Y Ù nghóa cuûa Nhò ñeá coù theå toùm thaâu trong ba baøi tuïng Trung luaän XXIV.8, 9, vaø 10 sau ñaây.

8. Chö Phaät y Nhò ñeá
Vi chuùng sinh thuyeát phaùp
Nhaát dó Theá tuïc ñeá
Nhò Ñeä nhaát nghóa ñeá.

9. Nhöôïc nhaân baát naêng tri
Phaân bieät ö Nhò ñeá
Taéc ö thaâm Phaät phaùp
Baát tri chaân thaät nghóa.

10. Nhöôïc baát y Tuïc ñeá
Baát ñaéc Ñeä nhaát nghóa
Baát ñaéc Ñeä nhaát nghóa
Taéc baát ñaéc nieát baøn.

8. Vì chuùng sanh, chö Phaät ñaõ y cöù vaøo Nhò ñeá (hai chaân lyù) ñeå thuyeát giaûng giaùo phaùp. Nhò ñeá ñoù chính laø Theá tuïc ñeá vaø Ñeä nhaát nghóa ñeá (coøn goïi laø Chaân ñeá).

9. Neáu ngöôøi naøo ñoái vôùi Nhò ñeá maø khoâng coù khaû naêng tri nhaän, phaân bieät (ñeå lieãu giaûi toaøn veïn söï hoã töông quan heä cuûa noù) thì keû ñoù ñaõ khoâng theå tri nhaän ñöôïc yù nghóa chaân thaät cuûa giaùo phaùp saâu xa vi dieäu (thaäm thaâm) cuûa chö Phaät (Phaät phaùp).

10.Neáu khoâng y cöù (nhôø) Tuïc ñeá, thì khoâng ñaït ñöôïc Ñeä nhaát nghóa ñeá. Vaø neáu khoâng ñaït ñöôïc Ñeä nhaát nghóa ñeá thì khoâng chöùng ñöôïc quaû vò Nieát baøn. (Trung luaän, Thích Vieân Lyù dòch)

Kinh Thaùnh caàu, Trung boä kinh (Ariyapariyesanaø Sutta), thuaät laïi lôøi ñöùc Phaät noùi vôùi moät soá ñoâng Tyø kheo ñang hoäi hoïp taïi tònh thaát cuûa Baø la moân Rammaka: "Naøy caùc Tyø kheo, khi caùc ngöôøi hoäi hoïp vôùi nhau, coù hai vieäc caàn phaûi laøm: luaän baøn ñaïo phaùp hay giöõ söï im laëng cuûa baäc Thaùnh". Theá naøo laø söï im laëng cuûa baäc Thaùnh?

Ñöùc Phaät im laëng trong nhieàu tröôøng hôïp vôùi nhöõng lyù do khaùc nhau. Ngay khi môùi thaønh ñaïo ñöùc Phaät töï nhieân muoán im laëng thaâu thaàn vaøo Nieát Baøn khoâng môû Phaùp. Ñoaïn kinh sau ñaây [Kinh Töông Öng boä, Töông öng Phaïm thieân (S.I, 136)] thuaät laïi lyù do:

"Roài Theá toân, trong khi Thieàn ñònh ñoäc cö, tö töôûng sau ñaây ñöôïc khôûi leân:

'Phaùp naøy do Ta chöùng ñöôïc, thaät laø saâu kín, khoù thaáy, khoù chöùng, tòch tònh, cao thöôïng, sieâu lyù luaän, vi dieäu, chæ ngöôøi coù trí môùi caûm nhaän! Coøn quaàn chuùng naøy öa aùi duïc, khoaùi aùi duïc, ham thích aùi duïc, thaät khoù thaáy ñònh lyù naøy, töùc laø y duyeân taùnh duyeân khôûi phaùp. Thaät khoù thaáy ñònh lyù naøy, töùc laø taát caû haønh laø tòch tònh, taát caû sanh y ñöôïc töø boû, aùi taän, ly tham, ñoaïn dieät, Nieát baøn. Neáu nay Ta thuyeát phaùp maø caùc ngöôøi khaùc khoâng hieåu Ta, nhö vaäy thaät meät moûi cho Ta, nhö vaäy thaät böïc phieàn cho Ta.'

Theá toân vôùi suy tö nhö vaäy, taâm höôùng veà thuï ñoäng, khoâng muoán thuyeát phaùp."

Nhöng sau ñoù, vôùi ba laàn thænh caàu cuûa Phaïm thieân Sahampati, "Baïch Theá toân, haõy thuyeát phaùp! Baïch Thieän Theä, haõy thuyeát phaùp! Coù nhöõng chuùng sinh ít nhieãm buïi traàn seõ bò nguy haïi, neáu khoâng ñöôïc nghe chaùnh phaùp", Theá toân vì loøng thöông xoùt ñoái vôùi chuùng sinh nhìn quanh theá giôùi vôùi Phaät nhaõn, thaáy chuùng sinh tuy caên cô khaùc nhau, gioáng nhö sen ôû döôùi hoà, nhöng töïu trung vaãn bình ñaúng nôi Phaät taùnh. Ngaøi lieàn môû roäng taâm Ñaïi bi, chaáp nhaän lôøi thöa thænh cuûa Phaïm thieân Sahampati vôùi baøi keä:

"Haõy roäng môû cho hoï,
Cöûa tröôøng sanh baát töû,
Hôõi nhöõng ai coù tai,
Haõy giaûi thoaùt taø tín,
Y Ù thöùc söï nguy haïi,
Ta seõ coù thuyeát giaûng
Phaùp toát ñeïp vi dieäu,
Giöõa nhaân loaïi, chuùng sinh,
OÂi Phaïm thieân Sahampati!"

"Ñaây laø ñoaïn thöù hai cuûa phaåm 2, goàm coù ba laàn hoûi ñaùp ñeå tieáp tuïc môû ñaàu phaùp thoaïi Phaùp Hoa. Laàn thöù nhaát, ngaøi Xaù lôïi phaát nghe Phaät noùi Thanh vaên thöøa laø do phöông tieän cuûa Phaät tuøy nghi thieát laäp thì lieàn bieát töï hoaøi nghi ñaïo quaû La haùn cuûa mình, neân xin Phaät giaûi thích söï theå aáy; Phaät töø khöôùc baèng caùch noùi raèng giaûi thích söï theå aáy thì caû theá giôùi ñeàu nghi ngaïi. Laàn thöù hai, ngaøi Xaù lôïi phaát thöa ñaïi hoäi naøy coù nhöõng ngöôøi trình ñoä thích ñaùng vaø nghe thì kính tin; Phaät laïi töø khöôùc baèng caùch noùi raèng giaûi thích söï theå aáy thì nhöõng keû taêng thöôïng maïn cho mình ñaõ cöùu caùnh seõ rôi xuoáng hoá lôùn. Laàn thöù ba, ngaøi Xaù lôïi phaát thöa, ñaïi hoäi coù nhöõng ngöôøi nhö ngaøi ñaõ laém ñôøi höôûng ñöôïc söï hoùa ñoä cuûa Phaät neân nghe thì coù theå kính tin vaø oån ñònh. Baáy giôø Phaät môùi chaáp nhaän giaûi thích. Giaûi thích söï phöông tieän thieát laäp laø coù nghóa La haùn thì caàn phaûi rôøi boû vaø Phaät ñaø thì coù theå böôùc tôùi, neân nhöõng keû cho nieát baøn cuûa La Haùn laø cöùu caùnh thì töï rôøì khoûi ñaïi hoäi Phaùp Hoa."

