Tröôùc heát neân nhaéc laïi söï caàn thieát phaân bieät hai thöù chaân lyù, Chaân ñeá hay Chaân lyù tuyeät ñoái vaø tuïc ñeá hay chaân lyù töông ñoái. Chaân lyù tuyeät ñoái laø lyù phaùp nhaát quaùn, toái thöôïng, hay coøn goïi laø thöïc taïi cöùu caùnh (Absolute Reality). Phaùp naøy laø caùi sôû ñaéc cuûa thaùnh trí töï giaùc, khoâng phaûi laø caûnh giôùi do lôøi noùi vaø lyù trí suy luaän maø bieát ñöôïc. Chaân lyù töông ñoái laø "söï thaät" hieåu theo ngoân ngöõ vaø lyù luaän thoâng tuïc vaø thöôøng ñöôïc kieåm chöùng baèng tri thöùc thöôøng nghieäm. Phía beân naøy, Chaân lyù tuyeät ñoái laø muïc tieâu cuûa söï luyeän taâm vaø trieån khai tueä quaùn ñaëc bieät phaân tích yù nghóa cuûa taùnh Khoâng. Phía beân kia, chaân lyù töông ñoái laø muïc tieâu cuûa söï phaùt trieån töôûng tri, thöùc tri, vaø yù tri, ba loaïi hieåu bieát thoâng thöôøng cuûa theá gian nhaèm môû roäng kieán thöùc veà khoa hoïc, kyõ thuaät, trieát hoïc, myõ thuaät, ñaïo ñöùc hoïc, chính trò hoïc v.v...

Trung luaän noùi raèng ñöùc Phaät thuyeát phaùp baèng phöông thöùc Nhò ñeá. Nhö vaäy tuïc ñeá döôùi hình thöùc ngoân thuyeát laø giaùo lyù cuûa Ngaøi phaùt xuaát töø taâm Ñaïi Bi, nhaèm chæ cho chuùng sanh con ñöôøng ñöa ñeán an laïc vaø haïnh phuùc. Ngaøi Nguyeät Xöùng (Candrakìrti) hieåu Nhò ñeá theo nghóa roäng hôn, xem ñoù laø baûn tính hai maët cuûa caùc ñoái töôïng nhaän thöùc. Moät maët laø chaân lyù toái haäu hieån loä nhö ñoái töôïng ñaëc bieät cuûa tueä giaùc sieâu theá. Maët kia laø chaân lyù theá gian töùc tuïc ñeá hieån loä nhö ñoái töôïng cuûa söï thaáy bieát thoâng tuïc do taäp quaùn vaø coâng öôùc quy ñònh. Vì voâ minh neân trong söï thaáy bieát thoâng tuïc caùi bieát taùch bieät söï bieát, vaø ngöôøi bieát taùch bieät caùi ñöôïc bieát, ngoaïi giôùi bieät laäp vôùi noäi taâm, nghóa laø luoân luoân coù nhöõng caëp maâu thuaãn ñoái laäp nhau. Ñoù laø coát caùch töï nhieân cuûa tri thöùc hieáu bieän: heã thaáy bieát laø coù Voâ minh gaén lieàn theo haønh vi thaáy bieát. Voâ minh khoâng coù nghóa laø thieáu kieán thöùc, hoaëc khoâng am töôøng moät lyù thuyeát, moät hoïc thuaät, hay moät luaät leä naøo ñoù. Voâ minh, phaûn nghóa cuûa Giaùc Ngoä, chính laø söï thaáy bieát ñieân ñaûo: trong theá gian, caùc phaùp ñeàu voâ thöôøng maø cho laø thöôøng; chuùng sinh chòu moïi thöù khoå ñau maø cho laø vui, söôùng; voán khoâng coù caùi ta, caùi cuûa ta maø chaáp laø coù ngaõ, coù ngaõ sôû; caùc phaùp ñeàu baát tònh maø cho laø tònh.

Ñoái vôùi Phaät töû troïng taâm haønh giaûi khoâng phaûi tìm hieåu cô caáu söï thaät theá gian maø laø sieâu vieät theá gian ñeá ñeå giaûi thoaùt vaø giaùc ngoä. Noùi nhö vaäy coù nghóa laø haønh giaû phaûi ñoaïn dieät moïi hyù luaän töùc moïi hoaït duïng cuûa tri thöùc hieáu bieän thôøi chaân lyù toái thöôïng môùi hieån baøy. Tuy nhieân, ñieàu kieän caàn thieát ñeå ñoaïn dieät hyù luaän laïi laø söï hieåu bieát raønh reõ nhöõng ñaëc tính cuûa ngoân ngöõ vaø luaän lyù, söï thoâng ñaït vai troø vaø giôùi haïn cuûa suy luaän vaø phaùt bieåu, cuøng söï tri töôøng moïi phöông thöùc luaän chöùng nhaèm muïc ñích töï ngoä vaø ngoä tha. Ñoù laø yù nghóa cuûa baøi tuïng XXIV.10:

Nhöôïc baát y tuïc ñeá
Baát ñaéc Ñeä nhaát nghóa
Baát ñaéc Ñeä nhaát nghóa
Taéc baát ñaéc Nieát baøn.

