra trong thuoäc töø. Noùi caùch khaùc, hai söï vaät töông tôï khi chuùng coù cuøng moät thuoäc tính. Vì vaäy thuoäc töø luoân luoân laø moät toång töôùng. Trong moïi suy luaän vaät theå ñöôïc löôïng bieát luoân luoân laø moät phaåm tính vaø coù tính chaát toång quaùt.

Ñoái nghòch vôùi phaåm tính 'boø' laø phaåm tính 'khoâng boø'. Ñoù laø tröôøng hôïp xaûy ra khi vaéng maët phaåm tính 'boø', hoaëc khi xuaát hieän moät phaåm tính sai khaùc, hay moät phaåm tính maâu thuaãn vôùi phaåm tính 'boø', chaúng haïn nhö phaåm tính 'caây'. Vaäy moät söï vaät khoâng töông tôï laø khi naøo thuoäc tính cuûa söï vaät chuû theå noùi ñeán trong meänh ñeà vaéng haún, sai khaùc, hay maâu thuaãn vôùi phaåm tính cuûa söï vaät khoâng töông tôï aáy. Döïa vaøo tính löôõng phaân cuûa phaân bieät voïng töôûng, danh xöng 'con boø' coù theå ñöôïc ñònh nghóa nhö laø khieån tröø moïi vaät theå coù phaåm tính 'khoâng boø'. Noùi chung vaø vaén taét, 'A' laø khieån tröø 'khoâng A'.

Luaän thöùc Nhaân minh vaø Ngoân ngöõ dieãn ñaït.

Theo ñuùng giaùo phaùp thöïc teá vaø cuï theå cuûa ñöùc Phaät, Traàn Na khoâng söû duïng tam ñoaïn luaän phaùp cuûa Aristotle. Lyù do laø vì tam ñoaïn luaän phaùp cuûa Aristotle chæ chuù troïng ñeán suy lyù thuaàn tuùy. Ngaøi thieát laäp luaän thöùc Nhaân minh goàm ba phaàn, toân, nhaân, vaø duï (ngoân tam chi) vaø minh ñònh ba töôùng cuûa nhaân trong luaän phaùp (nghóa tam töôùng). Nhaân laø moät trong ba ngoân töø luaän lyù maø moïi suy luaän söû duïng vaø coù nhieäm vuï lieân keát hai ngoân töø kia laø chuû töø vaø thuoäc töø. Chuû töø vaø thuoäc töø ñaõ ñöôïc ñeà caäp trong phaàn treân cuûa baøi naøy khi noùi ñeán meänh ñeà. Meänh ñeà coøn goïi laø toân, laäp ra ñeå neâu leân chuû tröông cuûa ngöôøi laäp luaän, vaø cuõng coù theå laø tieâu ñích cuûa cuoäc tranh caõi. Sau ñaây laø moät thí duï luaän thöùc Nhaân minh vôùi ba chi ñeå giaûi thích ba töôùng cuûa nhaân.

Thí duï 1.

Toân: AÂm thanh laø voâ thöôøng.

Nhaân: Vì do taïo taùc maø coù.

Ñoàng duï: Nhöõng gì do taïo taùc maø coù ñeàu voâ thöôøng (lyù ñoàng duï) nhö caùi bình (söï ñoàng duï, hôïp taùc phaùp).

Dò duï: Nhöõng gì chaúng phaûi voâ thöôøng ñeàu khoâng phaûi do taïo taùc maø coù (lyù dòduï) nhö hö khoâng (söï dò duï, ly taùc phaùp).

Ba töôùng ñoù laø:

1. Bieán thò toân phaùp taùnh. Nghóa laø nhaân caàn phaûi hieän dieän trong toaøn theå chuû töø. Noùi caùch khaùc, nhaân phaûi laø moät trong caùc thuoäc tính cuûa chuû theå. Ñieàu naøy ít nhaát phaûi ñöôïc ñòch coâng nhaän khi laäp luaän döïa theo yù kieán cuûa ñoái phöông ñeå phaù hoï.

2. Ñoàng phaåm ñònh höõu taùnh. Nghóa laø nhaân caàn phaûi hieän dieän trong moät taäp hôïp con goàm chæ moät soá, chöù khoâng phaûi taát caû, vaät theå töông tôï vôùi chuû theå. Noùi caùch khaùc, nhaân phaûi lieân heä vôùi moät soá vaät theå ñoàng phaåm vôùi chuû theå.

3. Dò phaåm bieán voâ taùnh. Nghóa laø nhaân caàn phaûi khieám dieän hoaøn toaøn trong moät taäp hôïp goàm heát thaûy vaät theå khoâng töông tôï vôùi chuû theå. Noùi caùch khaùc, nhaân phaûi hoaøn toaøn khoâng lieân heä vôùi heát thaûy vaät theå dò phaåm vôùi chuû theå.

Trong thí duï treân, nhaân 'do taïo taùc maø coù' hoäi ñuû ba töôùng. Tröôùc heát, nhaân 'do taïo taùc maø coù' cuõng laø moät thuoäc tính cuûa aâm thanh. Vaäy nhaân coù bieán thò toân phaùp taùnh. Thöù ñeán, moät soá vaät theå ñoàng phaåm (voâ thöôøng) vôùi aâm thanh nhö caùi bình, ... do taïo taùc maø coù ñeàu voâ thöôøng caû. Vaäy nhaân coù ñoàng phaåm ñònh höõu taùnh. Haõy löu yù tröôøng hôïp saám, seùt, ... tuy ñoàng phaåm (voâ thöôøng) vôùi aâm thanh nhöng khoâng do taïo taùc maø coù. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao töôùng thöù hai cuûa nhaân chæ buoäc nhaân hieän dieän trong moät taäp hôïp con caùc vaät theå ñoàng phaåm. Cuoái cuøng, 'do taïo taùc maø coù' khoâng phaûi laø thuoäc tính cuûa baát cöù vaät theå naøo thöôøng haèng, dò phaåm ñoái vôùi aâm thanh. Vaäy nhaân coù dò phaåm bieán voâ taùnh.