"Khi aáy ñöùc Theá Toân baûo toân giaû Xaù lôïi phaát, toân giaû ñaõ thieát tha thænh caàu ñeán laàn thöù ba, neân Nhö Lai khoâng theå khoâng noùi. Vaäy toân giaû haõy laéng nghe, haõy kheùo nghó, vaø kheùo nhôù! Nhö Lai seõ phaân tích giaûng giaûi cho toân giaû. Khi ñöùc Theá toân daïy nhö vaäy, trong ñaïi hoäi coù ñeán naêm ngaøn tyû kheo vaø tyû kheo ni, öu baø taéc vaø öu baø di, töùc thì ñöùng daäy khoûi choã hoï ngoài, ñaûnh leã ñöùc Theá toân maø lui ra. Nhöõng ngöôøi naøy goác reã toäi loãi veà taêng thöôïng maïn thaät laø saâu naëng, chöa ñöôïc töï cho ñaõ ñöôïc, chöa chöùng töï cho ñaõ chöùng, laàm laãn ñeán theá neân hoï khoâng ôû laïi. Ñöùc Theá toân cuõng yeân laëng maø khoâng ngaên caûn."

HT. Thích Thieän Sieâu giaûng: "Ñeán hoäi Phaùp hoa khi Phaät saép söûa noùi, Ngaøi laïi muoán thoâi, chính vì nghó ñeán haïng taêng thöôïng maïn naøy: "Chæ chæ baát tu thuyeát, Ngaõ phaùp dieäu nan tö, Chö taêng thöôïng maïn giaû, Vaên taát baát kính tín." Dòch laø: "Thoâi thoâi chaúng neân noùi, Phaùp Ta vi dieäu khoù löôøng, nhöõng keû taêng thöôïng maïn, nghe seõ khoâng kính tin." (Ñaïi cöông kinh Phaùp Hoa, trong saùch Voâ ngaõ laø Nieát Baøn, Thích Thieän Sieâu)

Thieàn sö Thích Thanh Töø giaûng: "Ñeå cho loøng thieát tha mong moûi cuûa ngöôøi nghe leân cao toät roài, khi noùi, hoï môùi löu yù nghe ñeå laõnh hoäi. ... Sau naøy caùc Thieàn sö aùp duïng thuû thuaät naøy trieät ñeå. Caùc ngaøi coøn baïo hôn; caùc thieàn sinh ñeán tham vaán, caùc ngaøi heùt hoaëc ñaùnh chôù khoâng noùi, thaäm chí ñaùnh nhieàu laàn doàn ngöôøi hoûi vaøo choã beá taéc, ñeå khi hoï nhaän ra choã caùc ngaøi muoán chæ thì ñôøi ñôøi khoâng queân. Ñieån hình nhaát laø sö Thaàn Quang ñeán caàu Toå Ñaït Ma. Ngaøi vaãn ngoài xaây maët vaøo vaùch maëc cho Thaàn Quang ñuùng ngoaøi tuyeát laïnh tôùi saùng; tuyeát ñaõ ngaäp tôùi goái, maø Toå coøn cho ñoù laø khoå haïnh coûn con; ñeán khi sö Thaàn Quang chaët moät caùnh tay daâng leân ñeå toû yù chí thieát tha caàu ñaïo, chöøng ñoù Toå môùi gaät ñaàu." (Kinh Dieäu Phaùp Lieân Hoa giaûng giaûi, Thích Thanh Töø)

Moät söï im laëng khaùc gaây thaéc maéc laø moät baäc ñaïi töø ñaïi bi saép noùi phaùp nhieäm maàu, ñaùng lyù khuyeân nhöõng ngöôøi boû ra veà neân ôû laïi nghe, ñöùc Phaät laïi im laëng ñeå cho hoï ñi, khoâng khuyeân khoâng ngaên laïi. Veà vaán ñeà naøy, ñöùc Phaät noùi:

"Ñaïi hoäi naøy cuûa Nhö Lai nay khoâng coøn traáu leùp, maø chæ toaøn laø haït chaéc. Xaù Lôïi Phaát, taêng thöôïng maïn nhö nhöõng ngöôøi kia thì lui ra cuõng toát."

Sau ñoù, gioáng nhö laàn Ngaøi noùi leân baøi keä chaáp nhaän lôøi thænh caàu cuûa Phaïm thieân Sahampati, ñöùc Theá toân baûo toân giaû Xaù lôïi phaát:

"Caùi phaùp tinh tuùy naøy Nhö Lai thænh thoaûng môùi noùi, nhö hoa öu ñaøm thænh thoaûng môùi xuaát hieän moät laàn. Xaù lôïi phaát, chö vò haõy tin lôøi Nhö Lai noùi khoâng troáng roãng doái traù. Xaù lôïi phaát, Nhö Lai tuøy nghi thuyeát phaùp, yù höôùng khoù hieåu. Taïi sao? Vì Nhö Lai hoaït duïng voâ soá phöông tieän, trong ñoù goàm coù caùc thöù yeáu toá, ví duï vaø lôøi chöõ, maø dieãn ñaït veà phaùp. Phaùp aáy khoâng phaûi tö duy phaân tích maø lónh hoäi ñöôïc. Phaùp aáy chæ coù chö Phaät Nhö Lai môùi chöùng bieát."

Thöùc a ñaø na
cuøng cöïc vi teá,
taát caû chuûng töû
nhö doøng nöôùc maïnh.
Nhö Lai khoâng noùi
cho keû phaøm ngu,
sôï hoï phaân bieät
chaáp laøm baûn ngaõ.

Ñöùc Phaät luoân luoân löu yù taát caû ñeä töû cuûa Ngaøi veà söï caàn phaûi phaân bieät moät ñaèng laø tö duy suy lyù vaø moät ñaèng laø söï töï chöùng ngoä, phaân bieät giöõa caùi coù theå phaùt bieåu vaø giaûng daïy baèng ngoân thuyeát (töùc laø ngoân ngöõ vaø luaän lyù) vaø caùi hoaøn toaøn sieâu vieät tö bieän trieát lyù vaø ngoân töø dieãn ñaït phaûi ñöôïc kinh nghieäm baèng noäi chöùng.

Moät caâu hoûi töï nhieân ñöôïc neâu ra laø taïi sao khoâng theå duøng ngoân ngöõ vaø lyù luaän vöôn tôùi chaân lyù töï chöùng? Kinh Hoa Nghieâm coù ñoaïn traû lôøi caâu hoûi ñoù (trích töø Thieàn luaän, D. T. Suzuki, Taäp Trung, Tueä syõ dòch):

"Chính thöïc taïi hay phaùp taùnh khoâng phaûi höõu töôùng, cuõng khoâng phaûi voâ töôùng; theå cuûa noù nhö hö khoâng, vöôït ngoaøi tri kieán vaø lieãu giaûi; phaùp aáy vi dieäu, khoù laáy vaên töï maø dieãn noùi. Taïi sao theá?

