Boà taùt Long Thoï vieát raát nhieàu saùch, nhöng boä saùch caên baûn chuyeân veà taùnh Khoâng laø boä Trung quaùn luaän (Muølamadhyamakakaørikaø; Hoïc thuyeát Trung ñaïo). Coøn coù hai boä luaän khaùc baøn veà taùnh Khoâng hieän löu haønh ôû Taây taïng laø Luïc thaäp tuïng Nhö lyù luaän (Yuktisasthikaø-kaørikaø) vaø Thaát thaäp tuïng Khoâng tính luaän (Sunyataøsaptatikaørikaø).

Boä Trung quaùn luaän goàm 27 phaåm, 446 baøi tuïng (tính boán caâu moät baøi; trong baûn Phaïn ngöõ con soá baøi tuïng nhieàu hôn, 450 baøi), bao quaùt haàu heát caùc vaán ñeà lieân quan ñeán theá giôùi luaân hoài vaø theá giôùi giaûi thoaùt. Boà taùt Long Thoï khoâng nhöõng baùc boû moät soá kieán giaûi sai laàm cuûa tröôøng phaùi A tì ñaøm hay cuûa caùc trieát gia keå chung, maø coøn baùc boû taát caû nhöõng quan nieäm duy thöùc vaø ña nguyeân ñeå giaùn tieáp thieát laäp hoïc thuyeát nhaát nguyeân veà taùnh Khoâng (Suønyavaøda; Khoâng luaän).

Trung quaùn luaän cuõng laø moät trong ba taùc phaåm caên baûn chuyeân veà hoïc thuyeát Trung ñaïo cuûa Tam luaän toâng ôû Trung Hoa vaø Nhaät baûn. Hai taùc phaåm kia laø Thaäp nhò moân luaän (Dvaødasaø-dvaøra) cuõng cuûa Boà taùt Long Thoï, nhaèm kieåu chính nhöõng sai laàm cuûa chính caùc nhaø Ñaïi thöøa vaø Baùch luaän (Satasaøstra) cuûa Ñeà baø (Arya-deva), ñeä töû cuûa Ngaøi, chuû ñích baùc boû nhöõng taø kieán cuûa Baø la moân giaùo. Vì Trung quaùn luaän quaù thieân troïng veà duy taâm luaän phuû ñònh, neân thöôøng bò hieåu laàm laø chuû tröông hö voâ luaän (nihilism). Khaùc vôùi Trung luaän duøng bieän chöùng phuû ñònh ñeå thuyeát minh lyù chaân khoâng, trong Ñaïi trí ñoä luaän laø boä luaän giaûi thích kinh Ñaïi Phaåm Baùt nhaõ, Boà taùt Long Thoï giaûng veà lyù thaät töôùng dieäu höõu moät caùch xaùc quyeát hôn. Vì theá hai boä luaän naøy boå tuùc cho nhau ñoái vôùi ai muoán thoâng hieåu tö töôûng Khoâng cuûa Baùt nhaõ.

Trung quaùn luaän söû duïng phöông phaùp bieän chöùng khoâng nhöõng nhaèm ñaû phaù trieät ñeå moïi voïng töôûng hyù luaän vaø meâ laàm taø kieán ñeå höôùng daãn nhaän thöùc giaùo lyù taùnh Khoâng maø thöïc ra coøn coù muïc ñích giaùo hoùa chæ ñöôøng tu taäp ñeå thöïc chöùng trí Baùt nhaõ nöõa. Nguyeân baûn Phaïn ngöõ hieän vaãn coøn toàn taïi. Baûn Haùn vaên do Cöu ma la thaäp (Kumaørajiva) dòch mang tieâu ñeà Trung quaùn luaän. Chöõ Madhyama cuûa tieáng Phaïn khoâng coù nghóa cuûa chöõ "quaùn". Chöõ "quaùn" theâm vaøo ñaõ thaønh moät danh töø thoâng duïng cuûa Haùn vaên vaø laøm saùng toû hoïc thuyeát Trung quaùn treân khía caïnh thöïc haønh. Tueä só nhaän xeùt raèng Ngaøi La Thaäp vôùi caùch choïn löïa tieâu ñeà nhö vaäy ñaõ noùi leân ñaày ñuû yù nghóa cuûa trieát lyù Trung quaùn. Ñieàu naøy "phaûi keå laø La Thaäp ñaõ coù coâng lôùn nhaát trong vieäc phaùt huy trieát lyù Trung quaùn". Tueä só giaûi thích, "Khi Trung ñöôïc khai hieån vaø chæ thò bôûi Luaän, thì theå ngoä vaø theå nhaäp phaûi do thöïc haønh. Nhö theá, ôû phöông dieän thöïc haønh, Trung nhö laø quaùn caûnh, laø ñoái töôïng ñöôïc höôùng ñeán. Trong phöông dieän thöïc haønh naøy, vì baáy giôø Trung laø ñoái töôïng quaùn caûnh, neân thöïc taïi seõ deã daøng bò boùp meùo, vaø coá nhieân noù seõ maát yù nghóa laø Trung ñoù. Nhö theá quaùn trí phaûi ñöôïc chuaån bò taát caû nhöõng ñieàu kieän caàn thieát ñeå coù theå quaùn chieáu ñöôïc Trung ñaïo quaùn caûnh". Neáu ví vôùi söï theå hieän ba phöông dieän cuûa Baùt nhaõ trong söï töïu thaønh con ñöôøng theå nhaäp Tuyeät ñoái, thôøi Trung töông öùng vôùi thöïc töôùng Baùt nhaõ; Quaùn töông öùng vôùi quaùn chieáu Baùt nhaõ; vaø Luaän töông öùng vôùi vaên töï Baùt nhaõ.

Vì Tuyeät ñoái khoâng theå ñònh nghóa cho neân taùnh Khoâng khoâng phaûi laø moät ñònh nghóa veà thöïc taïi maëc daàu khi noùi ñeán taùnh Khoâng ta thöôøng coù caûm töôûng baûn taùnh cuûa thöïc taïi laø Khoâng. Neáu baûn chaát hieän thöïc laø Khoâng thôøi hoùa ra ta ñaõ naém ñöôïc troïn veïn thöïc taïi trong tay vaø maát heát höùng thuù tu taäp tieán ñeán caûnh giôùi töï chöùng cuûa Phaät. Trung quaùn luaän cho raèng ñöùc Phaät thuyeát veà phaùp Khoâng nhö laø phöông tieän ñoái trò vaø ñaõ tuyeân thuyeát giaùo lyù cuûa mình cho chuùng sinh baèng phöông tieän Nhò ñeá. Chính theo tuïc ñeá maø ñöùc Phaät giaûng raèng taát caû phaùp ñeàu coù laø do nhaân duyeân; nhöng theo chaân ñeá thì taát caû caùc phaùp ñeàu khoâng, nghóa laø baûn tính cuûa taát caû caùc phaùp laø khoâng coù töï taùnh.