Thöôøng do khuynh höôùng cöïc ñoan neân môùi coù kieán chaáp meâ muoäi hoaëc nhaän laàm tuïc ñeá laøm Chaân ñeá hoaëc taùch rieâng hai maët tuïc ñeá vaø Chaân ñeá cuûa chaân lyù thaønh hai thöïc theå khaùc bieät. Qua hình aûnh Nieát baøn (Nirvaøna) vaø Luaân hoài (samsaøra) Trung luaän moâ taû Chaân ñeá khoâng nhöõng laø sôû y cuûa tuïc ñeá maø hôn nöõa chính laø baûn theå cuûa tuïc ñeá. Ñoù laø yù nghóa cuûa ba baøi tuïng Trung luaän XXV.9, 19, vaø 20:

9. Thoï chö nhaân duyeân coá
Luaân chuyeån sinh töû trung
Baát thoï chö nhaân duyeân
Thò danh vi nieát baøn.

19. Nieát baøn döõ theá gian
Voâ höõu thieåu phaân bieät
Theá gian döõ nieát baøn
Dieäc voâ thieåu phaân bieät.

20. Nieát baøn chi thöïc teá
Caäp döõ theá gian teá
Nhö thò nhò teá giaû
Voâ haøo ly sai bieät.

9. Vì thoï chaáp caùc nhaân duyeân neân luaân chuyeån trong sanh töû. Khoâng thoï caùc nhaân duyeân, ñoù chính laø nieát baøn.

19. Nieát baøn vaø theá gian khoâng coù maûy may khaùc bieät. Theá gian vaø nieát baøn cuõng khoâng coù chuùt gì khaùc bieät.

20. Caùi gì laø bieân giôùi cuûa nieát baøn cuõng laø bieân giôùi cuûa theá gian. Khoâng coù maûy may sai bieät giöõa hai bieân giôùi ñoù.

"Naøy caùc tu só! Ñöøng bao giôø chaáp nhaän lôøi daïy cuûa ta chæ vì do loøng toân kính! Haõy ñeå cho caùc baäc coù hoïc phaân tích lôøi daïy cuûa ta nhö theå vaøng ñöôïc coâng nhaän sau khi ñoát, caét, vaø chaø xaùt." [Theo Th. Stcherbatsky, Buddhist Logic, tu só Taây taïng noùi trích ñoaïn naøy trong Kinh Ghana Sutra. Nhieàu taùc giaû khaùc noùi daãn trích töø baøi keä Jnaønasaørasamuccaya, 31].

Söï quaùn saùt vaø phaân tích maø Ngaøi thöôøng xuyeân khuyeán leä cuoái cuøng daãn ta ñeán bieân teá cuûa thöïc taïi (bhuøtakoti), maø cuõng laø chaân trôøi voâ töï tính cuûa theá tuïc.

Trong kinh Cuø Maëc Muïc Kieàn Lieân (Trung A-Haøm, Kinh soá 145), theo lôøi toân giaû A Nan noùi cho ñaïi thaàn Vuõ Theá nöôùc Ma kieät ñaø bieát, thôøi ñöùc Theá Toân coù daïy veà möôøi phaùp ñaùng toân kính. Phaùp thöù hai ñöôïc keå ra laø:

"Laïi nöõa, naøy Vuõ Theá, Tyø kheo hoïc roäng, nghe nhieàu, ghi nhôù khoâng queân, tích luõy söï baùc vaên, ñoái vôùi nhöõng phaùp sô thieän, trung thieän, haäu thieän, coù nghóa, coù vaên, cuï tuùc thanh tònh, hieån hieän Phaïm haïnh, ñoái vôùi caùc phaùp nhö vaäy, hoïc roäng, nghe nhieàu, tuïng thuoäc cho ñeán haèng nghìn, chuyeân yù tö duy quaùn saùt, thaáy roõ, hieåu saâu. Naøy Vuõ Theá, khi chuùng toâi thaáy Tyø kheo naøo tích cöïc ña vaên, thì chuùng toâi cuøng aùi kính, toân troïng, cuùng döôøng, toân phuïng, leã baùi, haàu haï Tyø kheo aáy."