Bôûi vì noù sieâu quaù heát thaûy caûnh giôùi cuûa vaên töï; sieâu quaù heát thaûy caûnh giôùi cuûa ngoân thuyeát; sieâu quaù heát thaûy caùc caûnh giôùi ngöõ nghieäp vaän haønh; sieâu quaù heát thaûy caùc caûnh giôùi cuûa hyù luaän, phaân bieät tö löông; sieâu quaù heát thaûy caùc caûnh giôùi cuûa taàm tö vaø tính toaùn; sieâu quaù caûnh giôùi sôû tö cuûa taát caû chuùng sinh ngu muoäi; sieâu quaù caûnh giôùi cuûa heát thaûy phieàn naõo töông öng ma söï; sieâu quaù heát thaûy caûnh giôùi cuûa taâm thöùc; khoâng bæ khoâng thöû, voâ töôùng, ly töôûng, sieâu quaù heát thaûy caûnh giôùi hö voïng; vì truï nôi tòch tónh voâ truï xöù voán laø caûnh giôùi cuûa caùc Thaùnh giaû.

Naøy thieän nam töû, caûnh giôùi töï chöùng cuûa caùc Thaùnh giaû aáy khoâng coù saéc töôùng, khoâng coù caáu tònh, khoâng coù thuû xaû, khoâng coù tröôïc loaïn; thanh tònh toái thaéng; taùnh thöôøng baát hoaïi; duø chö Phaät xuaát theá hay khoâng xuaát theá, ôû nôi phaùp giôùi taùnh, theå thöôøng nhaát."

"Toái thaéng ñeä nhaát nghóa (Paramaørtha; chaân lyù cöùu caùnh hay toái thöôïng) laø truï xöù cuûa Boà taùt. Taïi sao? Vì toái thaéng ñeä nhaát nghóa thì baát sinh baát dieät, baát ñaéc baát thaát, baát thaønh baát hoaïi, baát khöù baát lai; ñaáy laø taát caû nhöõng ngoân ngöõ; nhöng ñeä nhaát nghóa (töùc chaân lyù cöùu caùnh) khoâng phaûi laø caûnh giôùi cuûa ngoân ngöõ; ngoân thuyeát khoâng vôùi tôùi ñöôïc, khoâng theå ghi daáu, khoâng phaûi laø sôû tö cuûa lyù luaän vaø tö bieän. Baûn lai khoâng coù ngoân thuyeát; theå taùnh thì tòch tónh, chæ chöùng ñöôïc baèng noäi taâm cuûa Thaùnh giaû ..."

Thöôøng khi noùi ñeán söï im laëng cuûa ñöùc Phaät, ngöôøi ta nghó ngay ñeán söï im laëng khoâng traû lôøi möôøi saùu caâu hoûi sieâu hình: (1) boán caâu hoûi veà Theá gian laø thöôøng coøn, voâ thöôøng, laø caû hai, khoâng phaûi caû hai; (2) boán caâu hoûi veà Theá gian laø höõu bieân, voâ bieân, laø caû hai, khoâng phaûi caû hai; (3) boán caâu hoûi veà maïng soáng vaø thaân theå laø moät, laø khaùc, khoâng phaûi khaùc khoâng phaûi khoâng khaùc, laø khoâng coù maïng khoâng coù thaân; vaø (4) boán caâu hoûi veà Nhö Lai toàn taïi, khoâng toàn taïi, laø caû hai, khoâng phaûi caû hai. [kinh Boá Tra Baø Laâu (Potthapaøda Sutta) vaø kinh Thanh tònh (Paøsaødika Sutta), Tröôøng Boä kinh]. Nhöõng keû ñaët caùc caâu hoûi naøy coù theå xeáp vaøo loaïi maø Boà taùt Long Thoï goïi laø keû "thieån trí" ñöôïc noùi ñeán trong baøi tuïng Trung luaän V.8:

Thieån trí kieán chö phaùp
Nhöôïc höõu nhöôïc voâ töôùng
Thò taéc baát naêng kieán
Dieät kieán an aån phaùp.

Keû trí tueä noâng caïn chæ thaáy caùc phaùp qua coù vaø khoâng cuûa töôùng neân khoâng ñuû khaû naêng thaáy hieåu thaät töôùng cuûa caùc phaùp, khoâng hieåu roõ lyù duyeân khôûi taùnh Khoâng, töùc khoâng thaáy ñöôïc caùc phaùp tòch dieät taùnh, töùc laø nieát baøn giaûi thoaùt an laïc.

" - Baïch Theá toân, vì sao Theá toân khoâng traû lôøi?

- Naøy Potthapaøda, caâu hoûi naøy khoâng thuoäc veà ñích giaûi thoaùt, khoâng thuoäc veà Phaùp, khoâng thuoäc caên baûn cuûa phaïm haïnh, khoâng ñöa ñeán yeåm ly, ñeán ly tham, ñeán tòch dieät, ñeán tòch tònh, ñeán thaéng trí, ñeán giaùc ngoä, ñeán Nieát baøn. Vì vaäy Ta khoâng traû lôøi.

- Baïch Theá toân,Vaäy Theá toân traû lôøi nhöõng gì?

- Naøy Potthapaøda, Ta traû lôøi "Ñaây laø khoå". Ta traû lôøi "Ñaây laø khoå taäp". Ta traû lôøi: "Ñaây laø khoå dieät". Ta traû lôøi: "Ñaây laø con ñöôøng ñöa ñeán khoå dieät".

- Baïch Theá toân, vì sao Theá toân traû lôøi?

- Naøy Potthapaøda, caâu hoûi naøy thuoäc veà ñích giaûi thoaùt, thuoäc veà Phaùp, thuoäc caên baûn cuûa phaïm haïnh, ñöa ñeán yeåm ly, ñeán ly tham, ñeán tòch dieät, ñeán tòch tònh, ñeán thaéng trí, ñeán giaùc ngoä, ñeán Nieát baøn. Vì vaäy Ta traû lôøi".

"Nhö vaäy naøy Cunda, ñoái vôùi caùc phaùp quaù khöù, vò lai, hieän taïi, Nhö Lai laø vò noùi phaûi thôøi noùi chôn chaùnh, noùi nhö thaät, noùi coù lôïi ích, noùi ñuùng Phaùp, noùi ñuùng Luaät. Do vaäy môùi goïi laø Nhö Lai."