Duï goàm coù lyù duï vaø söï duï. Lyù duï, coøn goïi laø duï theå, laø moät meänh ñeà toång quaùt do öùng duïng quy naïp phaùp (induction) toång quaùt hoùa lyù nghóa cuûa söï quan heä giöõa nhaân vaø thuoäc töø. Söï duï, coøn goïi laø duï y, laø chæ söï vaät cuï theå ñöôïc neâu laøm ví duï, laøm choã töïa cuûa lyù nghóa.

Ñoàng duï laø chöùng minh thuaän taát phaûi thuaän hôïp vôùi nhaân vaø thuoäc töø, neân coøn goïi laø hôïp taùc phaùp. Dò duï laø chöùng minh nghòch, taát phaûi traùi ngöôïc, xa lìa vôùi thuoäc töø vaø nhaân, neân coøn goïi laø ly taùc phaùp. Treân hình thöùc luaän lyù, phuû ñònh lyù ñoàng duï thì ta coù lyù dò duï vaø ngöôïc laïi. Noùi caùch khaùc, lyù dò duï laø phuû ñònh lyù ñoàng duï vaø ngöôïc laïi, lyù ñoàng duï laø phuû ñònh lyù dò duï. Chaúng haïn khi phuû ñònh lyù ñoàng duï, tröôùc heát phuû ñònh nhaân vaø phuû ñònh thuoäc töø. Sau ñoù ñaûo ngöôïc thöù töï trong meänh ñeà, ñem 'phuû ñònh thuoäc töø' ñaët tröôùc 'phuû ñònh nhaân'. Meänh ñeà lyù dò duï ñöôïc goïi laø ñaûo vò (contraposition) cuûa meänh ñeà lyù ñoàng duï vaø ngöôïc laïi.

Nhaän thaáy taùc duïng cuûa töø trong ngoân ngöõ dieãn ñaït khoâng khaùc taùc duïng cuûa nhaân trong luaän thöùc Nhaân minh, Traàn Na ñoàng hoùa ngoân ngöõ dieãn ñaït vôùi luaän thöùc Nhaân minh. Trong thí duï 1, nhaân 'do taïo taùc maø coù' chöùng minh tính chaát 'voâ thöôøng' cuûa aâm thanh baèng caùch khieån tröø aâm thanh ra khoûi taäp ñoaøn taát caû moïi söï vaät dò phaåm vôùi aâm thanh. Nhö ñöôïc phaùt bieåu trong lyù dò duï, nhöõng gì chaúng phaûi voâ thöôøng ñeàu khoâng phaûi do taïo taùc maø coù.

Ngoân ngöõ dieãn ñaït cuõng theá. Teân goïi coù taùc duïng gioáng nhö taùc duïng cuûa nhaân trong luaän thöùc Nhaân minh. Nhôø teân goïi maø vaät theå ñöôïc tri nhaän. Quan heä giöõa teân goïi vaø thuoäc töø laø quan heä ñoàng quy nhaát (taødaøtmya; Principle of Identity) vì caû hai cuøng chung moät caên baûn höõu phaùp (dharmì; substratum). Teân goïi hoäi ñuû ñieàu kieän ba töôùng cuûa nhaân:

1. Vaät naøy goïi laø caùi bình. (bieán thò toân phaùp taùnh)

2. Nhöõng gì töông tôï vaät naøy ñeàu goïi laø caùi bình. (ñoàng phaåm ñònh höõu taùnh)

3. Teân goïi chaúng bao giôø aùp duïng vaøo caùi 'khoâng bình' (dò phaåm bieán voâ taùnh)

Thöïc taïi, ngoân ngöõ, vaø thuyeát apoha.

Töø coù hai thöù ñoái töôïng: theå vaø nghóa. Theå cuûa töø laø chæ veà taát caû caùc caù theå ñaëc thuø aùp duïng töø vaøo hôïp caùch. Thí duï: theå cuûa töø 'ñoùa hoa' laø hoa hoàng, hoa cuùc, .. Nghóa cuûa töø laø phaùt bieåu yù nghóa coïng töôùng toång quaùt. Nghóa cuûa töø 'ñoùa hoa' laø maøu saéc töôi, choùng taøn, .. Caâu hoûi ñaët ra laø ngoân ngöõ thieân troïng caùch duøng töø theo phía naøo, bieåu theå hay bieåu nghóa? Neáu thieân troïng veà bieåu theå, thôøi ngoân ngöõ coù theå duøng laøm hieån loä nhöõng caù theå ñaëc thuø. Theo nhaø ngoân ngöõ hoïc AÁn ñoä Vyaødi, thuoäc phaùi bieåu theå (denotationism ), sôû dó töø 'boø' coù yù nghóa laø taïi noù coù khaû naêng chæ veà moät con boø rieâng bieät. Töø 'boø' khoâng chæ thaúng hay qua trung gian cuûa moät toång töôùng maø baèng caùch khieån tröø maâu thuaãn cuûa 'boø', töùc khieån tröø 'khoâng boø' (non-cow): 'Boø' laø khieån tröø 'khoâng boø'. Noùi theo moät nhaø ngoân ngöõ hoïc khaùc, "yù töôûng töø neâu ra laø bheda (khaùc bieät; difference) hay söï hoã töông khieån tröø phaûn nghóa cuûa töø". Töø 'ñen' trong cuïm töø 'con boø ñen' khoâng chæ vaøo söï lieân heä vôùi phaåm tính ñen. Noù ñöôïc duøng ñeå khieån tröø khoâng cho con boø coù baát cöù maøu naøo khaùc maøu ñen.

Theo Traàn Na vaø Thieân Chuû töø moâ taû yù nghóa cuûa töï töôùng khoâng tröïc tieáp maø qua trung gian cuûa khaùi nieäm. Neáu töø bò buoäc moâ taû tröïc tieáp caù theå ñaëc thuø, thôøi vôùi moãi caù theå ñaëc thuø phaûi duøng moät töø môùi. Chaúng haïn nhö töø 'boø' neáu chæ ñònh moät con boø ñaëc thuø naøo ñoù thôøi khoâng theå duøng ñeå chæ moät con boø khaùc. Khi noù ñi maát, töø 'boø' khoâng coøn coâng duïng nöõa. Do ñoù, ngoân ngöõ ñöôïc duøng laø ñeå phaùt bieåu khaùi nieäm chöù khoâng phaûi phaùt bieåu caù theå hieän thöïc. Ví nhö ta hoïc caùch nhaän bieát moät con boø, moät khi thuaàn thuïc vôùi khaùi nieäm 'boø' ta coù theå aùp duïng khaùi nieäm aáy cho nhöõng con boø khaùc. Ngoân ngöõ vì theá maø caàn phaûi coù tính khaû öùng duïng moät caùch toång quaùt.