Maët khaùc, ñoái vôùi söï vaät, khoâng neân quan saùt vaø phaân tích theo loái nhò bieân, chuû ñoái vôùi khaùch, töï ñoái vôùi tha, nhaân ñoái vôùi quaû, v... v... , maø traùi laïi caàn phaûi aùp duïng phöông phaùp Nhò ñeá, nghóa laø döïa treân hai laäp tröôøng chaân ñeá vaø tuïc ñeá. Trung luaän ñaõ ñöùng treân laäp tröôøng chaân ñeá ñeå phaù söï quan saùt vaø phaân tích sai laàm cuûa Tuïc ñeá. Bôûi vaäy Trung luaän muoán ta hieåu roõ Nhò ñeá, tuïc ñeá vaø chaân ñeá, laø nhöõng dieäu duïng cuûa phöông tieän vaø trí tueä.

Hieåu roõ tuïc ñeá chính laø hieåu roõ nhöõng ñaëc tính cuûa ngoân ngöõ, vai troø vaø giôùi haïn cuûa noù. Söû duïng ngoân ngöõ maø khoâng hieåu roõ söï töông quan giöõa teân goïi cuûa hieän thöïc vaø baûn thaân cuûa hieän thöïc laø nguyeân nhaân cuûa moïi hyù luaän (prapanca). Hyù luaän ôû ñaây coù nghóa laø: (1) meänh ñeà phaùt bieåu, (2) yù nieäm hay quan nieäm, (3) nghieäp phaùt bieåu, (4) söï theå ñöôïc phaùt bieåu, vaø (5) toaøn theå theá giôùi hoaït duïng cuûa ngoân ngöõ töùc laø caáu truùc bao goàm heát thaûy boán nghóa vöøa keå vaø caû tri löôïng nöõa. Hyù luaän sinh ra bôûi taïi khoâng hieåu lyù duyeân khôûi: "caùi naøy coù thì caùi kia coù; caùi naøy khoâng thì caùi kia khoâng; caùi naøy sinh thì caùi kia sinh; caùi naøy dieät thì caùi kia dieät". Hyù luaän phaùt xuaát töø nhaän thöùc ñieân ñaûo do voâ minh vaø khaùt aùi sinh ra, laàm caùi khoâng coù thaønh caùi coù: voâ thöôøng maø cho laø thöôøng, khoå ñau maø cho laø laïc thuù, voán khoâng coù caùi ta, caùi cuûa ta maø chaáp laø coù ngaõ, coù ngaõ sôû, caùc phaùp ñeàu baát tònh maø cho laø tònh. Laïi coù khi noùi heát thaûy caùc phaùp ñeàu khoâng, khoâng coù gì, ngöôøi taø kieán laïi chaáp thuû hyù luaän veà töôùng khoâng cuûa caùc phaùp. Baøi tuïng Trung luaän, XXII.15 noùi roõ: "Ñöùc Nhö Lai ñaõ sieâu vieät qua moïi hyù luaän, theá nhöng con ngöôøi cöù sanh khôûi ra hyù luaän. Vì hyù luaän phaù huûy tueä nhaõn neân khoâng theå thaáy Phaät." Do ñoù, tieâu dieät hyù luaän (nisprapanca) laø coát ñeå ñoaïn tröø nguoàn goác cuûa meâ hoaëc phieàn naõo. Trung luaän trình baøy raát chi tieát caën keõ vaán ñeà tieâu dieät hyù luaän trong suoát hai möôi baûy phaåm.

Cöùu caùnh "voâ hyù luaän, ngoân vong löï tuyeät" chæ thaáu ñaït khi ñaëc tính cuûa ngoân ngöõ cuõng nhö söï töông quan giöõa ngoân ngöõ vaø thöïc taïi ñöôïc minh giaûi baèng pheâ bình theo thuyeát taùnh Khoâng. Ñoù laø yù nghóa cuûa baøi tuïng Trung luaän, XVIII.5: "Nghieäp vaø phieàn naõo dieät neân goïi ñoù laø giaûi thoaùt. Nghieäp vaø phieàn naõo laø nhöõng caùi khoâng coù thaät. Moät khi thaâm nhaäp taùnh Khoâng (nhaäp Khoâng) thì moïi hyù luaän ñeàu bò taän dieät." Phöông phaùp pheâ bình theo thuyeát taùnh Khoâng döïa treân nhöõng töông quan nhaân quaû bieän chöùng hay treân nhöõng tieán trình dòch hoùa phaùp. Chaân lyù chæ coù theå ñaït ñöôïc baèng phuû ñònh hay baøi baùc caùc taø kieán vaø nhöõng sai laàm. Phaù vaø chæ coù phaù môùi coù theå daãn ñeán cöùu caùnh chaân lyù.

Neáu caên cöù treân nhaän thöùc luaän ñeå giaûi thích veà theá giôùi hieän töôïng thôøi baát luaän kieán giaûi naøo nhìn theo thuyeát taùnh Khoâng cuõng khoâng ngoaøi söï nhaän laàm caùi khoâng coù laøm coù, cho neân, heát thaûy roát cuïc cuõng chæ laø khoâng. Khoâng nhöõng theá maø thoâi, ñeán ngay caùi bieåu töôïng cuûa caùi khoâng cuõng laïi laø khoâng noát. Chuû yù cuûa Trung quaùn luaän laø muoán ñem thuyeát Chaân Khoâng cuûa Baùt nhaõ thaønh laäp treân phöông dieän bieän chöùng luaän. Theo Boà taùt Long Thoï, chaân khoâng coù nghóa laø heát thaûy hieän töôïng chæ laø hieän höõu töông quan, do ñoù khoâng coù töï tính. Tuy voâ töï tính nhöng vaïn phaùp vaãn toàn taïi hieän höõu. Ñoù laø dieäu höõu. Chaân khoâng vaø dieäu höõu khoâng bao giôø xa lìa nhau. Bôûi vaäy, caùi khoâng cuûa Baùt nhaõ khoâng phaûi laø caùi khoâng troáng roãng tieâu cöïc, maø laø caùi chaân khoâng dieäu höõu. Lieàn vôùi caùi chaân khoâng phuû ñònh luoân luoân coù caùi dieäu höõu khaúng ñònh theo sau.

Qua baøi tuïng Trung luaän, XXIV.18 ñöôïc xem nhö coù giaù trò moâ taû tieán trình tu chöùng: "Caùc phaùp do duyeân khôûi (pratìtyasamutpaøda), neân ta noùi laø Khoâng (suønyataø), laø Giaû danh (upaødaøya-prajnapti), vaø cuõng chính laø Trung ñaïo (madhyamaø pratipat)", Boà taùt Long Thoï xaùc nhaän raèng duyeân khôûi laø ñoàng nghóa vôùi Khoâng, vôùi Giaû danh, vaø vôùi Trung Ñaïo.