"Naøy Cunda, moïi bieän luaän veà caùc taø kieán lieân heä ñeán quaù khöù toái sô, nhöõng bieän luaän naøo ñaùng noùi cho caùc Ngöôi, Ta ñaõ noùi cho caùc Ngöôi. Coøn nhöõng bieän luaän naøo khoâng ñaùng noùi cho caùc Ngöôi, sao Ta laïi seõ noùi cho caùc Ngöôi? Naøy Cunda, moïi bieän luaän veà caùc taø kieán lieân heä ñeán töông lai, nhöõng bieän luaän naøo ñaùng noùi cho caùc Ngöôi, Ta ñaõ noùi cho caùc Ngöôi. Coøn nhöõng bieän luaän naøo khoâng ñaùng noùi cho caùc Ngöôi, sao Ta laïi seõ noùi cho caùc Ngöôi?"

Kinh Taêng chi boä, Phaåm Rohitassa, Chöông IV, Taäp I, coù ghi laïi lôøi ñöùc Phaät chæ caùch thöùc traû lôøi boán loaïi caâu hoûi.

"Naøy caùc Tyû kheo, coù boán caùch thöùc ñeå traû lôøi caâu hoûi. Theá naøo laø boán?

Coù caâu hoûi, naøy caùc Tyû kheo, ñoøi hoûi caâu traû lôøi nhaát höôùng (moät chieàu döùt khoaùt); coù caâu hoûi, naøy caùc Tyû kheo, ñoøi hoûi moät caâu hoûi phaûn nghòch; coù caâu hoûi, naøy caùc Tyû kheo, caàn phaûi ñeå moät beân; coù caâu hoûi, naøy caùc Tyû kheo, caàn phaûi traû lôøi moät caùch phaân tích."

Töôûng cuõng neân bieát nhoùm caâu hoûi lieân quan ñeán hai vaán ñeà Tuyeät ñoái (Vuõ truï baét nguoàn töø ñaâu? toàn taïi ñöôïc bao laâu?) vaø Voâ haïn (Vuõ truï laø voâ bieân hay höõu bieân?), ñöôïc caùc nhaø thieân vaên hoïc khaép theá giôùi tìm caùch giaûi ñaùp caû theá kyû qua baèng caùi goïi laø "phöông phaùp khoa hoïc". Ñöùc Phaät ñaõ tìm ra vaø aùp duïng phöông phaùp naøy trong 21 ngaøy tham thieàn nhaäp ñònh, taïi goác Boà ñeà, maø chöùng ñöôïc lyù duyeân sinh voâ ngaõ. Baây giôø, baèng moät chuoãi lyù luaän toaùn hoïc nghòch suy (a regressive chain of reasoning) töø quaû ñeán nhaân vaø baèng vaøo nhöõng thí nghieäm thöïc hieän ñeå xaùc chöùng, caùc nhaø vuõ truï hoïc ñaõ döïa vaøo hieän töôïng caùc thieân haø (galaxies) ñang chuyeån ñoäng theo chieàu höôùng moãi luùc moãi xa nhau ñeå suy trôû ngöôïc laïi thôøi gian, caùch ñaây ñoä 13 tæ naêm, taát caû moïi vaät theå trong vuõ truï ñeàu thaâu nhieáp laïi trong moät ñieåm nguyeân thuûy ñôn nhaát vaøo moät luùc naøo ñoù. Nhöng roài cô duyeân thuùc ñaåy, ñieåm nguyeân thuûy aáy vuït tröông daûn buøng ra, taïo ñieàu kieän phaùt sinh caùi ñöông kim vuõ truï. Do ñoù, caùi thuyeát vuõ truï naøy coù teân laø thuyeát Buøng Noå (Big Bang theory). Moät daïo, Hoäi Thieân Vaên hoïc Hoa Kyø treo giaûi thöôûng cho ai coù theå ñaët moät caùi teân khaùc ñuùng hôn cho thuyeát naøy, vì ñaây khoâng phaûi laø söï buøng noå nhö moät quaû bom noå trong khoâng trung. Theo thuyeát Buøng Noå, chính caùi ñieåm nguyeân thuûy laø toaøn hö khoâng, laø vuõ truï ñang thaønh hình, ngoaøi ra khoâng coù vaät theå naøo ngoaøi noù. Keát quaû ñeán nay vaãn chöa tìm ra moät teân naøo khaùc thích hôïp hôn. Ñieàu ñaùng noùi ôû ñaây laø caùi ñieåm nguyeân thuûy ñöôïc toaùn hoïc moâ taû nhö laø moät ñieåm ñaëc dò (a singularity) trong khoâng thôøi gian, baát khaû tö nghì, baát khaû ngoân thuyeát. Lyù do laø taát caû moïi ñònh luaät khoa hoïc hieän coù khoâng theå ñem aùp duïng ñeå thaáy bieát theå vaø töôùng cuûa ñieåm aáy. Moät soá ñoâng caùc nhaø vuõ truï hoïc (chaéc theo Phaät giaùo???) tin raèng khoái, naêng löôïng, khoâng gian, vaø thôøi gian, heát thaûy ñeàu xuaát phaùt töø khi ñieåm nguyeân thuûy tröông buøng ra. Nhöng vì ñieåm nguyeân thuûy baát khaû tö nghì, baát khaû ngoân thuyeát, neân khoâng coù theå ñaët caâu hoûi "Caùi gì ñaõ xaûy ra tröôùc söï buøng noå?" Hoûi nhö theá chaúng khaùc naøo hoûi vôù vaån caùi gì naèm phía Baéc cuûa Baéc Cöïc (North Pole). Do ñoù maø thôøi gian khoâng coù.

Haõy trôû laïi vôùi caùc vaán ñeà maø 16 caâu hoûi sieâu hình ñaët ra. Caâu hoûi ñaët theo daïng coù-khoâng ñoái hieän vaø ñoái laäp chöùng toû vaán ñeà töï noù coù maâu thuaãn noäi taïi. Noùi caùch khaùc vaán ñeà laø bieåu tröng söï ñoái hieän töông phaûn ñoù. Ñieàu naøy hieån nhieân vì theo bieän chöùng phaùp apoha khi noùi caùi naøy laø A thôøi coù nghóa laø taát caû caùi khaùc laø phi A.

Caàn phaûi löu yù ñeán nhöõng cuïm töø 'thöôøng coøn, voâ thöôøng' trong caâu hoûi thuoäc nhoùm ñaàu. Ñoù laø ngoân töø baèng vaøo kinh nghieäm sinh hoaït haèng ngaøy. Phaùi Thöôøng toàn thöøa hieåu vaø chaáp nhaän hieän töôïng voâ thöôøng trong theá gian naøy. Ñieàu hoï chuû tröông laø sieâu vieät moïi hieän töôïng voâ thöôøng laø moät baûn ngaõ thöôøng coøn. Ñoái laäp vôùi kieán chaáp ñoù laø phaùi Ñoaïn dieät chuû tröông hoaøn toaøn khoâng coù caùi baûn ngaõ ñoù.