Neáu theå cuûa töø khoâng phaûi laø moät caù theå ñaëc thuø maø laø moät taäp hôïp caùc caù theå ñaëc thuø, thôøi khi ñoù ta phaûi ñi tìm nhaän bieát heát thaûy nhöõng caù theå aáy môùi hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa töø. Ñoù laø moät ñieàu khoâng theå thöïc hieän. Trong tröôøng hôïp naøy ta khoâng bao giôø coù theå hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa nhöõng töø toång quaùt. Noùi toùm laïi, yù nghóa cuûa söï vaät ñaëc thuø hay cuûa taäp hôïp caùc söï vaät ñaëc thuø ñeàu khoâng do töø phaùt bieåu moät caùch tröïc tieáp.

Phaùi bieåu nghóa (connotationism) cho raèng duøng töø tröôùc heát laø ñeå phaùt bieåu nhöõng coïng töôùng toång quaùt. Chaúng haïn nhö töø 'boø' phaùt bieåu phaåm tính toång quaùt 'boø' (cowness). Caùc con boø rieâng bieät ñöôïc xem nhö laø nhöõng bieåu hieän cuûa tính toång quaùt 'boø' trong traïng huoáng naøo ñoù. Nhö vaäy, duøng töø ñeå bieåu nghóa laø chính, ñeå bieåu theå laø phuï. Moâ taû thuoäc tính toång quaùt laø taùc duïng quan troïng cuûa töø. Nhöng theo Traàn Na khaùi nieäm veà toång töôùng cuõng nhö toång töôùng ñeàu laø khoâng thaät. Do ñoù khaùi nieäm vaø toång töôùng khoâng theå laøm sôû y cho yù nghóa cuûa ngoân ngöõ nöông töïa ñeå moâ taû thöïc taïi. Theá thì ngoân ngöõ caên cöù vaøo ñaâu ñeå coù yù nghóa?

Nguyeät Xöùng (Candrakìrti), moät nhaø chuù giaûi raát xuaát saéc caùc taùc phaåm cuûa Boà taùt Long Thoï, cho raèng ngoân ngöõ coù tính caùch hoaøn toaøn coâng öôùc khoâng caàn döïa vaøo baát cöù moät hieän thöïc naøo ñeå coù yù nghóa. Y Ù nghóa laø do söï thöïc haønh söû duïng ngoân ngöõ maø coù. Thí duï: caâu noùi "Daãn ñeán ñaây moät con boø" coù yù nghóa laø do moâ taû yù ñònh cuûa ngöôøi söû duïng caâu noùi chöù töï noù ngoân ngöõ khoâng coù yù nghóa gì caû. Traàn Na vaø Thieân Chuû khoâng hoaøn toaøn ñoàng yù veà ñieåm naøy vaø quan nieäm raèng nhaän thöùc luaän chaúng nhöõng moâ taû söï thaønh coâng söû duïng ngoân ngöõ maø coøn phaûi giaûi thích laøm theá naøo vaø taïi sao ta thu hoaïch ñöôïc keát quaû baèng lôøi noùi.

Nhaø ngöõ hoïc bieåu nghóa AÁn ñoä Bhartrhari chuû tröông ñôn vò ngöõ nghóa (unit of meaning) laø caâu (sentence) chöù khoâng phaûi töø (word). Khi nghe moät caâu noùi, tröïc giaùc chuïp baét töùc thôøi yù nghóa toaøn caâu maø khoâng caàn nhôø vaøo söï hieåu bieát töøng töø moät trong caâu. Caâu vaø yù nghóa toaøn caâu khoâng theå ly caùch. Ñoái töôïng cuûa tröïc giaùc trong tröôøng hôïp naøy laø yù nghóa toaøn caâu vaø ñöôïc Bartrhari xem nhö laø ñôn vò ngöõ nghóa, goïi noù laø pratibhaø, dòch laø yù thuyeát. Coøn yù nghóa cuûa moãi töø trong caâu thôøi phaûi suy ñoaùn töø keát caáu vaên phaùp cuûa toaøn caâu.

Chòu aûnh höôûng cuûa nhaø ngöõ hoïc Bhartrhari thuoäc phaùi bieåu nghóa, Traàn Na chaáp nhaän yù nghóa toaøn caâu, töùc yù thuyeát, laø moät hieän thöïc coù tính caùch khaúng ñònh. Maët khaùc, maëc daàu khoâng chaáp nhaän chuû tröông bieåu theå, Traàn Na vaãn ñònh nghóa theo caùch phuû ñònh nhö nhaø ngöõ hoïc Vyaødi, A laø khieån tröø 'khoâng A'. Ñoù laø phöông phaùp Ngaøi ñaõ söû duïng trong phaàn lyù dò duï cuûa luaän thöùc Nhaân minh.

Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà laøm theá naøo duøng ngoân ngöõ moâ taû söï vaät khoâng qua trung gian cuûa toång töôùng, Traàn Na ñeà xöôùng thuyeát apoha hoøa nhaäp hai tö töôûng ñoái nghòch: nghóa cuûa töø thôøi phuû ñònh ñeå xaùc quyeát vaø nghóa cuûa caâu thôøi khaúng ñònh thaät coù. Ñieåm chuû yeáu cuûa thuyeát apoha laø ngoân ngöõ khoâng moâ taû thöïc taïi moät caùch khaúng ñònh qua trung gian caùc toång töôùng, maø traùi laïi moâ taû thöïc taïi moät caùch phuû ñònh baèng phöông phaùp khieån tröø (apoha; exclusion). Thí duï: Trong caâu "Lassie laø con choù raát khoân", töø "choù" moâ taû Lassie khoâng qua trung gian moät toång töôùng (phaåm tính 'choù'; dogness), traùi laïi baèng caùch khieån tröø moät caù theå ñaëc thuø (Lassie) ra khoûi moät taäp ñoaøn goàm nhöõng caù theå 'khoâng choù' (non-dog). Nhö vaäy, theo Traàn Na moãi danh xöng phaân chia vuõ truï ngoân thuyeát ra laøm hai: moät beân laø nhöõng söï vaät coù theå ñaët döôùi danh xöng vaø beân kia laø nhöõng söï vaät khoâng theå ñaët döôùi danh xöng. Taùc duïng cuûa danh xöng laø khieån tröø ñoái töôïng cuûa danh xöng ra khoûi taäp ñoaøn goàm caùc vaät theå maø danh xöng khoâng aùp duïng ñöôïc. Noùi caùch khaùc, taùc duïng cuûa danh xöng laø xaùc ñònh vò trí cuûa ñoái töôïng danh xöng beân ngoaøi taäp ñoaøn caùc vaät theå maø danh xöng khoâng aùp duïng ñöôïc. Hình thöùc ngoân ngöõ laøm ta laàm töôûng raèng vaät theå ñöôïc saép loaïi theo danh xöng cuûa tính chaát, nhöng söï phaân tích cho thaáy caùc töø chæ coù coâng duïng laø khieån tröø vaät theå ra khoûi taäp ñoaøn maø chuùng khoâng phaûi laø ñoaøn vieân. Traàn Na ñaõ aùp duïng thuyeát apoha ñeå ñònh nghóa 'hieän löôïng' moät caùch raát vaén taét: "Hieän löôïng laø tröø phaân bieät" (pratyaksam kalpanaø'podham).

Thuyeát apoha vaø coâng phu trieån khai tueä quaùn.

Vì tö duy taùc duïng baèng caùch khieån tröø nhöõng gì khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa noù neân ñeå trieån khai tueä quaùn vaøo nhöõng ñoái töôïng thaâm dieäu nhö taùnh Khoâng hay Voâ ngaõ, trong nhöõng böôùc ñaàu tieân treân Ñaïo loä, ñieåm then choát laø phaûi xaùc ñònh caùi gì phaûi khieån tröø, caùi gì phaûi baùc boû. Chaúng haïn, muoán xaùc quyeát nhaän "Voâ ngaõ", thôøi tröôùc heát phaûi nhaän ra caùi "Ngaõ" roài môùi khieån tröø noù ñöôïc. Ta coù theå söû duïng moät soá lyù luaän ñeå xaùc ñònh caùi Ngaõ, nhôn ngaõ (chaáp chuû theå coù töï tính) cuõng nhö phaùp ngaõ (chaáp ñoái töôïng coù töï tính). Nhöng ñoái töôïng cuûa söï khieån tröø vaãn chöa nhaän dieän ñöôïc neáu ta chöa xaùc ñònh ñöôïc noù baèng nhöõng kinh nghieäm taâm linh caù nhaân soáng ñoäng vaø thöïc thuï. Laáy thí duï ta muoán tìm caùi nhôn ngaõ töùc laø "caùi toâi" ñeå khieån tröø. Ta phaûi tra taàm caùi caùch "caùi toâi" xuaát hieän trong taâm theo baûn naêng vaø caùi caùch taâm baùm laáy "caùi toâi" aáy. Caùi toâi baûn naêng xuaát hieän roõ reät khi ta gaëp caûnh vui hay buoàn, khi ñöôïc ca tuïng hay bò chæ trích. Chính vaøo nhöõng luùc ñoù, "caùi toâi" vöôn leân moät caùch saùng choùi vaø noù laø ñoái töôïng ñeå khieån tröø. Moãi khi tö duy naøy xuaát hieän trong baát cöù hoaøn caûnh naøo laøm ta vui, buoàn, thích, gheùt, vaø moãi khi söï chaáp thuû theo baûn naêng phaùt sinh maïnh meõ thôøi ta phaûi quaùn xeùt ngay taïi choã caùi caùch "caùi toâi" xuaát hieän. Neáu "caùi toâi" xuaát hieän nhö moät caùi gì töï toàn, bieät laäp, chính laø caùi caùch ñoái töôïng ñeå baùc boû thoø ñaàu ra cho ta thaáy.

Töøng böôùc töøng böôùc moät ta vun ñaép moät bieåu töôïng veà caùi "Ngaõ" caàn phaûi khieån tröø tröôùc khi xaùc quyeát nhaän caùi hieän töôïng tuyeät ñoái phuû ñònh "Voâ ngaõ". Tuyeät ñoái phuû ñònh coù nghóa laø phuû ñònh maø khoâng haøm yù khaúng ñònh moät hieän töôïng naøo khaùc. Caùi hieän töôïng tuyeät ñoái phuû ñònh "Voâ ngaõ" khoâng chi khaùc hôn laø söï vaéng maët cuûa caùi voïng nieäm "Ngaõ". Voâ ngaõ hay taùnh Khoâng raát khoù tueä tri bôûi vì thuoäc lónh vöïc sieâu hình quaù tinh teá, moûng hôn sôïi tô naèm giöõa hai khuynh höôùng cöïc ñoan laán aùp keùo tö duy vaøo theá chaáp thuû raát deã daøng: khuynh höôùng ñoaïn dieät khieån tröø taát caû vaø khuynh höôùng thöôøng toàn thöïc taïi hoùa moïi söï vaät.

Moät ñaëc ñieåm cuûa nhaän thöùc luaän Phaät giaùo theo thuyeát apoha khoâng tìm thaáy trong baát cöù heä thoáng naøo khaùc laø chuû tröông caùi caùch söï vaät xuaát hieän tröôùc maét chuùng ta cuõng laø caùi caùch maø ñoái töôïng ñeå khieån tröø xuaát hieän. Noùi caùch khaùc, ñoù laø caùch maø söï vaät ñöôïc cho laø thöïc höõu xuaát hieän. Haønh giaû phaûi tra taàm toaøn trieät vôùi moät taâm phaân bieät raát vi teá môùi nhaän dieän ñuùng caùi ñoái töôïng ñeå khieån tröø. Khi bieát ñaõ nhaän dieän ñuùng caùi ñoái töôïng ñeå khieån tröø thôøi luaän lyù seõ giuùp laøm suïp ñoå ngoïn nuùi chaáp höõu vaø söï tröïc ngoä thöïc taïi chaân khoâng seõ theå hieän khoâng maáy khoù khaên.