Trong tieán trình tra taàm, quaùn saùt, vaø phaân tích thöïc taïi, töù cuù (catuskoti) laø ñònh thöùc tö duy vaø phaùt bieåu raát caàn thieát cho söï noã löïc thoï trì, suy nghó, vaø tu taäp. Noùi ñeán töù cuù töùc laø noùi ñeán bieän chöùng phaùp. Theá naøo laø bieän chöùng phaùp? Bieän chöùng phaùp ñöôïc heä thoáng hoùa töø khi Boà taùt Long Thoï quan taâm phaân tích söï im laëng cao thöôïng cuûa ñöùc Phaät khoâng traû lôøi 16 caâu hoûi sieâu hình lieân quan ñeán Thaät töôùng cuûa caùc phaùp. Baøi tuïng Trung luaän XVIII.7 xaùc quyeát Thaät töôùng khoâng coù ngoân ngöõ:

Chö phaùp thöïc töôùng giaû
Taâm haønh ngoân ngöõ ñoaïn
Voâ sinh dieäc voâ dieät
Tòch dieät nhö Nieát baøn.

Sau ñoù, hai baøi tuïng 11 vaø 12 thuoäc Phaåm XXII: Quaùn Quaùn Nhö Lai laïi noùi ñeán söï baát khaû thuyeát cuûa taùnh Khoâng, ñoàng thôøi duøng töù cuù phuû ñònh ñeå veùn môû cho tröïc giaùc taâm linh moät caùi nhìn sieâu vieät taát caû boán thieân kieán cuûa töù cuù:

11. Khoâng taéc baát khaû thuyeát
Phi khoâng baát khaû thuyeát
Coïng baát coïng phaû thuyeát
Ñaûn dó giaû danh thuyeát.

12. Tòch dieät töôùng trung voâ
Thöôøng voâ thöôøng ñaúng töù
Tòch dieät töôùng trung voâ
Bieân voâ bieân ñaúng töù.

11. Ñaõ Khoâng (khoâng töï taùnh) thì khoâng theå luaän thuyeát maø phi Khoâng thì cuõng khoâng theå noùi naêng baøn caõi. Vöøa Khoâng vöøa phi Khoâng, chaúng phaûi Khoâng chaúng phaûi phi Khoâng cuõng ñeàu khoâng theå baøn thaûo ñöôïc, neân chæ söû duïng giaû danh ñeå noùi.

12. Ngay trong töôùng tòch dieät (thaät töôùng -- khoâng taùnh) voán khoâng coù thöôøng vaø voâ thöôøng, vaân vaân ..., boán ñieàu (töù cuù: thöôøng, voâ thöôøng, vöøa thöôøng vöøa voâ thöôøng, chaúng phaûi thöôøng chaúng phaûi voâ thöôøng). Ngay trong töôùng tòch dieät cuõng khoâng heà coù bieân, voâ bieân, vaân vaân ..., boán ñieàu (töù cuù: höõu, voâ, vöøa höõu vöøa voâ, chaúng phaûi höõu chaúng phaûi voâ bieân).

1. boán caâu hoûi veà Theá gian laø thöôøng coøn, voâ thöôøng, laø caû hai, khoâng phaûi caû hai;

2. boán caâu hoûi veà Theá gian laø höõu bieân, voâ bieân, laø caû hai, khoâng phaûi caû hai;

3. boán caâu hoûi veà Nhö Lai toàn taïi sau khi cheát, khoâng toàn taïi, laø caû hai, khoâng phaûi caû hai vaø

4. boán caâu hoûi veà maïng soáng vaø thaân theå laø moät, laø khaùc, khoâng phaûi khaùc khoâng phaûi khoâng khaùc, laø khoâng coù maïng khoâng coù thaân.

Ngay khi ñaët ra, caâu hoûi ñaõ coù daïng coù-khoâng ñoái hieän vaø ñoái laäp. Ñoù laø baèng chöùng cuûa söï hay bieát veà nhöõng xung ñoät saün coù beân trong Lyù tính (Reason). Coát caùch töï nhieân cuûa Lyù tính laø luoân luoân hieän haønh nhò phaân, khaùi nieäm luoân luoân laø khaùi nieäm ñoái hieän vaø ñoái laäp laãn nhau. Nghó ñeán caùi A thôøi töùc khaéc caùi phi A hieän khôûi. Ngoân ngöõ vaø luaän lyù vì theá maø khoâng theå nhaän thöùc, dieãn ñaït, vaø truyeàn ñaït töôùng baát nhò (advaya) cuûa muoân vaät. Vaû laïi, tri thöùc thöôøng nghieäm khoâng theå duøng ñeå giaûi quyeát nhöõng xung ñoät sieâu quaù kinh nghieäm thoâng tuïc. Cuøng moät vaán ñeà sieâu hình, neáu coù kieán giaûi chuû tröông laø coù thôøi khoâng choùng thôøi chaày xuaát hieän kieán giaûi ñoái nghòch chuû tröông laø khoâng.