Caùc caâu hoûi veà thaân taâm thöïc söï khoâng lieân quan chuùt naøo ñeán caùi nhaân caùch ñang luaân hoài sanh dieät maø ta hieän ñang kinh nghieäm. Ñaây laø caâu hoûi veà moät hieän thöïc cöùu caùnh, veà moät caùi ngaõ sieâu kinh nghieäm giaùc quan. Ñöùc Phaät noùi ñeán moät kieán giaûi veà moät caùi ngaõ thöôøng coøn bieät laäp vôùi saéc thaân trong ñoaïn kinh sau ñaây:

"Naøy caùc Tyø kheo, coù Sa moân, hay Baø la moân laø nhaø suy luaän, laø nhaø thaåm saùt. Do söï chia cheû bieän baùc cuûa suy luaän vaø söï tuøy thuoäc theo thaåm saùt, vò naøy tuyeân boá nhö theá naøy: 'Caùi goïi laø maét, laø tai, laø muõi, laø löôõi, laø thaân, caùi ngaõ aáy voâ thöôøng, khoâng kieân coá, khoâng thöôøng truù, bò chuyeån bieán. Caùi goïi laø taâm, laø yù, laø thöùc, caùi ngaõ aáy laø thöôøng coøn, baát bieán, thöôøng truù, khoâng bò chuyeån bieán, thöôøng haèng nhö vaäy maõi maõi'." (Kinh Phaïm voõng, Tröôøng boä kinh)

Nhöõng caâu hoûi thuoäc nhoùm ba ñeà caäp ñeán Nhö Lai töùc thöïc taïi cöùu caùnh daãn ñeán hai luaän chaáp ñoái nghòch. Moät laø xem thöïc taïi cöùu caùnh rieâng bieät vôùi theá giôùi hieän töôïng thöôøng kinh nghieäm. Hai laø söï phuû nhaän hoaøn toaøn moät thöïc taïi cöùu caùnh nhö vaäy.

Ñeå hieåu söï im laëng cuûa ñöùc Phaät tröôùc nhöõng caâu hoûi coù khuynh höôùng cöïc ñoan, haõy ñoïc ñoaïn kinh sau. Trong kinh AØnanda (Töông Öng boä, IV.400) ñöùc Phaät duøng bieän chöùng phaùp ñeå giaûi thích cho toân giaû AØnanda thaùi ñoä im laëng cuõa Ngaøi khi du só Vacchagotta hoûi laø coù töï ngaõ hay khoâng.

"Naøy AØnanda, neáu ñöôïc hoûi: 'Coù töï ngaõ khoâng?', vaø Ta traû lôøi laø 'Coù töï ngaõ', nhö vaäy, naøy AØnanda, thuoäc veà phaùi caùc Sa moân, Baø la moân chaáp thöôøng kieán.

Vaø naøy AØnanda, neáu ñöôïc hoûi: 'Coù phaûi khoâng coù töï ngaõ?', vaø Ta traû lôøi laø 'Khoâng coù töï ngaõ', nhö vaäy, naøy AØnanda, thuoäc veà phaùi caùc Sa moân, Baø la moân chaáp ñoaïn kieán.

Laïi nöõa, naøy AØnanda, neáu ñöôïc hoûi: 'Coù töï ngaõ khoâng?', vaø Ta traû lôøi laø 'Coù töï ngaõ', nhö vaäy, caâu traû lôøi cuûa Ta coù phuø hôïp vôùi trí khôûi leân raèng: 'Taát caû caùc phaùp laø voâ ngaõ'?

-- Thöa khoâng, baïch Theá toân.

Laïi nöõa, naøy AØnanda, neáu ñöôïc hoûi: 'Coù phaûi khoâng coù töï ngaõ?', vaø Ta traû lôøi laø 'Khoâng coù töï ngaõ', nhö vaäy, naøy AØnanda, laïi laøm cho du só Vacchagotta caøng ngô ngaùc boái roái hôn nöõa: 'Tröôùc ñaây ta coù töï ngaõ, nay khoâng coù töï ngaõ nöõa'".

Chö phaùp thöïc töôùng giaû
Taâm haønh ngoân ngöõ ñoaïn
Voâ sinh dieäc voâ dieät
Tòch dieät nhö Nieát baøn.

Trong kinh Duy Ma Caät, Phaåm IX: Nhaäp Phaùp moân Baát nhò, söï im laëng cuûa cö só Duy Ma Caät cuõng coù moät yù nghóa nhö vaäy. Sau khi 31 vò Boà taùt taïm duøng ngoân ngöõ ñeå dieãn taû theá naøo laø Boà taùt nhaäp phaùp moân baát nhò, ñeán löôït ngaøi Vaên Thuø, vò Boà taùt ñöôïc xöng tuïng laø Ñaïi Trí, coù trí hueä lôùn nhaát trong caùc haøng Ñaïi Boà taùt, trình baøy yù kieán cuûa Ngaøi. Tuy bieát caùc phaùp xa lìa caùc vaán ñaùp, nhöng Ngaøi vaãn duøng tieáng noùi ñeå ñaùp laïi caâu hoûi cuûa caùc vò Boà taùt, duøng ngoân ngöõ ñeå noùi veà caùi maø ngoân ngöõ khoâng dieãn taû ñöôïc:

"- Theo yù toâi, nôi taát caû phaùp voâ ngoân voâ thuyeát, voâ thò voâ thöùc, lìa nôi vaán ñaùp. AÁy laø nhaäp phaùp moân baát nhò.

Khi ñoù Vaên Thuø hoûi Duy Ma Caät raèng:

- Chuùng toâi moãi moãi ñaõ töï noùi xong. Nay ñeán löôït Nhôn giaû noùi: "Theá naøo laø nhaäp phaùp moân baát nhò cuûa Boà taùt?"

Duy Ma Caät im laëng. Vaên Thuø taùn thaùn raèng:

- Laønh thay! Laønh thay! Cho ñeán chaúng coù vaên töï, lôøi noùi, môùi laø chôn nhaäp phaùp moân baát nhò." (Duy Ma Caät Sôû thuyeát kinh, Thích Duy Löïc dòch vaø löôïc giaûi)

Ñeán löôït tröôûng giaû Duy Ma Caät thôøi oâng im laëng khoâng noùi naêng chi caû. Ñeå chöùng minh söï nhaäp theå cao toät ñoù, ngaøi Vaên Thuø khen ngôïi: "Ñoù môùi laø nhaäp phaùp moân baát nhò". Ngaøi muoán chæ roõ cho chuùng sinh bieát raèng oâng Duy Ma Caät ñaõ vöôït leân treân ngoân ngöõ ñeå nhaäp Thaät töôùng chöù khoâng phaûi oâng naøy khoâng bieát, khoâng traû lôøi noåi caâu hoûi. Ñuùng nhö kinh saùch coù caâu: Ngoân ngöõ ñaïo ñoaïn (lôøi noùi laøm döùt Ñaïo).

Trong Thieàn toâng coù giai thoaïi "Theá toân nieâm hoa, Ca Dieáp vi tieáu", nghóa laø Phaät giô leân caønh hoa, vaø Ca Dieáp mæm cöôøi. Ñaïi Ca Dieáp laø vò ñeä nhaát ñaàu ñaø, ngöôøi duy nhaát trong hoäi chuùng nhaän ra thaâm yù cuûa ñöùc Phaät khi ngaøi giô leân moät caønh hoa tröôùc hoäi tröôøng vaø ñaùp laïi Thaày baèng moät caùi mæm cöôøi.