Nguyeân nhaân tö töôûng phuû ñònh.

Nguyeân nhaân naøo ñaõ aûnh höôûng Traàn Na trong chuû tröông yù nghóa cuûa töø luoân luoân ñöôïc phaùt bieåu qua söï khieån tröø maâu thuaãn cuûa noù? Theo giaùo sö Nakamura, moät chuyeân gia veà trieát lyù AÁn ñoä vaø Phaät giaùo taïi Ñaïi hoïc Tokyo, ñaëc tính cuûa ngöôøi AÁn ñoä laø quan taâm suy taàm caùc toång theå khaùi quaùt (universals) nhieàu hôn laø nghó ñeán caùc caù theå ñaëc thuø (individuals). Hoï thieân troïng ñöôøng loái phuû ñònh trong söï moâ taû khaùi nieäm. Ñoái vôùi hoï, phuû ñònh khoâng nhaát thieát phaûi chæ moät traïng thaùi tieâu cöïc. Phuû ñònh coù tính caùch tích cöïc vaø khaúng ñònh nöõa.

Trong Kinh Luaän Phaät giaùo, Nieát baøn thöôøng ñöôïc dieãn taû baèng nhöõng töø ngöõ phuû ñònh. Trong Nieát baøn kinh, quyeån 33, Phaät duøng raát nhieàu tieáng ñeå goïi Nieát baøn trong ñoù coù nhieàu danh töø phuû ñònh nhö: voâ sanh, voâ xuaát, voâ taùc, voâ vi, voâ uùy, voâ thoái, voâ töôùng, voâ nhò, voâ aùm, voâ ngaïi, voâ tranh, voâ tröôïc. [Phaät hoïc töø ñieån. Ñoaøn trung Coân].

Trong Luaän Ñaïi thöøa khôûi tín cuûa Boà taùt Maõ Minh coù ñoaïn giaûi thích ñònh nghóa 'Chaân nhö' baèng phuû ñònh nhö sau:

"Taát caû nhöõng lôøi noùi, ñeàu do voïng nieäm phaân bieät maø sanh, chæ coù giaû danh chôù khoâng coù thaät theå. Cho ñeán danh töø Chaân nhö cuõng khoâng thöïc; chaúng qua laø moät danh töø tuùng cuøng cuûa lôøi noùi, duøng ñeå tröø boû caùc danh töø khaùc (voïng) maø thoâi (nhôn ngoân khieån ngoân)".

Noùi caùch khaùc, Chaân nhö laø khieån tröø voïng nhieãm (töùc laø 'khoâng Chaân nhö') [Luaän Ñaïi thöøa khôûi tín. Thích Thieän Hoa]

Boà taùt Long Thoï ñaõ duøng Taùm khoâng [khoâng sinh, khoâng dieät, khoâng thöôøng, khoâng ñoaïn, khoâng gioáng, khoâng khaùc, khoâng ñeán, khoâng ñi] laøm luaän cöù cô baûn cuûa pheùp phuû ñònh bieän chöùng ñeå röûa saïch moïi yù nieäm chaáp tröôùc baùm víu vaøo coù, khoâng, sinh, dieät, thöôøng, ñoaïn, ñoàng, dò, khöù, lai. Ngaøi ñaõ duøng danh töø phuû ñònh 'voâ töï tính' ñeå bieåu nghóa tính chaát töông ñoái cuûa moïi hieän thöïc, töùc laø moïi duyeân khôûi. Voâ töï tính coù nghóa söï vaät laø do duyeân sinh, khoâng coù theå töï noù toàn taïi ñoäc laäp rieâng bieät khoâng nöông töïa vaøo caùc söï vaät khaùc. Voâ töï tính laø phuû ñònh töï tính. Töø ñoù, Trung Luaän, XV.2, ñònh nghóa töï tính (svabhaøva) laø phuû ñònh voâ töï tính, töùc laø "caùi khoâng do duyeân sinh ra, cuõng khoâng do caùi khaùc maø hình thaønh".

Nguyeân nhaân chính cuûa thuyeát apoha laø ñeå phaûn baùc nhöõng chuû tröông cho raèng töø coù naêng löïc (sakti) duøng tieáng noùi truyeàn ñeán söï vaät caùi khaùi nieäm ta coù veà söï vaät aáy, hay coù naêng löïc phaùt bieåu thöïc theå cuûa söï vaät. Ñoái vôùi nhieàu toâng phaùi ngoân ngöõ hôïp vôùi giaùc quan vaø suy luaän laø nguoàn coäi cöùu caùnh cuûa moïi söï thaáy bieát. Theo Traàn Na, söï thaáy bieát do ngoân töø ñem laïi cuõng chæ laø söï thaáy bieát nhôø tö duy suy ñoaùn. Töø khoâng tröïc tieáp quy chieáu moät thöïc theå. Chaúng haïn khi noùi "caây" thôøi tieáng "caây" nghe coù tính caùch khaúng ñònh, nhöng kyø thöïc töø "caây" khoâng chæ vaøo phaåm tính "caây" maø laïi phaùt bieåu söï khieån tröø moïi söï vaät khoâng phaûi caây.

Baûn tính phuû ñònh cuûa tö duy vaø ngoân ngöõ hieän roõ trong tieán trình taâm lyù cuûa söï hoïc hoûi. Giaû nhö muoán hoïc ñònh nghóa cuûa töø "caây" ñeå bieát caây thôøi tröôùc heát phaûi bieát roõ nghóa cuûa nhöõng caáu töø trong meänh ñeà ñònh nghóa. Chaúng haïn theo ñònh nghóa, caây laø goàm coù laù, caønh, thaân, vaø reã. Nhöng caùi gì laø laù, laø caønh? Caùi gì laø thaân, laø reã? Treân thöïc teá, muoán bieát 'caây' ta caàn phaûi hoïc loaïi daàn daàn nhöõng gì khoâng phaûi laø caây. Laøm nhö theá töùc laø phaân chia söï vaät thaønh hai loaïi töông phaûn: loaïi töông tôï caây vaø loaïi khoâng töông tôï caây. Caên cöù treân söï löôõng phaân bieän chöùng nhö theá, ta voïng taïo moät phaåm tính "caây".