Quaû vaäy, kinh Phaïm Voõng, Tröôøng A-haøm, coù ghi laïi taát caû saùu möôi hai luaän chaáp thònh haønh, bao haøm taát caû caùc vaán ñeà vaø giaûi ñaùp nhöõng vaán ñeà aáy vaøo thôøi ñöùc Phaät ñaéc Ñaïo. Nhö lôøi giaûi thích trong kinh, taát caû nhöõng sai laàm caên baûn cuûa caùc luaän chaáp laø do nhöõng khuynh höôùng chaáp thuû cöïc ñoan. Ñ?c Phaät keâu goïi:

"Caùc vò khaát só! Ñöøng ñi vaøo trong caùi löôùi meâ hoàn aáy ñeå maát heát thôøi giôø vaø cô hoäi tu taäp ñaïo giaûi thoaùt. Ñöøng ñi vaøo caùi löôùi cuûa söï hyù luaän..."

"Naøy Ananda, neáu ñöôïc hoûi: 'Coù töï ngaõ khoâng?', vaø Ta traû lôøi laø 'Coù töï ngaõ', nhö vaäy, naøy Ananda, thuoäc veà phaùi caùc Sa moân, Baø la moân chaáp thöôøng kieán.

Vaø naøy Ananda, neáu ñöôïc hoûi: 'Coù phaûi khoâng coù töï ngaõ?', vaø Ta traû lôøi laø 'Khoâng coù töï ngaõ', nhö vaäy, naøy Ananda, thuoäc veà phaùi caùc Sa moân, Baø la moân chaáp ñoaïn kieán.

Laïi nöõa, naøy Ananda, neáu ñöôïc hoûi: 'Coù töï ngaõ khoâng?', vaø Ta traû lôøi laø 'Coù töï ngaõ', nhö vaäy, caâu traû lôøi cuûa Ta coù phuø hôïp vôùi trí khôûi leân raèng: 'Taát caû caùc phaùp laø voâ ngaõ'?

-- Thöa khoâng, baïch Theá toân.

Laïi nöõa, naøy Ananda, neáu ñöôïc hoûi: 'Coù phaûi khoâng coù töï ngaõ?', vaø Ta traû lôøi laø 'Khoâng coù töï ngaõ', nhö vaäy, naøy Ananda, laïi laøm cho du só Vacchagotta caøng ngô ngaùc boái roái hôn nöõa: 'Tröôùc ñaây ta coù töï ngaõ, nay khoâng coù töï ngaõ nöõa'".

"Naøy Kaccaøyana, theá giôùi naøy phaàn lôùn y chæ vaøo hai cöïc ñoan naøy: coù vaø khoâng coù. ...

"Taát caû laø coù", naøy Kaccaøyana, laø moät cöïc ñoan.

"Taát caû laø khoâng coù" laø cöïc ñoan thöù hai.

Xa lìa hai cöïc ñoan aáy, naøy Kaccaøyana, Nhö Lai thuyeát phaùp theo trung ñaïo."

(Kinh Ca Chieân Dieân Thò (Kaccaøyanagotta), Töông Öng Boä)

Toùm laïi, bieän chöùng phaùp, coøn goïi laø dòch hoùa phaùp, laø söï vaän haønh cuûa doøng taâm thöùc nhôø quaùn saùt vaø phaân tích hai phía thuaän (pros) vaø nghòch (cons) cuûa moät vaán ñeà maø phaùt hieän tònh thöùc thaáy bieát nhöõng maâu thuaãn noäi taïi ñöông nhieân hieän ra laøm Lyù tính sa laày khoâng giaûi quyeát noåi, vaø cuoái cuøng baøy giaûi phöông caùch thoaùt khoûi ngoõ bí laø vöôït ngoaøi qui taéc cuûa Lyù tính. Muïc tieâu cuûa bieän chöùng phaùp Trung quaùn laø nhaèm khai thoâng con ñöôøng Trung ñaïo ñeán trí Baùt nhaõ Ba la maät, nhaèm thöùc tænh giaùc quan noäi taïi nôi phaàn saâu thaúm trong theå taùnh haàu thöïc chöùng taùnh Khoâng. Noùi caùch khaùc, bieän chöùng phaùp Trung quaùn coù vai troø giaùo hoùa chæ ñöôøng thöùc tænh (sambodhi; giaùc ngoä) töùc chuyeån y (paraøvritti). Chæ khi naøo vöùt boû haún loái giaûi thích hieän höõu vôùi caùch phaân tích nhò nguyeân höõu vaø voâ, A vaø phi A thôøi baûn töôùng cuûa nhö thöïc tính (yathaøbhuøtataø) môùi hieån loä. Chính laø luùc taùnh Khoâng töùc A = phi A ñöôïc "thaáy" moät caùch trung thöïc (yathaøbhuøtam).