Ñeå giuùp ta hieåu roõ theâm yù nghóa cuûa söï im laëng cao thöôïng ñoù, trong Bích Nham Luïc, Taéc thöù 65, coù ghi laïi moät caâu chuyeän ñoái thoaïinhö sau. Moät ngoaïi ñaïo h?i Phaät, 'Chaúng hoûi coù lôøi chaúng hoûi khoâng lôøi'. Ñöùc Theá Toân im laëng. Ngoaïi ñaïo taùn thaùn raèng, 'Theá Toân ñaïi töø ñaïi bi, khai môû maây môø cho toâi, khieán toâi coù ñöôïc choã vaøo (ñaïo).' Sau khi ngoaïi ñaïo ñi roài, A Nan hoûi Phaät, 'Ngoaïi ñaïo chöùng ñöôïc gì maø noùi coù choã vaøo vaäy?' Ñöùc Phaät noùi, 'Gioáng nhö ngöïa toát, chæ caàn thaáy boùng roi cuõng chaïy roài.'

Caâu chuyeän ngoaïi ñaïo hoûi Phaät veà höõu voâ naøy cuõng ñöôïc keå laïi trong Voâ Moân Quaùn, soá 32. Nhöng thay vì noùi ñöùc Theá Toân im laëng, truyeän laïi keå ñöùc Theá Toân maëc nhieân ngoài ñoù.

Theo ngoân ngöõ Thieàn, 'ngoaïi ñaïo' coù nghóa laø keû thích suy luaän vaø tranh bieän nhöng khoâng bieát nôi mình coù saün Phaät taùnh, "caùi chôn thaät" saùng suoát thanh tònh baát sanh baát dieät. Caâu hoûi cuûa ngoaïi ñaïo lieân quan ñeán taùnh Khoâng maø yù nghóa vöôït ngoaøi ngoân thuyeát, ngoaøi taát caû nhöõng moâ taû dieãn ñaït. Khi duøng chöõ 'coù lôøi' vaø 'khoâng lôøi', ngoaïi ñaïo muoán bao goàm trong hai danh töø ñoù heát thaûy khaùi nieäm khaû höõu veà thöïc taïi, khaùi nieäm do suy tö phaân bieät laãn khaùi nieäm do lìa xa voïng töôûng ngoân thuyeát. Noùi ñôn giaûn hôn, ngoaïi ñaïo muoán hoûi xem ñöùc Phaät bieát coù phöông caùch naøo nhaän thöùc sieâu vieät caû söï hieåu bieát theá tuïc laãn chaân lyù tuyeät ñoái.

Trong hai caâu ñaàu baøi tuïng Trung luaän XIII.9, Ngaøi Long Thoï cho bieát ñöùc Phaät daïy raèng: "Khoâng phaùp laø vieãn ly caùc kieán chaáp". Nhö theá coù nghóa laø muoán nhaän thöùc chính xaùc veà taùnh Khoâng thôøi phaûi lìa xa moïi kieán chaáp. Ñieàu ngoaïi ñaïo muoán bieát laø laøm sao coù theå nhaûy voït töø söï lìa xa voïng töôûng phaân bieät ñeán söï thaønh töïu tueä giaùc taùnh Khoâng.

Ñöùc Phaät ñaùp laïi baèng söï im laëng. Moät soá coâng aùn cuûa Thieàn toâng ñöôïc thaønh laäp döïa treân khuoân maãu naøy. Tuy vaäy, caùc thieàn sö thöôøng caûnh giaùc haønh giaû ñöøng coù tu taäp ngoài im laëng buoâng thaû trong thuù traàm tö maëc töôûng suoâng hoaëc meâ maån nhöõng hoan laïc sieâu theå chaát do tham thieàn mang laïi. Ñoù laø tröôøng hôïp oâng Xaù Lôïi Phaát ngoài im laëng trong röøng ñaõ bò tröôûng giaû Duy Ma Caät quôû:

"Naøy Xaù Lôïi Phaát! khoâng haún ngoài ñoù môùi laø tónh toïa. Noùi tónh toïa laø chaúng hieän thaân yù nôi tam giôùi laø tónh toïa, ñaïi ñònh chaúng khôûi dieät maø hieän caùc oai nghi laø tónh toïa, thò hieän vieäc phaøm phu maø chaúng boû ñaïo phaùp laø tónh toïa, taâm chaúng truï trong cuõng chaúng ôû ngoaøi laø tónh toïa, tu haønh ba möôi baûy phaåm trôï ñaïo maø chö kieán chaúng ñoäng laø tónh toïa, chaúng döùt phieàn naõo maø nhaäp nieát baøn laø tónh toïa. Neáu toïa nhö theá môùi ñöôïc Phaät aán khaû." (Duy Ma Caät Sôû thuyeát kinh, Phaåm IV, Thích Duy Löïc dòch vaø löôïc giaûi).

Trong hai caâu cuoái cuûa baøi tuïng Trung luaän XIII.9 keå treân, Ngaøi Long Thoï caên daën: "Nhöng neáu trôû laïi chaáp thaáy coù caùi Khoâng (kieán chaáp veà Khoâng), thì chö Phaät cuõng khoâng theå hoùa ñoä." Ñoù laø ñieåm cöïc kyø quan troïng neân nhôù ñeå thaáu hieåu ñoaïn coâng aùn keå tieáp söùc taùc duïng cuûa söï im laëng cuûa ñöùc Phaät laøm böøng tænh moät yù thöùc taâm linh khao khaùt kinh nghieäm chaân lyù cöùu caùnh.

Ngoaïi ñaïo noùi ñeán trong coâng aùn naøy thöïc söï ñaõ traûi qua moät tieán trình taäp trung taát caû naêng löïc tinh thaàn cuûa mình ñeå tìm toøi, saên ñuoåi moät thöïc taïi cöùu caùnh baèng phöông tieän ngoân töø vaø tri thöùc, cuoái cuøng bò doàn vaøo ngoõ cuït maø khoâng thaáy loái ra neân môùi taàm caàu minh sö höôùng daãn. Söï im laëng cuûa ñöùc Phaät laø moät 'boùng roi', laø 'ñaïi ñònh chaúng khôûi dieät maø hieän caùc oai nghi', laø moät chæ ñieåm ñaõ xaûy ra ñuùng luùc ngoaïi ñaïo vôùi moät trang bò cô baûn ñaày ñuû ñöôïc ñaåy ñeán moät tình traïng chín muøi troïn veïn. Do ñoù, caùi taâm trí baát oån cuûa ngoaïi ñaïo vôùi bao xung ñoät noäi taâm nöùt vôõ. Toaøn boä cô caáu cuûa taâm thöùc chuyeån bieán qua moät saéc thaùi hoaøn toaøn khaùc haún. Caùi maø ngoaïi ñaïo baáy laâu maát coâng tìm kieám nhö moät caùi gì thöïc höõu ôû beân ngoaøi nay ñoät nhieân xuaát hieän nhö moät caùi gì ñaõ saün coù baáy laâu ôû trong chính mình maø mình khoâng hay bieát. Ngoaïi ñaïo hoát nhieân chöùng ngoä chaân lyù vaø phaùt leân lôøi taùn thaùn: "Theá Toân ñaïi töø ñaïi bi, khai môû maây môø cho toâi, khieán toâi coù ñöôïc choã vaøo (ñaïo)."