Moät thí duï khaùc. Haõy nhìn caùi hình sau ñaây thöôøng ñöôïc duøng trong taâm lyù hoïc ñeå giaûi thích söï thaáy.

Hình theå cuûa caùi bình khoâng theå töï noù hieån hieän maø phaûi nhôø boái caûnh. Nhö theá muoán nhaän ra caùi bình töùc hình theå cuûa noù, taát phaûi boû caùi phaàn bao quanh noù ra. Vaäy khi noùi "Ñoù laø caùi bình", tieáng "bình" nghe coù tính caùch khaúng ñònh, nhöng thöïc ra hieän töôïng tieáng aáy phaùt bieåu laø moät hieän töôïng phuû ñònh, khieån tröø moïi caùi "khoâng bình" töùc boái caûnh cuûa caùi bình.

Treân phöông dieän toaùn hoïc, trong moät maët phaúng chaúng haïn, neáu ta chæ vaøo moät ñieåm naøo ñoù ñeå bieåu hieän moät söï theå, thôøi ngay söï bieåu hieän ñoù chia caùc ñieåm cuûa maët phaúng thaønh hai loaïi, loaïi goàm ñoäc nhaát ñieåm choïn vaø loaïi thöù hai naèm trong phaàn coøn laïi cuûa maët phaúng. Ñeå xaùc ñònh vò trí ñieåm choïn khoâng coù caùch naøo khaùc hôn laø phaûi baèng vaøo nhöõng ñieåm khaùc noù thuoäc phaàn coøn laïi cuûa maët phaúng. Noùi caùch khaùc, ñieåm choïn laø ñieåm naèm ngoaøi phaàn maët phaúng goàm nhöõng ñieåm 'khoâng choïn'.

Xaùc ñònh yù nghóa ngoân töø vôùi phöông phaùp apoha.

Thí duï luaän thöùc tam ñoaïn luaän sau ñaây cho thaáy söï ích lôïi cuûa phöông phaùp apoha.

Thí duï 2.
 

	Kyù hieäu luaän lyù hoïc
1. Neáu toâi laø Toång thoáng, thì toâi coù danh tieáng.	1. P > Q	(Ñaïi tieàn ñeà)
2. Toâi khoâng phaûi Toång thoáng.	2. ~P	(Tieåu tieàn ñeà)
3. Vaäy toâi khoâng coù danh tieáng.	3. ~Q	(Ñoaùn aùn)

So vôùi luaän thöùc Nhaân minh thôøi ñaïi tieàn ñeà cuûa tam ñoaïn luaän töông öùng vôùi lyù duï, caû hai ñeàu laø meänh ñeà toång quaùt. Luaän thöùc tam ñoaïn luaän noùi treân sai neáu aùp duïng vaøo tröôøng hôïp sau:

1. Neáu Rockfeller laø Toång thoáng thôøi oâng aáy coù danh tieáng. (Ñaïi tieàn ñeà)

2. Rockfeller khoâng phaûi Toång thoáng. (Tieåu tieàn ñeà)

3. Vaäy Rockfeller khoâng coù danh tieáng. (Ñoaùn aùn)

Theo luaän lyù hình thöùc, luaän thöùc naøy sai vì ñoaùn aùn sai. Sai khoâng phaûi taïi ñoaùn aùn khoâng suy ra töø ñaïi vaø tieåu tieàn ñeà hay taïi ngoaøi ñôøi Rockfeller coù danh tieáng. Sai laø vì nghóa cuûa töø 'coù danh tieáng' trong ñaïi tieàn ñeà khoâng cuøng moät nghóa cuûa töø 'coù danh tieáng' trong ñoaùn aùn. Qui öôùc ngoân ngöõ khoâng noùi roõ nghóa ñích thöïc cuûa töø 'coù danh tieáng'. Moät caù nhaân coù theå 'coù danh tieáng' vì caù nhaân ñoù laø Toång thoáng, vì raát giaøu coù, vì caù nhaân aáy raát coù aûnh höôûng treân moïi quyeát ñònh cuûa Toång thoáng, v...v... Muoán söûa sai luaän thöùc, caàn phaûi giôùi haïn nghóa cuûa töø 'coù danh tieáng' baèng caùch aùp duïng thuyeát apoha.

1. Neáu Rockfeller laø Toång thoáng thôøi oâng aáy coù danh tieáng.

1apoha. Neáu Rockfeller khoâng coù danh tieáng thôøi oâng aáy khoâng laø Toång thoáng.

2. Rockfeller khoâng phaûi Toång thoáng.

3. Vaäy Rockfeller khoâng coù danh tieáng.

Khi caû hai meänh ñeà 1 vaø 1apoha ñöôïc chöùng nghieäm thì nghóa cuûa töø 'coù danh tieáng' thu laïi chæ coøn moät nghóa laø 'coù danh tieáng' vì laøm Toång thoáng. Nghóa cuûa töø 'coù danh tieáng' trôû neân chính xaùc. Nhö vaäy, hai meänh ñeà lieân quan ñeán toång töôùng vaø toång quaùt hoùa ¾ töùc laø ñaïi tieàn ñeà cuûa moät chöùng giaûi dieãn dòch tam ñoan luaän vaø lyù duï cuûa moät chöùng giaûi quy naïp Nhaân minh ¾ khoâng ñöôïc xaùc thöïc neáu caû hai khoâng ñoàng thôøi ñöôïc chöùng nghieäm. Nhaän xeùt naøy giaûi thích vì sao caàn phaûi aùp duïng phöông phaùp apoha ñeå yù nghóa cuûa ngoân töø trôû neân cuï theå vaø saùt vôùi thöïc teá hôn.

Quaù trình phaùt trieån vaø giôùi haïn cuûa bieän chöùng phaùp apoha.