Ngay ôû ñaàu baøi tuïng caùc phaùp ñöôïc noùi ñeán laø do duyeân khôûi ai ai cuõng kinh nghieäm ñöôïc trong ñôøi soáng haèng ngaøy, moät ñôøi soáng maø baûn chaát khoâng maáy ai thaáy ñöôïc laø Khoâng. Lyù duyeân khôûi coù theå giaûi thích söï hieän höõu cuûa vaïn phaùp voâ töï tính, ñöa ñeán xaùc tín raèng duyeân khôûi loaïi tröø cöïc ñoan chaáp khoâng. V?y taùnh Khoâng bao haøm Duyeân khôûi. Maët khaùc, vôùi duyeân khôûi duøng laøm lyù leõ, Trung luaän aùp duïng bieän chöùng phaùp baùc boû cöïc ñoan chaáp höõu cho raèng söï vaät laø coù töï tính vaø bieät laäp vôùi söï vaät khaùc. Nhö vaäy Duyeân khôûi bao haøm taùnh Khoâng. Do ñoù maø taùnh Khoâng vaø Duyeân khôûi ñoàng nghóa.

Ngoân ngöõ voâ töï tính vì phuï thuoäc raát nhieàu ñieàu kieän. Söï coù maët cuûa noù laø do söï coù maët cuûa söï theå. Söï theå cuõng voâ töï tính. Coù caùi naøy laø vì coù caùi kia. Noùi veà moät söï theå laø noùi qua teân goïi cuûa noù. Teân goïi ñoù laø giaû danh vì teân goïi ñoù chæ bieåu töôïng cho söï theå chöù khoâng phaûi baûn thaân thöïc taïi cuûa söï theå. Ngaøi Long Thoï noùi trong Ñaïi Trí ñoä luaän: "Luïa tuy khoâng nhö söøng thoû loâng ruøa hoaøn toaøn khoâng coù, nhöng do nhaân duyeân hoäi hôïp cho neân coù, nhaân duyeân tan raõ cho neân khoâng, nhö ñaùm röøng, nhö toaùn quaân, caùc thöù aáy ñeàu laø coù maø khoâng thaät. Ví nhö ngöôøi tuy coù teân goïi laø ngöôøi maø khoâng theå tìm ra phaùp ngöôøi. Luïa tuy coù teân goïi cuõng khoâng theå tìm ra luïa thaät." Duyeân khôûi coù teân maø khoâng thaät cho neân duyeân khôûi laø giaû danh. Vì vaäy khi ñaët caùi danh vaøo ñònh thöùc duyeân khôûi thôøi ñoù laø Giaû danh, nghóa laø chæ coù treân danh ngoân chöù khoâng coù trong thöïc teá.

Baøi tuïng Trung luaän, I.1 y cöù vaøo lyù duyeân khôûi neâu ra boán lyù do ñeå phuû ñònh töï theå töùc söï theå coù töï tính dò bieät. Neáu coù töï tính dò bieät thôøi söï theå khoâng hieän khôûi (1) töø chính noù, (2) töø moät caùi khaùc, (3) töø caû hai hôïp laïi, vaø (4) khoâng do nhaân duyeân naøo caû. Trong tröôøng hôïp (1), neáu töï theå sinh ra töø chính noù thôøi noù chöùa ñöïng hai töï theå laø nhaân töùc chuû theå sinh vaø quaû töùc laø caùi ñöôïc sinh. Ñieàu naøy khoâng theå coù ñöôïc. Trong tröôøng hôïp (2), noù laø moät töï theå, caùi khaùc cuõng laø moät töï theå. Ñaõ thöøa nhaän hai töï theå dò bieät taát khoâng theå noùi caùi naøy sinh ra töø caùi khaùc. Trong tröôøng hôïp (3), hai töï theå dò bieät khoâng theå phoái hôïp vôùi nhau ñöôïc, vì neáu phoái hôïp thôøi moãi moät töï theå ñaùnh maát töï tính cuûa chính noù. Trong tröôøng hôïp (4) cuoái cuøng, töï theå maø hieän höõu thôøi ñoù laø moät keát quaû. Nhö vaäy hieän höõu ñoù khoâng theå khoâng coù nhaân cuûa noù.

Söï theå vì voâ töï tính neân hieän khôûi do nhaân duyeân. Vaäy voâ tính duyeân sinh neân duyeân sinh laø Giaû danh. Ñaèng khaùc, söï theå hieän khôûi do nhaân duyeân thôøi khoâng coù töï tính dò bieät. Do ñoù duyeân sinh voâ tính neân duyeân sinh laø Khoâng. Ñoù laø yù nghóa Trung ñaïo cuûa lyù duyeân khôûi.

Trong caâu ñaàu cuûa baøi tuïng Trung luaän XXIV.18 vöøa khi caùc phaùp do duyeân khôûi ñöôïc neâu ra, taùnh Khoâng phuû ñònh Duyeân khôûi ngay ôû caâu thöù hai, nhöng lieàn khaúng ñònh laïi Duyeân khôûi laø Giaû danh ôû caâu thöù ba. Ñoù laø thöù töï dieãn taû tö töôûng Khoâng ñaõ thaáy ñöôïc trong "Saéc töùc thò Khoâng, Khoâng töùc thò Saéc" cuûa Taâm kinh hay trong ngoân ngöõ "töùc phi, thò danh" cuûa kinh Kim Cang.

Caâu cuoái cuûa baøi tuïng xaùc ñònh Duyeân khôûi "chính laø Trung ñaïo". Ñem so vôùi hai danh töø taùnh Khoâng vaø Duyeân khôûi, thôøi danh töø Trung ñaïo coù tính caùch khaúng ñònh hôn, nhöng töïu trung ñoù cuõng chæ laø moät loái phaùt bieåu cuûa Boà taùt Long Thoï ñeå phuû ñònh tính thöïc höõu cuûa theá giôùi hieän töôïng maø thoâi.

Trung ñaïo laø khoâng chaáp Coù khoâng chaáp Khoâng, khoâng khaúng ñònh khoâng phuû ñònh. Theo Trung quaùn luaän, Trung ñaïo chính laø söï chuyeån bieán töø coù Duyeân khôûi qua khoâng coù Duyeân khôûi töùc Khoâng, roài trôû laïi coù Duyeân khôûi döôùi hình thöùc Giaû danh. Trung ñaïo di chuyeån bieän chöùng töø khaúng ñònh qua phuû ñònh roài laïi khaúng-ñònh-thanh-loïc-qua-phuû-ñònh. Trung ñaïo khoâng phaûi laø moät ñieåm ôû trong khoaûng giöõa cuûa hai cöïc ñoan maø laø moät tieán trình tu taäp theo dòch hoùa phaùp, "ñi töø huûy theå ñeán töôùng, huûy töôùng ñeán duïng, huûy duïng ñeán ngoân töø, vaø phaù huûy ngoân ngöõ ñeå chuaån bò cho theå nhaäp Tuyeät ñoái. Tieán trình naøy coù theå toång quaùt trong ba giai ñoaïn: Khoâng, huûy theå; Giaû danh, huûy töôùng vaø duïng vaø ngoân ngöõ; Trung ñaïo, töïu thaønh con ñöôøng cuûa theå nhaäp." (Trieát hoïc veà taùnh Khoâng, Tueä Só).