Nhieàu hoïc giaû Taây phöông hieåu laàm raèng ngaøi Long Thoï khoâng heà hay bieát nhöõng quy luaät cô baûn cuûa logic Aristotle (chöõ logic daønh rieâng cho luaän lyù hình thöùc Aristotle). Ñoù laø:

1. Luaät ñoàng nhaát: Moïi söï vaät luoân luoân ñoàng nhaát vôùi noù. A laø A, B laø B.

2. Luaät phi maâu thuaãn: Moät söï vaät khoâng theå vöøa laø noù laïi vöøa khoâng phaûi noù. A khoâng theå vöøa laø A vöøa laø phi A.

3. Luaät trieät tam: Khoâng theå coù tröôøng hôïp thöù ba. Nghóa laø: hoaëc laø A, hoaëc khoâng phaûi laø A, chöù khoâng theå caùi naøo khaùc.

Luaät phi maâu thuaãn ñöôïc haøm yù trong hai thí duï sau ñaây.

1. Hai caâu cuoái baøi tuïng Trung luaän VII.31:

Baát öng ö nhaát phaùp
Nhi höõu höõu voâ töôùng.

2. Hai caâu cuoái baøi tuïng Trung luaän VIII.7:

Höõu voâ töôùng vi coá
Nhaát xöù taéc voâ nhò.

Luaät trieät tam xuaát hieän trong hai thí duï sau ñaây.

1. Baøi tuïng Trung luaän II.8:

Khöù giaû taéc baát khöù
Baát khöù giaû baát khöù
Ly khöù baát khöù giaû
Voâ ñeä tam khöù giaû.

2. Hai caâu cuoái baøi tuïng Trung luaän XXI.13:

Ñöông tri sôû thoï phaùp
Vi thöôøng vi voâ thöôøng.

Tuy goàm toaøn luaän chöùng ñaû phaù vaø ñoái traùnh nhöng Trung luaän khoâng heà neâu ñích danh baát cöù caù nhaân hay toâng phaùi ñoái laäp naøo. Muïc ñích thieát thöïc maø Trung luaän nhaém thaønh ñaït laø baùc boû nhöõng bieân kieán vaø taø kieán khoâng phaûi cuûa moät ñoái phöông coù chuû tröông ñoái laäp maø chính ngay cuûa haønh giaû. Do voâ minh töø voâ thuûy neân haønh giaû maûi meâ vôùi hyù luaän maø khoâng hay bieát. Töù cuù thöùc tænh haønh giaû yù nieäm chính xaùc veà taùnh Voâ töï tính cuûa vaïn phaùp, veà tính caùch vaïn phaùp hieän höõu nhö thaät, hieän höõu ñuùng nhö caùi theá duyeân khôûi cuûa chuùng. Trong phaàn sau ñaây khi noùi ñeán ñoái phöông töùc laø noùi ñeán caùi nhìn meâ muoäi sai laàm cuûa haønh giaû.

Ngaøi Long Thoï luaän chöùng theo pheùp heä quaû (prasanga; consequence) phi lyù coøn goïi laø pheùp phaûn chöùng (reductio ad absurdum). Baét ñaàu laø laäp toân töùc toå chöùc moät meänh ñeà (toân theå) bieåu töôïng quan heä nhaân quaû giöõa hai toân y, nghóa laø hai yeáu toá y cöù vaøo ñoù maø toå chöùc meänh ñeà. Ngaøi thöôøng thuaän theo lyù leõ cuûa ñoái phöông, ñöa ra nhöõng lyù do maø ñoái phöông coâng nhaän duø Ngaøi khoâng ñoàng yù ñeå phaûn baùc chuû tröông ñoái nghòch cuûa hoï. Trong soá 446 baøi tuïng cuûa Trung luaän, coù hôn 80 baøi do caùc meänh ñeà toân caáu thaønh hay chöùa nhöõng meänh ñeà toân nhö vaäy. Coâng duïng chính yeáu cuûa caùc baøi tuïng coøn laïi laø ñeå phuï giaûi caùc meänh ñeà toân.

Ñeå hieåu moät caùch toång quaùt phöông thöùc luaän chöùng cuûa ngaøi Long Thoï, haõy laáy boán baøi tuïng ñaàu cuûa Phaåm II: Quaùn Khöù Lai laøm thí duï. Tröôùc heát baøi tuïng II.1:

1. Dó khöù voâ höõu khöù
Vò khöù dieäc voâ khöù
Ly dó khöù vò khöù
Khöù thôøi dieäc voâ khöù

Trong baøi tuïng naøy, hai toân y duøng ñeå laäp toân laø "ñoäng taùc ñang ñi" vaø "ñoaïn ñöôøng phaûi ñi qua". Ñeå thieát laäp meänh ñeà toân moâ taû quan heä giöõa moät ñoäng taùc vaø sôû y cuûa ñoäng taùc aáy, ngaøi Long Thoï ñem chia toân y "ñoaïn ñöôøng phaûi ñi qua" thaønh hai phaàn boå sung nhau: "phaàn ñoaïn ñöôøng ñaõ ñi qua" vaø "phaàn ñoaïn ñöôøng chöa ñi qua". Hoäi (union) hai phaàn boå sung aáy taïo thaønh "ñoaïn ñöôøng phaûi ñi qua" töùc vuõ truï ngoân thuyeát (universe of discourse) trong thí duï naøy. Noùi nhö theá coù nghóa laø ngoaøi hoäi hai phaàn boå sung aáy, khoâng coøn coù ñieåm hay ñoaïn ñöôøng naøo khaùc treân ñoaïn ñöôøng phaûi ñi qua goïi laø caùi ñang ñi qua. Baèng caùch chia ñoâi moät toân y ra laøm hai phaàn boå sung nhö vaäy ngaøi Long Thoï chöùng minh meänh ñeà "caùi ñang ñi qua khoâng ñang ñi" vôùi lyù do laø caùi ñang ñi qua khoâng hieän höõu.

Ñeán ñaây xin môû daáu ngoaëc ñeå ñöa ra moät thí duï töông tôï trong logic Aristotle. Ñoù laø nghòch lyù (paradox) "muõi teân" cuûa Zeno: treân ñöôøng bay, thöû hoûi muõi teân chuyeån ñoäng hay ñöùng yeân vaøo moät saùt na baát kyø naøo ñoù? Neáu chuyeån ñoäng thôøi laøm sao coù söï chuyeån ñoäng ñöôïc trong moät saùt na! Neáu ñöùng yeân thôøi muõi teân ñaâu coù bay!

Trong baøi tuïng II.2 keá tieáp:

2. Ñoäng xöù taéc höõu khöù
Thöû trung höõu khöù thôøi
Phi dó khöù vò khöù
Thò coá khöù thôøi khöù

Trong baøi tuïng naøy, ñoái phöông ñoàng yù raèng nôi caùi ñaõ ñi qua khoâng coù chuyeån ñoäng vaø nôi caùi chöa ñi qua cuõng khoâng coù chuyeån ñoäng. Nhöng hoï chuû tröông "caùi ñi thaät coù trong ñoäng taùc ñang ñi". Ngaøi Long Thoï baùc boû quan ñieåm aáy trong hai baøi tuïng II.3-4 baèng moät phöông phaùp khaùc vôùi phöông phaùp ñaõ duøng trong baøi tuïng II.1.

3. Vaân haø ö khöù thôøi
Nhi ñöông höõu khöù phaùp
Nhöôïc ly ö khöù phaùp
Khöù thôøi baát khaû ñaéc

4. Nhöôïc ngoân khöù thôøi khöù
Thò nhôn taéc höõu cöõu
Ly khöù höõu khöù thôøi
Khöù thôøi ñoäc khöù coá

3. Laøm theá naøo coù caùi ñi trong ñoäng taùc ñang ñi? Neáu taùch bieät caùi ñi thì khoâng theå coù caùi goïi laø ñoäng taùc ñang ñi.

4. Neáu ai chuû tröông raèng coù caùi ñi trong ñoäng taùc ñang ñi thì keû ñoù sai laàm, vì taùch bieät caùi ñi maø vaãn coù ñoäng taùc ñang ñi; nhöng thöïc teá thì chính ñoäng taùc ñang ñi töï noù ñôn ñoäc ñi.

Trong baøi tuïng II.4, ngaøi Long Thoï chæ trích quan nieäm cuûa ñoái phöông cho raèng caùi ñi vöøa laø phaåm tính cuûa ñoäng taùc ñang ñi vöøa ñoäc laäp taùch bieät vôùi ñoäng taùc naøy. Töø moät quan nieäm nhö vaäy ta coù heä quaû laø caùi ñoäng taùc ñang ñi taùch bieät vôùi caùi ñi, nghóa laø khoâng ñi nöõa. Ñieàu naøy phi lyù vì caùi ñi vaãn laø phaåm tính cuûa noù!

Ngaøi Long Thoï öùng duïng ngay lyù leõ cuûa ñoái phöông laø "caùi ñi thaät coù trong ñoäng taùc ñang ñi". Roài Ngaøi neâu ra heä quaû: caâu noùi ñoù ñuùng chæ khi naøo thaät coù moät caùi ñi taùch bieät vôùi ñoäng taùc ñang ñi. Heä quaû naøy laø moät ñieàu phi lyù. Taïi vì theo Ngaøi, caùi ñi chæ hieän höõu khi coù ñoäng taùc ñang ñi vaø khoâng coù caùi ñi taùch bieät vôùi ñoäng taùc ñang ñi.