Phaùp lyù luaän bieän chöùng ñaõ naûy sinh töø thôøi Phaät giaùo Nguyeân thuûy. Phaät töø choái khoâng traû lôøi möôøi saùu caâu hoûi sieâu hình ñöôïc keâ ra nhö sau trong kinh Boá Tra Baø Laâu (Potthapaøda) vaø kinh Thanh tònh (Paøsaødika), Tröôøng A Haøm [kinh Cuølamaølunkya vaø kinh Aggivacchagotta, Trung Boä kinh chæ keâ möôøi caâu maø thoâi]: (1) boán caâu hoûi veà Ngaõ vaø Theá gian laø thöôøng coøn, voâ thöôøng, laø caû hai, khoâng phaûi caû hai; (2) boán caâu hoûi veà Ngaõ vaø Theá gian laø höõu bieân, voâ bieân, laø caû hai, khoâng phaûi caû hai; (3) boán caâu hoûi veà maïng soáng vaø thaân theå laø moät, laø khaùc, khoâng phaûi khaùc khoâng phaûi khoâng khaùc, laø khoâng coù maïng khoâng coù thaân; vaø (4) boán caâu hoûi veà Nhö lai ñoaïn dieät, khoâng ñoaïn dieät, laø caû hai, khoâng phaûi caû hai.

Möôøi saùu caâu hoûi treân coù theå toùm thaâu laïi thaønh hai vaán ñeà: vaán ñeà Voâ haïn (Problem of Infinity) vaø vaán ñeà Tuyeät ñoái (Problem of the Absolute). Ñoái vôùi hai vaán ñeà naøy khoâng theå traû lôøi coù, hay khoâng, hay vöøa coù vöøa khoâng, hay chaúng phaûi coù chaúng phaûi khoâng. Ñoù laø nhöõng baøi toaùn taâm trí con ngöôøi luoân luoân vaán vöông nghó ñeán maëc daàu khoâng theå tìm ra lôøi giaûi. Moïi luaän chöùng ñeå lyù giaûi hai vaán ñeà aáy ñeàu töï maâu thuaãn vôùi chính noù.

Trong kinh AØnanda (Töông Öng boä, IV.400) ñöùc Phaät ñaõ duøng bieän chöùng phaùp ñeå giaûi thích cho toân giaû AØnanda thaùi ñoä im laëng cuõa Ngaøi khi du só Vacchagotta hoûi laø coù töï ngaõ hay khoâng.

"Naøy AØnanda, neáu ñöôïc hoûi: 'Coù töï ngaõ khoâng?', vaø Ta traû lôøi laø 'Coù töï ngaõ', nhö vaäy, naøy AØnanda, thuoäc veà phaùi caùc Sa moân, Baø la moân chaáp thöôøng kieán.

Vaø naøy AØnanda, neáu ñöôïc hoûi: 'Coù phaûi khoâng coù töï ngaõ?', vaø Ta traû lôøi laø 'Khoâng coù töï ngaõ', nhö vaäy, naøy AØnanda, thuoäc veà phaùi caùc Sa moân, Baø la moân chaáp ñoaïn kieán.

Laïi nöõa, naøy AØnanda, neáu ñöôïc hoûi: 'Coù töï ngaõ khoâng?', vaø Ta traû lôøi laø 'Coù töï ngaõ', nhö vaäy, caâu traû lôøi cuûa Ta coù phuø hôïp vôùi trí khôûi leân raèng: 'Taát caû caùc phaùp laø voâ ngaõ'?

- Thöa khoâng, baïch Theá toân.

Laïi nöõa, naøy AØnanda, neáu ñöôïc hoûi: 'Coù phaûi khoâng coù töï ngaõ?', vaø Ta traû lôøi laø 'Khoâng coù töï ngaõ', nhö vaäy, naøy AØnanda, laïi laøm cho du só Vacchagotta caøng ngô ngaùc boái roái hôn nöõa: 'Tröôùc ñaây ta coù töï ngaõ, nay khoâng coù töï ngaõ nöõa'".

Khoâng thöøa nhaän caâu noùi ñoù laø cuûa Ngaøi, ñöùc Phaät töø choái khoâng xaùc quyeát nhaän nhöõng kinh nghieäm nhaän thöùc ¾ Theá giôùi laø thöôøng truù, Theá giôùi laø voâ thöôøng, ... ..., Nhö lai khoâng coù toàn taïi vaø khoâng khoâng toàn taïi sau khi cheát ¾ laø coù hay khoâng . Ñoaïn ñaàu caâu 'Chæ nhö vaäy laø chôn' haøm yù moät töôûng tri ñôn thuaàn (a pure perception). Töø 'nhö vaäy' chæ vaøo kinh nghieäm nhaän thöùc. Töø 'chæ' coâ laäp kinh nghieäm nhaän thöùc, nghóa laø caét ñöùt heát moïi quan heä giöõa kinh nghieäm nhaän thöùc vôùi moïi söï theå khaùc. Do ñoù, vaán ñeà ñöôïc giôùi haïn trong voøng nhöõng kinh nghieäm nhaän thöùc neâu treân maø thoâi.

Ñoaïn cuoái caâu "ngoaøi ra laø hö voïng" coù theå xem nhö dieãn taû moät tieán trình khieån tröø (apoha) cuûa tö duy ñeå ñi ñeán söï hieåu bieát chính xaùc hôn veà yù nghóa cuûa danh töø "chôn". Tieán trình khieån tröø naøy laøm saùng toû yù nghóa phaåm tính 'chôn'. Nhö vaäy, 'chôn' laø khieån tröû moïi 'hö voïng'.

Ñeán thôøi kyø Trung luaän, theo nguyeân lyù "nhaát thieát phaùp khoâng", tính chaát maâu thuaãn noäi taïi ñöôïc nôùi roäng ra cho toaøn phaân bieät voïng töôûng, cho moïi khaùi nieäm, cho moïi meänh ñeà phaùt bieåu. Taát caû söï vaät trong vuõ truï do trí oùc con ngöôøi nhaän bieát ñeàu laø töông ñoái. Vôùi loái lyù luaän nhò bieân coù/khoâng, ñuùng/sai, töø choã töông ñoái phaùt sanh maâu thuaãn vaø töø maâu thuaãn aét phaûi sanh ra khoå naõo. Do ñoù neân caàn phaûi phuû ñònh töông ñoái, khieån tröø hö voïng, töùc laø phaù Ngaõ chaáp, Phaùp chaáp, Khoâng chaáp ñeå chöùng minh tuyeät ñoái töùc laø phaùt huy Chaân nhö.