Maëc daàu chöõ Trung (madhyamaka) duøng trong baøi tuïng XXIV.18 naøy laø nguoàn goác cuûa teân saùch Madhyamakakaørikaø (Trung quaùn luaän) vaø maëc daàu chuû yù cuûa Trung quaùn luaän laø trình baøy thuyeát Trung ñaïo, trong suoát quyeån saùch chöõ Trung ñaïo chæ hieän ra roõ raøng moät laàn ôû baøi tuïng naøy maø thoâi. Moät laàn khaùc, Trung ñaïo ñöôïc ñeà caäp moät caùch giaùn tieáp trong baøi tuïng XV.8 nhaéc ñeán kinh Ca Chieân Dieân Thò (Kaøtyaøyanaøvavaøda Suøtra), Töông Öng boä. Kinh naøy trình baøy veà vieäc ñöùc Phaät giaùo hoùa toân giaû Ca Chieân Dieân veà chaùnh tri kieán neân xa lìa caû Voâ laãn Höõu. Ñöùc Phaät noùi ñeán Trung ñaïo: "Xa lìa hai cöïc ñoan aáy, naøy Kaøtyaøyana, Nhö Lai thuyeát phaùp theo trung ñaïo". Tieáp theo, ñöùc Phaät thuyeát minh lyù duyeân khôûi thu goïn trong möôøi hai nhaân duyeân duøng laøm neàn taûng laäp cöôùc cho phaùp moân Trung ñaïo cuûa Ngaøi. Noùi caùch khaùc, lyù duyeân khôûi chính laø Trung ñaïo.

Phaûi chôø ñeán phaåm XXIV môùi thaáy roõ quan ñieåm "Taùnh Khoâng cuûa Khoâng hay Khoâng Khoâng" (emptiness of emptiness) cuûa Boà taùt Long Thoï qua quan heä giöõa Khoâng, Giaû, vaø Trung ñaõ ñöôïc haøm yù trong baøi tuïng taùn khôûi. Lyù do laø tröôùc heát Ngaøi phaûi thuyeát minh heát thaûy moïi phaùp ñeàu khoâng, ngay caû caùi khoâng cuõng khoâng noát trong suoát hai möôi ba baøi tuïng ñaàu. Sau ñoù taùnh Khoâng môùi ñöông nhieân hieån loä. Trung luaän xaùc quyeát taùnh Khoâng laø baûn theå cuûa Duyeân khôûi vaø Duyeân khôûi laø hình töôùng cuûa taùnh Khoâng, caû hai ñeàu laø lyù tính ñaëc thuø cuûa Trung ñaïo.

Veà maët tu döôõng, phaùt trieån trí tueä moät caùch thích ñaùng trong doøng taâm thöùc ñeå lieãu tri taùnh Khoâng laø moät phöông phaùp ñoái trò voïng töôûng ngaõ chaáp. Noùi caùch khaùc, ñeå thaáy caùi toâi khoâng thöïc höõu thôøi caàn phaûi thaønh ñaït thöù trí tueä hieåu ñöôïc hình thöùc baûn naêng cuûa söï chaáp thuû caùi toâi. Nhôø theá môùi coù theå nhoå taän goác söï chaáp ngaõ theo baûn naêng töùc laø caét ñöùt goác reã cuûa sinh töû. Theo Ñ?i thöøa, boà ñeà taâm laø cöûa ngoõ duy nhaát cuûa con ñöôøng ñeán giaûi thoaùt, laø phaùp tu caên baûn ñeå ñaït ñöôïc tueä quaùn ñaëc bieät chöùng ngoä taùnh Khoâng.

Phöông phaùp caên baûn ñeå thöïc hieän tö töôûng "chaân khoâng dieäu höõu" cuûa Ñaïi thöøa ñöôïc nhaéc ñeán moät caùch raát tha thieát vaø thaønh khaån trong baøi vaên Khuyeán phaùt boà ñeà taâm cuûa Ñaïi sö Thaät Hieàn do HT Thích Trí Quang dòch vaø giaûi. ÔÛ phaàn tieåu daãn, Hoøa thöôïng vieát: "Ñoái vôùi ngöôøi hoïc Phaät, phaùt boà ñeà taâm khoâng nhöõng laø böôùc ñaàu maø coøn laø caên baûn, khoâng nhöõng laø caên baûn maø coøn laø cöùu caùnh", vaø giaûi thích: "Phaùt boà ñeà taâm, noùi ñôn giaûn, laø tröôùc heát, laäp caùi chí nguyeän mong caàu tueä giaùc Voâ thöôïng boà ñeà, keá ñoù phaùt trieån tueä giaùc aáy, cuoái cuøng phaùt hieän baûn theå cuûa tueä giaùc aáy laø chaân nhö. Giai ñoaïn tröôùc heát, chí nguyeän mong caàu tueä giaùc Voâ thöôïng boà ñeà haøm coù hai tính chaát maø thaønh ngöõ thöôøng noùi laø thöôïng caàu Phaät ñaïo, haï hoùa chuùng sanh."

"Veà lyù do phaùt boà ñeà taâm, ngoaøi noãi thoáng khoå sinh töû maø mình muïc kích vaø yù thöùc, coù hai vieäc maø kinh luaän ñeà caäp nhieàu nhaát, ñoù laø töï bieát mình coù theå laøm Phaät, vaø tha thieát hôn caû, nghó ñeán söï suy taøn cuûa Phaät phaùp."