Vieân Ngoä trong lôøi bình xöôùng noùi raèng: "Ñöùc Theá toân bieát ngaém gioù ñeå döông buoàm, tuøy beänh cho thuoác, cho neân môùi im laëng. Toaøn cô ñeà leân, ngoaïi ñaïo theå hoäi hoaøn toaøn. Cô luaân xoay chuyeån moät caùch trôn tru, khoâng xoay veà phía höõu maø cuõng chaúng xoay veà phía voâ. Khoâng rôi vaøo ñaéc thaát, khoâng vöôùng vaøo phaøm thaùnh, hai bieân chaáp bò caét ñöùt cuøng moät luùc. Theá toân vöøa im laëng, ngoaïi ñaïo ñaõ leã laïy. Ngöôøi baây giôø phaàn nhieàu neáu khoâng rôi vaøo voâ thì cuõng rôi vaøo höõu; chæ laêng xaêng trong hai thieân chaáp höõu voâ naøy maø thoâi." (Bích Nham Luïc, Thích Maõn Giaùc dòch).

Ñoái vôùi nhöõng baäc ñaïi caên ñaïi trí nhö toân giaû Tu Boà Ñeà thôøi khoâng phaûi ñôïi Phaät duøng ngoân ngöõ noùi ra môùi goïi laø giaûng Baùt nhaõ. Caùc vò naøy ngoä ñöôïc thöïc töôùng Baùt nhaõ ñoái tröôùc thaân giaùo qua caùc oai nghi sinh hoaït haèng ngaøy cuûa ñöùc Phaät nhö ñöôïc moâ taû trong ñoaïn môû ñaàu kinh Kim Cang. Buoåi saùng ñeán giôø thoï trai, Ngaøi ñaép y, caàm baùt vaøo thaønh Xaù Veä khaát thöïc. Thöù lôùp khaát thöïc xong, trôû veà choã cuõ. Thoï trai xong, thu xeáp y baùt, röûa chaân, roài traûi toïa ngoài. Ñoái vôùi toân giaû Tu Boà Ñeà, cuoäc soáng bình dò ñoù chính laø baøi thuyeát phaùp Phaät thöôøng xuyeân hoä nieäm cho caùc vò Boà taùt môùi phaùt taâm khoûi thoái chuyeån vaø phoù chuùc cho caùc vò Boà taùt coù coâng haïnh vöõng chaéc vieäc hoaèng phaùp ñoä sinh.

Qua caùc caâu chuyeän keå treân, söï im laëng cuûa ñöùc Phaät hay cuûa caùc vò Boà taùt laø moät chæ ñieåm cho thaáy Thaät töôùng hay Khoâng taùnh caàn phaûi tröïc nhaän, töï mình theå nghieäm laáy, töï chöùng töï ngoä laáy cho chính mình. Chæ ñieåm naøy khoâng ñöa cho haønh giaû moät ñaàu moái ñeå khôûi söï suy dieãn maø traùi laïi coøn xöông minh söï baát löïc cuûa ngoân ngöõ vaø lyù luaän trong söï nhaän thöùc chính xaùc veà taùnh Khoâng cuûa vaïn phaùp. Baøi tuïng Trung luaän XXVI.11, baûn chöõ Phaïn (khoâng coù trong baûn chöõ Haùn), dieãn taû cuøng moät yù:

Avidyaøyaøm niruddhaøyaøm samskaøraønaøm asambhavah,
avidyaøya nirodhas tu jnaønenasyaiva bhaøvanaøt.

Khi voâ minh dieät thôøi caùc haønh (nghieäp) khoâng sanh khôûi. Voâ minh dieät laø thaønh quaû cuûa söï tu haønh Ñònh Hueä.

Tuïc ñeá: Ngoân thuyeát laø Khoâng thuyeát.

Noùi nhö theá khoâng coù nghóa laø ñöùc Phaät choái boû ngoân ngöõ vaø lyù luaän cuûa theá gian. Ñaõ coù laàn Ngaøi khuyeân nhöõng ngöôøi thuoäc boä toäc Kaølaømaø ôû Kesaputta nhö vaày:

" Naøy caùc Kaølaømaø, chôù coù tin vì nghe truyeàn thuyeát; chôù coù tin vì theo truyeàn thoáng; chôù coù tin vì nghe nhöõng lôøi ñoàn. chôù coù tin vì ñöôïc Kinh Taïng truyeàn tuïng; chôù coù tin vì nhaân lyù luaän sieâu hình, chôù coù tin vì ñuùng theo moät laäp tröôøng; chôù coù tin vì ñaùnh giaù hôøi hôït nhöõng döõ kieän; chôù coù tin vì phuø hôïp vôùi ñònh kieán; chôù coù tin vì phaùt xuaát töø nôi coù uy quyeàn; chôù coù tin vì vò Sa moân laø baäc Ñaïo sö cuûa mình. Nhöng naøy caùc Kaølaømaø, khi naøo töï mình bieát roõ raèng caùc phaùp naøy laø baát thieän, laø khoâng toát, bò caùc ngöôøi coù trí chæ trích; caùc phaùp naøy neáu chaáp nhaän vaø thöïc hieän ñöa ñeán baát haïnh khoå ñau, thôøi naøy caùc Kaølaømaø, haõy töø boû chuùng! " (Taêng Chi Boä Taäp I, Kinh Caùc vò ôû Kesaputta).

"Naøy caùc tu só! Ñöøng bao giôø chaáp nhaän lôøi daïy cuûa ta chæ vì do loøng toân kính! Haõy ñeå cho caùc baäc coù hoïc phaân tích lôøi daïy cuûa ta nhö theå vaøng ñöôïc coâng nhaän sau khi ñoát, caét, vaø chaø xaùt." [Theo Th. Stcherbatsky, Buddhist Logic, tu só Taây taïng noùi trích ñoaïn naøy trong Kinh Ghana Sutra. Nhieàu taùc giaû khaùc noùi daãn trích töø baøi keä Jnaønasaørasamuccaya, 31].

Trong kinh Laêng Giaø, HT. Thích Thanh Töø dòch giaûi, coù ñoaïn thuaät laïi lôøi ñöùc Phaät giaûi thích nguyeân nhaân kieán laäp ngoân thuyeát laø ñeå lìa boû ngoân thuyeát:

"Ñaïi Hueä! Neáu coù ngöôøi noùi raèng: 'Nhö Lai noùi phaùp rôi vaøo vaên töï', ngöôøi naøy aét voïng ngöõ, vì phaùp lìa vaên töï. Theá neân, Ñaïi Hueä! Chö Phaät chuùng ta vaø caùc vò Boà taùt khoâng noùi moät chöõ chaúng ñaùp moät chöõ. Vì côù sao? Vì phaùp lìa vaên töï, chaúng phaûi khoâng noùi nghóa lôïi ích. Ngoân thuyeát laø voïng töôûng cuûa chuùng sinh. Ñaïi Hueä! Neáu chaúng noùi taát caû phaùp thì giaùo phaùp aét hoaïi. Giaùo phaùp hoaïi thì khoâng coù chö Phaät, Boà taùt, Duyeân Giaùc, Thanh Vaên, neáu khoâng thì ai noùi vaø vì ai?