Phöông phaùp chöùng minh vöøa ñeà caäp goïi laø pheùp heä quaû phi lyù hay pheùp phaûn chöùng (reductio ad absurdum).Theo pheùp naøy muoán chöùng minh moät meänh ñeà M laø ñuùng [trong thí duï naøy, meänh ñeà M = "caùi ñi chæ hieän höõu khi coù ñoäng taùc ñang ñi vaø khoâng coù caùi ñi taùch bieät vôùi ñoäng taùc ñang ñi"], thôøi phaûi laáy caâu phaûn nghòch ~M ñeå laäp toân. Trong thí duï naøy, meänh ñeà phaûn nghòch ~M = "Caùi ñi thaät coù trong ñoäng taùc ñang ñi". Sau ñoù chöùng minh meänh ñeà ~M khoâng ñuùng vôùi nhöõng lyù leõ nhö trình baøy trong caùc baøi tuïng II.3-4. Chöùng minh meänh ñeà phaûn nghòch ~M sai töùc laø ñaõ chöùng minh meänh ñeà M ñuùng.

Trong nhöõng thí duï treân, moät toân y ñöôïc chia thaønh hai thieân kieán ñoái nghòch. Thaät ra, moät, caû hai toân y, hay quan heä giöõa hai toân y trong meänh ñeà toân thöôøng ñöôïc ñem phaân chia thaønh hai, ba, hay boán thieân kieán. Töù cuù chính laø tröôøng hôïp phaân toân y thaønh ba hay boán thieân kieán. Tröôøng hôïp phaân thaønh ba thieáu moät thieân kieán vaãn coøn goïi laø töù cuù nhöng ñoù laø loaïi töù cuù khoâng troïn.

Bieän chöùng phaùp Trung quaùn keát caáu theo töù cuù thöôøng coù moät trong hai daïng sau ñaây.

Daïng I: Töù cuù phuû ñònh.

Moät söï theå naøo ñoù hoaëc chaúng A, hoaëc chaúng phi A, hoaëc chaúng caû hai A vaø phi A, hoaëc khoâng phaûi chaúng A khoâng phaûi chaúng phi A.

Taát caû boán thieân kieán ñeàu phuû ñònh, vaø tröôøng hôïp naøy thieát laäp moät chieàu ñoä (dimension) môùi coù tính caùch sieâu nhieân (transcendental), phaûn baùc toaøn theå hay moãi moät boán thieân kieán. Töù cuù phuû ñònh, moät hình thöùc moâ taû taùnh Khoâng, thöôøng ñöôïc duøng trong nhöõng luaän chöùng lieân heä ñeán thöïc taïi cöùu caùnh.

Daïng II: Töù cuù khaúng ñònh.

Moät vaät theå naøo ñoù hoaëc laø A, hoaëc laø phi A, hoaëc laø caû hai A vaø phi A, hoaëc laø khoâng phaûi A khoâng phaûi phi A.

Hai thieân kieán ñaàu laø luaän lyù nhò bieân thoâng thöôøng, hoaëc khaúng ñònh (coù) hoaëc phuû ñònh (khoâng). Thieân kieán thöù ba khaúng ñònh lieân hôïp hai thieân kieán ñaàu (vöøa khaúng ñònh vöøa phuû ñònh), vaø thieân kieán thöù tö phuû ñònh phaân ly hai thieân kieán ñaàu (chaúng khaúng ñònh chaúng phuû ñònh).

Thí duï Daïng I. Baøi tuïng I.1:

Chö phaùp baát töï sinh
Dieäc baát toøng tha sinh
Baát coïng baát voâ nhaân
Thò coá tri voâ sinh.

Thí duï Daïng II. Baøi tuïng XVIII.8:

Nhaát thieát thöïc phi thöïc
Dieäc thöïc dieäc phi thöïc
Phi thöïc phi phi thöïc
Thò danh chö Phaät phaùp.

Cuõng neân löu yù raèng trong baøi tuïng naøy vaán ñeà thöôøng ñaët ra moät caùch mô hoà voâ haïn ñònh khi duøng chöõ "nhaát thieát" bao goàm heát thaûy moïi phaùp nay ñöôïc giôùi haïn laïi trong boán thieân kieán hoã töông maâu thuaãn cuûa töù cuù maø thoâi.

Trong soá hôn 80 baøi chöùa nhöõng meänh ñeà toân hay do caùc meänh ñeà toân caáu thaønh coù khoaûng treân döôùi 30 baøi trong ñoù toân y phaân thaønh töù cuù. Phaûi giaûi thích nhö theá naøo veà thieân kieán thöù ba trong töù cuù "caû hai A vaø phi A" ñeå khoûi hieåu laàm laø traùi nghòch vôùi luaät phi maâu thuaãn? Tröôøng hôïp thieân kieán thöù tö cuõng caàn giaûi thích. Bôûi vì thoâng thöôøng moät söï theå chæ coù theå hoaëc laø A hoaëc laø phi A. Ñaây laïi theâm tröôøng hôïp moät söï theå laø "khoâng phaûi A khoâng phaûi phi A". Hoùa ra nghòch laïi vôùi luaät trieät tam hay sao?