Ñaëc saéc cuûa söï theå hieän tinh thaàn "thöôïng caàu boà ñeà, haï hoùa chuùng sinh" laø tuy coù hai phöông dieän noã löïc, möu caàu söï giaùc ngoä cho chính mình vaø möu caàu söï giaùc ngoä cho keû khaùc, nhöng töïu trung chuùng cuøng moät theå, khoâng theå chia ra laøm hai maø phaûi luoân luoân hôïp nhaát môùi hoäi ñuû ñieàu kieän taát yeáu ñeå ñi ñeán choã hoaøn thaønh caùi ñaïi theä nguyeän cuûa Boà taùt. Do ñoù, moät soá caâu hoûi ñöôïc ñaët ra. Laøm sao caùc böïc ñaõ thaønh töïu tuyeät tröø meâ laàm aûo kieán veà töï ngaõ, chöùng ngoä Phaät taùnh, vaø thöïc hieän giaûi thoaùt coù theå trôû laïi laên loän vaø hoøa ñoàng vôùi theá gian ñaày daãy phaân bieät, hö voïng, aùi duïc, vaø chaáp tröôùc? Tri thöùc thöôøng nghieäm vaø tö duy löôïng ñoaùn cuûa con ngöôøi coù khaû naêng ñeán möùc ñoä naøo ñeå thoâng ñaït söï quan heä caên baûn giöõa voïng taâm vaø tònh taâm? Laøm sao giaûi quyeát söï caêng thaúng giöõa moät beân laø khuynh höôùng muoán moâ taû töï tính, töï theå cuûa söï vaät vaø beân kia laø yù thöùc veà giôùi haïn bieåu töôïng vaø dieãn ñaït cuûa ngoân ngöõ? Trung luaän giuùp ta phaàn naøo tìm thaáy kieán giaûi cho nhöõng vaán ñeà neâu ra trong caùc caâu hoûi ñoù.

Veà maët giaùo hoùa nhaèm muïc ñích thaønh ñaït chí nguyeän mong caàu tueä giaùc Voâ thöôïng boà ñeà, neáu nhìn moät caùch toång quaùt caáu truùc cuûa Trung luaän thôøi chæ thaáy voûn veïn baøi XXIV.18, moät trong soá 446 baøi tuïng, laø coù ñeà caäp vaán ñeà "haï hoùa chuùng sanh". Haàu heát caùc baøi tuïng khaùc ñeàu höôùng veà "thöôïng caàu boà ñeà", trieät ñeå phuû ñònh ñeå phaù chaáp vaø tieâu dieät hyù luaän trong quaù trình tu döôõng, tích cöïc phuû ñònh giaù trò bieåu töôïng tieán trình thöïc taïi cuûa ngoân ngöõ, vaø phuû ñònh luoân caû ñöôøng loái suy luaän thoâng tuïc nöõa.

Ñeå tìm hieåu Ngaøi Long Thoï theo laäp tröôøng Baùt nhaõ ñaõ caên cöù vaøo ñieåm taát yeáu naøo ñeå phuû ñònh taát caû nhöõng töôùng sai bieät maø chuû tröông taùnh Khoâng, Kimura Taiken ñöa ra hai lyù do. Moät laø döïa treân nhaän thöùc luaän maø cho raèng theá gian naøy hoaøn toaøn laø bieåu töôïng cuûa taâm, ngoaøi taâm ra taát caû ñeàu khoâng. Hai laø caên cöù vaøo neàn taûng taát yeáu veà söï tu döôõng ñeå thöïc hieän lyù töôûng giaûi thoaùt nieát baøn maø thaáu suoát taát caû ñeàu laø khoâng. Tuy nhieân, treân phöông dieän nhaän thöùc luaän caùi khoâng tuy phuû ñònh yù nghóa hieän töôïng, nhöng moät khi daït ñeán dieäu höõu thôøi hieän töôïng bò phuû ñònh ñöôïc soáng trôû laïi vôùi yù nghóa giaû danh. Veà phöông dieän tu döôõng, caùi khoâng tuy phuû ñònh ñeå thaáy khoâng coù töï ngaõ nhöng vì theá maø khaúng ñònh thaáy khoâng coù gì ñeå chaáp tröôùc, vaø do ñoù phaùt huy ñöôïc caùi tinh thaàn hoaït ñoäng töï do voâ ngaïi, ñuùng nhö kinh Kim Cang ñaõ noùi: "Öng voâ sôû truï nhi sinh kyø taâm".

Trung quaùn luaän xaùc chöùng raèng luaän lyù khoâng theå daãn ta ñeán Khoâng, nhieàu nhaát laø ñeán chaân trôøi voâ töï tính cuûa theá tuïc. Traùi laïi, luaän lyù muoán coù ích lôïi phaûi tuoân ra töø Khoâng. Ngay caû luaän lyù cuõng voâ töï tính, nghóa laø thuoäc tuïc ñeá. Laäp tröôøng chuû tröông taùnh Khoâng voâ töï tính cuõng voâ töï tính noát. Do ñoù, moïi cô sôû dieãn ñaït tö töôûng ñeàu bò huûy dieät. Khi ñoái phöông chæ trích raèng neáu taát caû ñeàu Khoâng, thôøi suy luaän, giaùo phaùp, tu taäp, vaø ñaïo quaû ñeàu trôû neân voâ nghóa, Boà taùt Long Thoï baûo: "Vì taùnh Khoâng maø caùc phaùp ñöôïc thaønh laäp, neáu khoâng coù taùnh Khoâng, thì taát caû phaùp khoâng theå hình thaønh." (Trung luaän, XXIV.14) Traû lôøi nhö vaäy coù nghóa laø gì?

Coù nghóa laø phaûi coù khaû naêng tri nhaän taùnh Khoâng, nhaân duyeân cuûa Khoâng taùnh, vaø caû Khoâng nghóa nöõa thì môùi thaáu hieåu söï hình thaønh cuûa vaïn phaùp. (Trung luaän, XXIV.7). Nhôø trí quaùn Khoâng, caøng bieát roõ heát thaûy hieän töôïng ñeàu voâ töï tính, caøng tueä tri chaân ñeá laø thöïc taïi tuyeät ñoái toái thöôïng, thôøi caøng thaáy roõ theá gian naøy chæ toaøn öôùc ñònh giaû taïm, ñaày voïng töôûng vaø phieàn naõo. Khoâng nghóa bao truøm caùi theá gian naøy cuûa tuïc ñeá trong ñoù ngoân ngöõ ñaõ ñöôïc duøng ñeå moâ taû chaân ñeá. Noùi caùch khaùc, taùnh Khoâng khaúng ñònh vai troø cuûa tuïc ñeá laø giaûi thích söï toàn taïi cuûa vaïn phaùp maëc daàu vaïn phaùp ñoù khoâng coù töï tính. Caùi theá gian cuûa tuïc ñeá cuõng laø caùi theá giôùi maø haønh giaû ngay khi ñaït ñöôïc caên baûn Voâ phaân bieät trí hoøa ñoàng hoaït ñoäng ñoä sinh, höôùng daãn nhöõng ai phaùt taâm boà ñeà tu taäp thaønh ñaït tueä giaùc.

Ñoaïn vaên sau ñaây trong Nhieáp luaän cuûa Voâ Tröôùc, HT Thích Trí Quang dòch giaûi, seõ laøm saùng toû yù nghóa chaân lyù Tam ñeá: Khoâng, Giaû, Trung gôïi ra trong Trung quaùn luaän.

"Trí voâ phaân bieät khoâng nhieãm nhö hö khoâng, laø vì (phaàn gia haønh cuûa noù) chuyeån ñöôïc caùc aùc nghieäp cöïc naëng, nhôø vaøo söï tin hieåu (chaân nhö voâ phaân bieät).