Theá neân, Ñaïi Hueä! Ñaïi Boà taùt chôù keït ngoân thuyeát, tuøy nghi phöông tieän roäng noùi kinh phaùp. Vì hy voïng phieàn naõo cuûa chuùng sinh chaúng phaûi moät neân ta vaø chö Phaät tuøy caùc thöù hieåu bieát sai khaùc cuûa chuùng sinh maø noùi caùc phaùp, khieán lìa taâm, yù, yù thöùc, chaúng phaûi vì ñöôïc choã töï giaùc thaùnh trí."

Vaäy Boà taùt tuøy caên thöùc chuùng sinh roäng noùi kinh phaùp, chaúng neân maéc nôi ngoân thuyeát. Noùi ra laø nhaân caùc thöù hy voïng, caùc thöù phieàn naõo, caùc thöù hieåu bieát sai khaùc cuûa chuùng sinh maø noùi ñeå phaù tröø. Khieán hoï lìa caùi hö voïng töø voâ thuûy, chuyeån taâm, yù, vaø yù thöùc, töï bieát töï chöùng. Quyeát khoâng coù noùi chæ baøy choã töï giaùc thaùnh trí. Bôûi vì töï giaùc thaùnh trí lìa ngoân thuyeát, lìa töôùng taâm duyeân, töï chöùng ñöôïc ôû beân trong, chaúng phaûi choã hieån baøy cuûa voïng töôûng ngoân thuyeát.

Toùm laïi, söï im laëng cuûa caùc baäc Thaùnh laø chæ ñieåm cuûa moät laäp tröôøng trieát lyù khoâng maáy tin töôûng vaøo khaû naêng dieãn ñaït cuûa ngoân ngöõ vaø khaû naêng tö löôïng cuûa luaän lyù. Phaûi chôø ñeán thôøi Ngaøi Long Thoï söï im laëng vaø ngoân thuyeát cuûa caùc baäc Thaùnh môùi keát tinh thaønh moät trieát hoïc, trieát hoïc Nhò ñeá. Trong baøi tuïng Trung luaän XXV.24, Boà taùt Long Thoï cuõng nhaéc laïi lôøi taâm söï cuûa ñöùc Theá toân:

Chö phaùp baát khaû ñaéc
Dieät nhaát thieát hyù luaän
Voâ nhaân dieäc voâ xöù
Phaät dieäc voâ sôû thuyeát.

Caùc phaùp (cöùu caùnh khoâng tòch), khoâng theå voùi ñeán vaø naém baét ñöôïc; (vôùi cöùu caùnh khoâng), taát caû hyù luaän ñeàu bò dieät saïch. Khoâng coù Phaät cuõng khoâng coù phaùp noùi ra cho baát cöù moät ngöôøi naøo, taïi baát cöù moät nôi choán naøo.

Theo baøi tuïng Trung luaän XVIII.9 thôøi Thaät töôùng laø voâ ngoân, laø "im laëng":

Töï tri baát tuøy tha
Tòch dieät voâ hyù luaän
Voâ dò voâ phaân bieät
Thò taéc danh thöïc töôùng

Khi chuù giaûi baøi tuïng naøy (trong Prasannapadaø; Candrakìrti), Ngaøi Nguyeät Xöùng ñoàng nhaát nghóa Thaät töôùng vôùi taùnh Khoâng. Nhö vaäy, söï im laëng cuûa ñöùc Phaät bieåu tröng taùnh Khoâng, caùi chaân taùnh cuûa trí Baùt nhaõ.

Ñieåm ñoäc ñaùo ôû ñaây laø söï im laëng cuûa ñöùc Phaät ñeà ra trong baøi tuïng Trung luaän XXV.24 baét moät nhòp caàu noái lieàn hai ñeá, Chaân ñeá vaø Tuïc ñeá. Quaû vaäy, giaùo phaùp Phaät chöùng ngoä 'thaät laø saâu kín, khoù thaáy, khoù chöùng, tòch tònh, cao thöôïng, sieâu lyù luaän, vi dieäu, chæ ngöôøi coù trí môùi caûm nhaän!'. Treân phöông dieän nhaän thöùc luaän, söï im laëng cuûa ñöùc Phaät coù theå hieåu nhö laø moät chuû töø chæ vaøo chaân taùnh cuûa trí Baùt nhaõ. Coù hai tröôøng hôïp nhaän thöùc. Trong tröôøng hôïp nhaän thöùc söï im laëng moät caùch toång quaùt nhö laø bieåu loä ôû taát caû moïi thôøi vaø moïi nôi thôøi söï im laëng bieåu hieäu tính baát khaû tö nghì (khoâng theå duøng taâm yù maø suy xeùt cho cuøng) vaø tính baát khaû thuyeát (khoâng theå ñem lôøi noùi maø dieãn ñaït cho ñuùng) cuûa trí Baùt nhaõ. Trong tröôøng hôïp nhaän thöùc söï im laëng ñuùng vaøo moät thôøi ñieåm vaø moät ñòa ñi?m rieâng bieät thôøi söï im laëng bieåu hieän chaân taùnh cuûa Baùt nhaõ ba la maät maø ñöùc Phaät chöùng ñöôïc. Chaân taùnh cuûa trí Baùt nhaõ "laø chính nhaân quyeát ñònh, töø nôi ñaây khôûi leân taát caû ngoân thuyeát cuûa Phaät". Trong tö töôûng Baùt nhaõ, khi moät vò Boà taùt giaûng thuyeát, khoâng phaûi ngaøi phaùt bieåu "moät quan ñieåm" naøo ñoù cuûa rieâng mình veà thöïc taïi, maø ñaáy laø do taùc duïng cuûa chính Baùt nhaõ. [Thieàn luaän, D. T. Suzuki, Taäp Trung, Tu taäp coâng aùn: Phöông tieän chöùng ngoä. Tueä Só dòch]. Theo Tieåu phaåm Baùt nhaõ, Phaåm II: "Thích ñeà hoaøn nhaân", ñoù chính laø dieäu duïng cuûa Baùt nhaõ: ngöôøi noùi laø Khoâng, ngöôøi nghe cuõng Khoâng, taát caû quaû vò ñeàu Khoâng, Phaät phaùp, Nieát baøn cuõng Khoâng, 'giaû tæ coù phaùp naøo cao hôn Nieát baøn, toâi (Tu boà ñeà) cuõng goïi ñoù laø Khoâng.'

Ñeán luùc chaám döùt baøi naøy taùc giaû vaãn coøn baên khoaên nghó ñeán söï töông tôï giöõa hai hình aûnh tuyeät ñeïp: ñieåm nguyeân thuûy cuûa vuõ truï vaø söï im laëng cuûa ñöùc Theá toân.