Ñeán thôøi kyø Traàn Na vaø Thieân Chuû, caùc luaän sö Nhaân minh ñoàng quan ñieåm vôùi phaùi Trung luaän chaáp nhaän bieän chöùng hay phuû ñònh laø baûn tính cuûa moïi phaân bieät voïng töôûng, nhöng khoâng ñoàng yù laø moïi ñoái töôïng nhaän thöùc ñeàu khoâng thaät. Traàn Na chuû tröông chæ tö duy thuaàn tuùy (Pure Reason) laø hình thaùi nhaän thöùc coù tính caùch bieän chöùng neân môùi caàn phuû ñònh. Ngöôïc laïi caûm giaùc ñôn thuaàn (Pure Perception) laø hình thaùi nhaän thöùc tröïc giaùc neân coù tính chaát khaúng ñònh. Ñoái töôïng ñöôïc khaúng ñònh laø vaät töï thaân töùc thöïc taïi ñieåm sinh dieät trong moät saùt na.

Söï thaáy bieát cuûa chuùng ta khoâng tröïc dieän thöïc taïi maø qua trung gian cuûa khaùi nieâm. Chaúng haïn khi ta nhaän bieát moät vaät gì ñoù laø caây thôøi chính laø nhôø coù khaùi nieäm saün veà caây. Khaùi nieäm caây laø do phaân bieät voïng töôûng thi thieát baèng vaøo bieåu töôïng cuûa söï vaät, theá maø ta laàm töôûng ñoù laø moät phaåm tính 'caây' coù thaät. Neáu tìm caùch chöùng nghieäm xem caâu 'caây hieän höõu' coù xaùc thöïc hay khoâng thôøi phöông phaùp duy nhaát laø baèng caùch khieån tröø: 'caây' laø khieån tröø 'khoâng caây'. Chaát lieäu cuûa khaùi nieäm laø toång töôùng do taâm thöùc lieân keát vôùi ngoân ngöõ maø voïng taïo khi duyeân vôùi taùc duïng cuûa nhöõng hieän thöïc ñaëc thuø sai bieät. Do ñoù, toång töôùng coù theå xem nhö laø theå chaát cuûa khaùi nieäm vaø vì theå chaát aáy ñöôïc phaùt bieåu baèng ngoân töø neân Thieân Chuû cuõng xem theå chaát aáy nhö laø yù thuyeát (pratibhaø) trong tö töôûng Traàn Na.

Maët khaùc, toång töôùng coøn ñöôïc quan nieäm laø moät phaåm tính. Caùi phaåm tính ñoù xuaát hieän nhö laø moät hieän thöïc nhöng kyø thöïc noù laø moät voïng nieäm. Phöông phaùp duy nhaát chöùng nghieäm tính xaùc thöïc cuûa noù laø baèng caùch khieån tröø. Bôûi theá caùi phaåm tính ñoù coøn ñöôïc goïi laø moät khieån tröø (apoha; elimination).

Caùch Thieân Chuû giaûi thích toång töôùng nhö vaäy khoâng nhöõng ñuùng theo tö töôûng Traàn Na, maø ngoaøi ra coøn minh chöùng ñöôïc thöïc taïi noái keát vôùi khaùi nieäm vaø ngoân ngöõ. Thöïc vaäy, ngoân töø duøng phaùt bieåu khaùi nieäm töông quan lieân heä giaùn tieáp vôùi töï theå cuûa söï vaät. Ñoù laø nhôø bieåu töôïng cuûa söï vaät moät maët laø ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc vaø maët khaùc laø phaûn aûnh töï theå cuûa söï vaät. Nhö vaäy, khi ngoân töø phaùt bieåu söï töôùng cuûa bieåu töôïng töùc khaùi nieäm thôøi cuõng giaùn tieáp phaùt bieåu veà töï theå cuûa söï vaät töùc thöïc taïi.

Toùm laïi, nhöõng coá gaéng cuûa Thieân Chuû trong vieäc hoaøn chænh luaän thöùc Nhaân minh vaø bieän chöùng phaùp apoha laø ñeå tìm caùch minh chöùng vai troø caàn thieát cuûa tö duy treân böôùc ñöôøng tu döôõng thieàn ñònh. Ñeán nay ôû Taây Taïng coù phaùi muõ vaøng Geluk do Tsong-ka-pa saùng laäp vaøo theá kyû 14 duøng khaùi nieäm vaø tranh bieän laøm phöông phaùp caên baûn ñeå thieàn sinh trieån khai loaïi tueä quaùn sieâu theá laø tueä quaùn ñaëc bieät phaân tích yù nghóa taùnh Khoâng vaø Voâ ngaõ. Ñoù chính laø ñöôøng loái chuû tröông cuûa Duy thöùc hoïc cho raèng tuy khaùi nieäm khoâng chuyeân chôû ñöôïc thöïc taïi, nhöng noù coù khaû naêng giuùp ta nöông vaøo ñoù ñeå tìm tôùi thöïc taïi. Ñieàu kieän laø cuoái cuøng ta phaûi bieát ñaäp tan baát cöù khaùi nieäm naøo maø ta coù theå coù veà thöïc taïi ñeå cho thöïc taïi hieån loä chaân töôùng.

Ñoái töôïng cuûa tö duy laø ñoái töôïng chuyeån hieän cuûa thöùc neân khoâng thaät. Maët khaùc nhöõng khaùi nieäm thi thieát khoâng coù hieän töôïng töông öùng trong thöïc taïi bôûi vì baûn thaân cuûa thöïc taïi thôøi bieán thieân baát tuyeät maø khaùi nieäm vaø teân goïi thôøi khoâng bò söï bieán thieân naøy chi phoái. Moät beân laø hieän töôïng ña thuø sai bieät vaø beân kia laø hieän töôïng nhaát theå khoâng sai bieät. Cho neân phaân bieät voïng töôûng luoân luoân daãn ñeán nhaän thöùc söï vaät khoâng ñuùng vôùi tính caùch nhö thò cuûa chuùng. Daàu sao treân phöông dieän thöïc duïng tyû löôïng vaãn laø moät caùch nhaän thöùc coù phaàn ñích xaùc trong nhöõng hoaøn caûnh khoâng theå thöïc haønh theå nghieäm tröïc quaùn.