Trí voâ phaân bieät khoâng nhieãm nhö hö khoâng, laø vì (phaàn caên baûn cuûa noù) thoaùt ly moïi söï chöôùng ngaïi, ñöôïc goïi laø thích öùng vôùi söï ñöôïc vaø thích öùng vôùi söï thaønh.

Trí voâ phaân bieät nhö hö khoâng, laø vì (phaàn haäu ñaéc cuûa noù) thöôøng ñi trong theá gian maø khoâng bò moïi söï cuûa theá gian laøm cho oâ nhieãm."

Ba phaàn gia haønh, caên baûn, vaø haäu ñaéc cuûa trí voâ phaân bieät tuaàn töï ví "nhö ngöôøi chöa hieåu luaän vaên maø muoán hieåu, nhö ngöôøi hieåu ñöôïc, nhö ngöôøi hieåu ñöôïc maø daïy ñöôïc."

Trong Trung luaän, tieâu dieät hyù luaän ñeå thöôïng caàu boà ñeà töông öùng vôùi phaàn gia haønh. Thaønh töïu coâng trình thöïc chöùng taùnh Khoâng töông öùng vôùi chöùng ñaéc Voâ phaân bieät trí hay Ñ?i trí. Khaúng ñònh laïi duyeân khôûi laø giaû danh ñeå hoøa ñoàng vôùi theá gian noã löïc hoùa ñoä chuùng sanh töông öùng vôùi chöùng ñaéc Haäu ñaéc trí.

Nhö vaäy vai troø giaùo hoùa cuûa Trung quaùn luaän quan troïng nhaát laø vaøo luùc haønh giaû baét ñaàu tu taäp trí tueä lieãu tri taùnh Khoâng. Treân phöông dieän tu döôõng, taùnh Khoâng cuûa Trung luaän laø ñeå dieãn taû lyù töôûng giaûi thoaùt vaø ñoàng thôøi chæ ñöôøng tu chöùng thò hieän boà ñeà. Moïi coâng trình tu chöùng ñeàu nhaèm tueä giaùc Khoâng töôùng hay coøn goïi laø Thaät töôùng cuûa vaïn phaùp. Trong baøi tuïng Trung luaän, XVIII.9, Boà taùt Long Thoï giaûi thích Khoâng töôùng laø "töï tri baát tuøy tha" töùc laø chính mình theå nghieäm, khoâng theo luaän thuyeát cuûa keû khaùc maø tín giaûi; "tòch dieät voâ hyù luaän" nghóa laø tòch tónh, khoâng theå nghó baøn, "voâ dò voâ phaân bieät" töùc laø khoâng sai khaùc, khoâng phaân bieät.

Coù hai ñöôøng loái quaùn Khoâng. Moät loái laø theå nhaäp tröïc tieáp taùnh Khoâng khoâng thoâng qua phaân tích baèng luaän lyù vaø ngoân ngöõ. Ñoù laø phaùp haønh thaâm Baùt nhaõ hay phaùp chieáu kieán nguõ uaån giai khoâng cuûa Quaùn Töï Taïi Boà taùt noùi ñeán trong phaàn môû ñaàu Taâm kinh. Theo loái theå khoâng quaùn naøy, haønh giaû khoâng quaùn saùt ngoaïi giôùi vaø noäi taâm neân thöôøng khi naêng löïc duy trì tònh chæ bò suy giaûm, nieàm xaùc tính seõ trôû neân mô hoà vaø tình nghi hoaëc seõ sinh khôûi.

Loái thöù hai goïi laø tích khoâng quaùn, töùc laø duøng quaùn saùt vaø phaân tích ñeå thaáy caùc phaùp khoâng töï coù maø laø do nhaân duyeân hoøa hôïp môùi coù, nghóa laø hieän höõu khoâng coù töï taùnh. Taâm kinh moâ taû phaùp naøy trong maáy caâu: "Xaù lôïi töû! Saéc baát dò khoâng, khoâng baát dò saéc; Saéc töùc thò khoâng, khoâng töùc thò saéc; Thoï, töôûng, haønh, thöùc, dieäc phuïc nhö thò." Thöôøng ngöôøi ta nghi ngôø laøm sao coù theå duøng phaân tích vaø lyù luaän maø thaáu trieät ñöôïc taùnh Khoâng hay Voâ phaân bieät trí theo loái tích khoâng quaùn, vì nhaân vaø quaû khoâng cuøng baûn tính. Theo Baûo Tích kinh (Ratnakuøta Suøtra) ñöùc Phaät ñaùnh tan söï nghi ngôø naøy trong lôøi giaûng daïy tu só Kashyapa: "Naøy Kashyapa, thí duï, oâng coï xaùt hai que cuûi vôùi nhau laøm sinh ra löûa thôøi hai que cuûi aáy bò thieâu ruïi ngay trong tieán trình sinh löûa. Cuõng nhö theá, naøy Kashyapa, voïng töôûng phaân bieät ñích thöïc laøm phaùt sinh naêng löïc thaønh ñaït trí Baùt nhaõ vaø trí Baùt nhaõ chöùng ngoä töùc thì tieâu dieät voïng töôûng phaân bieät ñích thöïc."

Nhöng tueä giaùc ñaït ñöôïc taùnh Khoâng chöa phaûi laø nguyeân nhaân quyeát ñònh ñeå chöùng ngoä Voâ thöôïng boà ñeà. Bôûi vì nhö ñaõ noùi ôû treân, hai noã löïc "thöôïng caàu Phaät ñaïo, haï hoùa chuùng sanh" phaûi luoân luoân hôïp nhaát môùi ñuû ñieàu kieän taát yeáu hoaøn thaønh ñaïi theä nguyeän cuûa Boà taùt. Trung luaän coù theå xem nhö laø moät phaùp moân tích khoâng quaùn höôùng thöôïng. Nhö coï xaùt hai que cuûi phaùt sinh löûa ñeå roài löûa thieâu ruïi hai que cuûi, quaùn heát thaûy nhöõng khaùi nieäm veà lyù tính cuûa thöïc taïi laø khoâng vaø söï chuyeån hoùa voïng töôûng phaân bieät thaønh Ñaïi trí huûy dieät heát thaûy moïi khaùi nieäm. Trí tueä ba la maät, ba la maät cuoái trong luïc ñoä ba la maät, bao haøm tueä giaùc chöùng ngoä taùnh Khoâng. Trong thöïc teá, coøn coù nhieàu phaùp moân tu taäp khaùc ñeå thaønh ñaït tueä quaùn ñaëc bieät naøy.

Trong Giaûi Thoaùt Trong Loøng Tay, saùch ghi chuù nhöõng lôøi giaûng daïy cuûa vò laït ma muõ vaøng noåi tieáng Pabongka Rinpoche, Thích Trí Haûi dòch, coù keå caâu chuyeän veà ngaøi Hastikopava ñaõ phaïm moät loãi laàm khi daïy moät oâng vua tu taäp. Thay vì ñaàu tieân phaûi giaûng daïy taâm boà ñeà töông ñoái töùc laø phaùp tu boán taâm voâ löôïng (töø, bi, hyû, xaû), Ngaøi laïi giaûng daïy phöông phaùp tueä quaùn ñaëc bieät ñeå lieãu tri taâm boà ñeà tuyeät ñoái (teân goïi khaùc cuûa taùnh Khoâng). OÂng vua ñaõ sai gieát ngaøi tröôùc khi ngaøi coù cô hoäi tieáp tuïc giaûng phaàn coøn laïi cuûa giaùo lyù, noùi veà taâm boà ñeà töông ñoái hay taâm Ñ?i bi.

Hai loaïi taâm boà ñeà, töông ñoái vaø tuyeät ñoái, ñöôïc Ngaøi Nguyeät Xöùng (Chandrakìrti) ví nhö ñoâi caùnh chim bay baêng hoà qua bôø caùc ñaáng hoaøn toaøn giaùc ngoä trong baøi keä sau ñaây:

Con ngoãng chuùa dang ñoâi caùnh traéng
Moät caùch töông ñoái, moät caùch chaân nhö;
Bay ñaàu ñaøn ngoãng
Ñöôïc ñaåy maïnh bôûi gioù Phöôùc
Baêng qua hoà Thieän ñöùc
Ñeán bôø caùc ñaáng Chieán thaéng voâ thöôïng.

Quaû vaäy, phöôùc hueä song tu laø phaùp haøng phuïc voïng taâm ñeä nhaát ñeå thaønh Phaät ñaïo. Tu haønh boá thí, trì giôùi, nhaãn nhuïc, laø dieäu duïng cuûa phöông tieän trí. Tu hoïc taêng thöôïng ñònh vaø ñi ñeán thöïc haønh taêng thöôïng tueä hoïc laø dieäu duïng cuûa thaät hueä trí. Muoán phaùt trieån tueä quaùn ñaëc bieät lieãu tri taùnh Khoâng thì phaûi nhaân nôi thieàn ñònh moân, vaø muoán coù thieàn ñònh moân caàn phaûi nhôø ñeán söùc ñaïi tinh taán. Vaán ñeà ñaët ra laø nhöõng khi xuaát khoûi thieàn chöùng hoaït ñoäng ñoä sinh thôøi laøm theá naøo ñeå giöõ thaùi ñoä moïi söï laø nhö huyeãn. Ñieàu naøy cho thaáy yù nghóa vaø dieäu duïng cuûa Nhò ñeá. Khi ra khoûi thieàn chöùng, cuoäc soáng trôû laïi vôùi theá giôùi giaû danh cuûa tuïc ñeá. Ñoái vôùi trí tueä voâ nhieãm ñaõ lieãu tri chaân ñeá thôøi baát cöù luùc naøo, baát cöù nhöõng gì xuaát hieän, baát keå ñoù laø thöù gì, vaïn phaùp ñeàu laø nhöõng hieän töôùng aûo hoùa khôûi leân töø taâm, taát caû ñeàu do duyeân khôûi vaø voâ töï tính. Maët khaùc, ba yeáu toá töø bi, trí tueä, vaø an laïc cuûa taùnh Khoâng bieåu loä thaønh taâm an vui, linh ñoäng traøn ñaày tình thöông yeâu vaø söï hieåu bieát chaân thaät. Tuy nhieân ñaït ñeán Phaät quaû chöa phaûi laø ñaõ thaønh ñaït cöùu caùnh. Daàu ñaït ñeán traïng thaùi giaûi thoaùt ñi nöõa thôøi traïng thaùi aáy cuõng chæ coù maët trong choác laùt roài tan bieán. Chæ nhôø vaøo noã löïc khoâng ngöøng tu döôõng vaø soáng ñaày ñuû giôùi haïnh thôøi taâm giaùc ngoä môùi trôû thaønh vieân maõn ôû moïi thôøi vaø moïi nôi nhö ñöùc Phaät.

Trong Vaät lyù hoïc, coù moät phöông trình vi phaân dieãn taû söï dao ñoäng taét daàn (Damping oscillations) khaû dó ví vôùi ñaïo loä tu döôõng cuûa moät haønh giaû. Phöông trình naøy nguyeân laø ñeå dieãn taû moät soá hieän töôïng vaät lyù hoïc. Chaúng haïn, treo moät vaät naëng ôû ñaàu moät caùi loø xo ñính treân cao, roài laáy tay keùo vaät naëng xuoáng ít nhieàu, xong thaû tay ra. Vaät naëng seõ dao ñoäng luùc ñaàu khaù maïnh, nhöng vì khoâng khí coï xaùt neân dao ñoäng taét daàn. Ñem bieåu thò hieän töôïng baèng moät ñoà thò, ta seõ coù hình nhö sau.

Nhìn töø traùi qua phaûi, tröôùc heát ta thaáy coù moät ñoaïn ñöôøng ñi leân coù theå duøng bieåu tröng cho söï coá gaéng cuûa ngöôøi ñaõ phaùt taâm boà ñeà, tinh taán tu taäp ñeå tieâu tröø phieàn naõo. Ñoù laø ñoaïn ñöôøng Trung quaùn luaän noùi ñeán nhieàu nhaát qua phaùp moân tieâu dieät hyù luaän. Cuoái ñoaïn ñöôøng gia haønh ñoù, laø moät dieåm, chæ moät ñieåm maø thoâi, cao nhaát. Ñieåm naøy töôïng tröng cho söï chöùng ñaéc Voâ phaân bieät trí, töùc laø saùt na taùnh Khoâng ñöôïc thöïc chöùng.

Coù moät ngaønh toaùn hoïc môùi goïi laø logic mô hoà (Fuzzy logic) raát ích lôïi thieát thöïc trong vieäc saûn xuaát caùc boä maøy ñieän tính coù tính chaát thoâng minh (neural networks). Thöù toaùn naøy bieåu dieãn taùnh Khoâng baèng moät phöông trình raát ñôn giaûn: A = phi A (A = not-A). Ñieàu naøy khoâng coù gì laï töø khi ngöôøi AÁn ñoä tìm ra ñöôïc con soá zero (0) vì ai cuõng bieát con soá zero coù ñaëc tính laø + 0 = - 0 töùc A = phi A. Moät thí duï deã hieåu: Ñoå nöôùc vaùo moät caùi ly vöøa ñuû ñaày moät nöûa. Baûo raèng nöûa ly ñaày coù nghóa laø nöûa ly khoâng vaø ngöôïc laïi nöûa ly khoâng töùc laø nöûa ly ñaày. Do ñoù, treân phöông dieän toaùn hoïc ta coù theå vieát:

nöûa ly ñaày = nöûa ly khoâng, hay A = phi A.

Ñoïc ñeán baøi tuïng cuoái cuøng, Trung luaän, XXVII.30:

Coà Ñaøm Ñaïi Thaùnh Chuû
Laân maãn thuyeát thò phaùp
Taát ñoaïn nhaát thieát kieán
Ngaõ kim kheå thuû leã.

Theo quan ñieåm aáy, moät maët treân laäp tröôøng tuïc ñeá, lyù duyeân khôûi ñöôïc söû duïng ñeå giaûi thích söï hieän höõu cuûa vaïn phaùp voâ töï tính qua voïng töôûng phaân bieät vaø ngoân ngöõ thoâng tuïc. Maët khaùc, chaân ñeá töùc taùnh Khoâng chính laø lyù duyeân khôûi ñöôïc ñaët treân chieàu Tuyeät ñoái sieâu nghieäm, khoâng coù phaåm tính, thuoäc tính, danh tính,... ... nghóa laø vöôït thoaùt ra ngoaøi moïi thi thieát dieãn taû. Ñieàu naøy ñöôïc neâu roõ trong caùc baøi tuïng, XVIII.7: "Thaät töôùng cuûa caùc phaùp thì ñoaïn baët, caét ñöùt caû tö duy vaø ngoân ngöõ, khoâng sanh cuõng khoâng dieät, tòch dieät nhö Nieát baøn"; XVIII.9: "töï mình tri nhaän chöù khoâng phuï thuoäc vaøo keû khaùc, tòch dieät khoâng hyù luaän, khoâng coøn coù söï sai khaùc vaø phaân bieät"; XXII.12: "Ngay trong töôùng tòch dieät voán khoâng coù thöôøng vaø voâ thöôøng v..v.. theo töù cuù. Ngay trong töôùng tòch dieät cuõng khoâng coù bieân, voâ bieân v..v.. theo töù cuù."; XXV.23: "Laøm gì coù söï ñoàng nhaát vaø sai bieät? Laøm theá naøo coù thöôøng vaø voâ thöôøng? vöøa thöôøng vöøa voâ thöôøng vaø chaúng phaûi thöôøng chaúng phaûi voâ thöôøng?" Treân phöông dieän nhaän thöùc luaän, giaùo lyù Nhò ñeá xaùc nhaän vai troø caàn thieát vaø höõu ích cuûa pheùp quaùn saùt vaø phaân tích baèng luaän lyù vaø ngoân ngöõ.

Nhöng treân phöông dieän tu döôõng, ngoaøi caùch hieåu Trung luaän theo loái treân, ta cuõng coù theå hieåu "nhaát thieát kieán" trong caâu "Taát ñoaïn nhaát thieát kieán" laø bao goàm luoân caû quan ñieåm cuûa Ngaøi Long Thoï nöõa. Nhö theá, quan ñieåm cuûa Ngaøi sau khi ñöôïc thoâng hieåu thaáu ñaùo vaø ñem ra öùng duïng coù keát quaû cuõng phaûi ñoaïn taän gioáng nhö taát caû phaùp khaùc. Ñoù laø yù cuûa lôøi ñöùc Phaät giaûng phaùp trong kinh Ví duï con raén (Trung boä kinh, soá 22): "Ta thuyeát phaùp nhö chieác beø ñeå vöôït ñöa qua, khoâng phaûi ñeå naém giöõ laáy. ... ... Chaùnh phaùp coøn phaûi boû ñi, huoáng nöõa laø phi phaùp". Chaùnh phaùp ôû ñaây coù nghóa nhöõng söï chöùng ñaït taâm linh cao caû, nhöõng yù töôûng vaø quan nieäm thanh khieát. Ngaøi Long Thoï cuõng cuøng moät yù nghó nhö vaäy khi noùi leân trong baøi tuïng Trung luaän, XIII.9:

Ñaïi Thaùnh thuyeát Khoâng phaùp
Vi ly chö kieán coá
Nhöôïc phuïc kieán höõu Khoâng
Chö Phaät sôû baát hoùa.

Hieåu nhö vaäy töùc laø hieåu quan ñieåm "Taùnh Khoâng cuûa Khoâng" cuûa Trung luaän. Ngoaøi ra, Trung luaän xaùc quyeát "Neáu khoâng y cöù Tuïc ñeá thì khoâng ñaït ñöôïc Ñeä nhaát nghóa ñeá. Neáu khoâng ñaït ñöôïc Ñeä nhaát nghóa ñeá thì khoâng chöùng ñöôïc quaû vò Nieát baøn" (Trung luaän, XXIV.10). Bôûi taïi Chaân ñeá vaø Tuïc ñeá laø hai maët Ñaïi trí vaø Ñaïi bi cuûa Voâ thöôïng Boà ñeà neân y cöù Tuïc ñeá ñeå ñaït Ñeä nhaát nghóa ñeá haàu chöùng ñöôïc quaû vò Nieát baøn cuõng coù nghóa laø "Boà ñeà taâm khôûi leân töø taâm ñaïi bi; neáu khoâng vaäy, chaúng theå laø Phaät phaùp" (Thieàn luaän, D. T. Suzuki, Taäp Haï, Tueä Só dòch). Noùi caùch khaùc, Ñaïi trí hay Chaân ñeá laø do bôûi loøng Ñaïi bi hay Tuïc ñeá maø phaùt sanh ra. Theo tuïc ñeá töùc laø do loøng ñaïi bi muoán hoùa ñoä taát caû chuùng sinh maø Phaät dieäu duïng luaän lyù vaø ngoân ngöõ giaû noùi ñeán ngaõ ñeán phaùp. Nhöng ñoái vôùi ngöôøi tu hoïc tuy luaän lyù vaø ngoân ngöõ raát caàn thieát ñeå vöôït qua ñaïo loä chuaån bò, moïi yù ñònh duøng ngoân thuyeát töùc ngoân ngöõ vaø luaän lyù ñeå aán ñònh vaø mieâu taû ñaëc tính cuûa chaân ñeá nhaát quyeát phaûi buoâng boû, vì chaân ñeá laø tuyeät ñoái voâ ngoân, ñoøi hoûi tinh taán haønh thieàn vöôït qua caùc taàng möùc cuûa minh saùt tueä môùi chöùng ngoä ñöôïc. Ñ? keát luaän, xin möôïn lôøi cuûa Tueä Só trong Trieát hoïc veà taùnh Khoâng: "Nhaän thöùc chính xaùc veà taùnh Khoâng khoâng theå hoaøn toaøn baèng vaøo nhöõng phaân tích cuûa tö töôûng, maø ñoøi hoûi moät coâng trình thöïc chöùng. Nhöõng luaän thuyeát veà taùnh Khoâng chæ coù giaù trò nhö laø nhöõng trang ñieåm cho tö töôûng maø thoâi. Taát nhieân nhöõng luaän thuyeát nhö vaäy seõ khoâng bao giôø chaám döùt."