Ñeå deã hieåu haõy laáy moät soá baøi tuïng Trung luaän laøm thí duï phaân tích hai thieân kieán thöù ba vaø thöù tö cuûa töù cuù theo logic Aristotle.

Thí duï 1: Töù cuù phuû ñònh loaïi 1.

Trong thí duï Daïng I keâ treân, boán thieân kieán baøi tuïng Trung luaän I.1 coù theå vieát laïi nhö sau.

1. Caùc phaùp chaúng hieän khôûi töø chính noù, vaø

2. Caùc phaùp chaúng hieän khôûi töø moät caùi khaùc, vaø

3. Caùc phaùp chaúng hieän khôûi töø caû hai coïng laïi (noù vaø caùi khaùc noù), vaø

4. Caùc phaùp chaúng hieän khôûi khoâng do nhaân duyeân naøo caû (voâ nhaân).

Trong thí duï naøy, noù vaø caùi khaùc noù laø hai söï vaät trieät ñeå loaïi tröø hoã töông (complete mutual exclusion), nghóa laø coù noù thôøi khoâng coù caùi khaùc noù vaø ngöôïc laïi, ngoaøi ra khoâng coù caùi thöù ba naøo khaùc. Do ñoù, hai taäp hôïp, taäp hôïp ñoàng phaåm vôùi noù vaø taäp hôïp ñoàng phaåm vôùi caùi khaùc noù, boå sung (complementary) nhau. Hoäi (union) cuûa chuùng taïo thaønh vuõ truï ngoân thuyeát (universe of discourse) töùc laø taäp hôïp nhaân cuûa taát caû moïi söï vaät. Giao (intersection) cuûa chuùng laø taäp hôïp roãng (null set Æ ). Sau ñaây laø hình veõ töôïng tröng boán thieân kieán: taäp hôïp ñoàng phaåm vôùi noù, taäp hôïp ñoàng phaåm vôùi caùi khaùc noù, taäp hôïp vuõ truï ngoân thuyeát hoäi hai taäp hôïp aáy, vaø taäp hôïp giao roãng cuûa hai taäp hôïp aáy.

I	II	III	IV

Hình II töôïng tröng taäp hôïp (~T), taäp hôïp ñoàng phaåm vôùi caùi khaùc noù töùc taäp hôïp moïi phaùp hieän khôûi töø caùi khaùc noù. (~T) vaø T boå sung nhau.

Hình III töôïng tröng taäp hôïp T EØ (~T), hoäi hai taäp hôïp T vaø (~T). Taäp hôïp T EØ (~T) laø vuõ truï ngoân thuyeát töùc bao goàm moïi phaùp hieän khôûi hoaëc töø chính noù hoaëc töø caùi khaùc noù, ngoaøi ra khoâng coù nhaân naøo khaùc. Trong thí duï 1 naøy, chöõ "caû hai" khoâng haøm yù hieän khôûi ñoàng thôøi töø chính noù vaø töø caùi khaùc noù. Vuõ truï ngoân thuyeát töông öùng vôùi "caùc phaùp hieän khôûi töø caû hai, noù vaø caùi khaùc noù".

Hình IV töôïng tröng taäp hôïp T Ç (~T), giao cuûa hai taäp hôïp boå sung T vaø (~T). Taäp hôïp naøy roãng Æ , töông öùng vôùi "caùc phaùp hieän khôûi chaúng phaûi töø chính noù chaúng phaûi töø caùi khaùc noù". Noùi caùch khaùc, khoâng coù phaùp naøo hieän khôûi voâ nhaân.

Tröôøng hôïp thieân kieán thöù tö thöïc ra ñöôïc hieån nghieäm ngay sau khi hai thieân kieán ñaàu phuû ñònh söï hieän khôûi töø chính noù cuõng nhö töø caùi khaùc noù. Cuõng theá, tröôøng hôïp thieân kieán thöù ba laø moät söï xaùc nhaän nhöõng gì ñaõ phuû ñònh trong hai thieân kieán ñaàu.

Thí duï 2: Töù cuù phuû ñònh loaïi 2.

Töù cuù phuû ñònh Daïng I trong thí duï 2 naøy khoâng thuoäc loaïi 1 coù boán thieân kieán: "töø chính noù, töø caùi khaùc noù, töø caû hai, vaø voâ nhaân" nhö thí duï 1. Töù cuù loaïi 2 trong thí duï 2 naøy thöôøng naèm trong nhöõng baøi tuïng ôû vaøo phaàn cuoái cuûa Trung luaän vaø coù daïng thöùc: "höõu, voâ, caû hai höõu vaø voâ, vaø phi höõu phi voâ". Hai baøi tuïng sau ñaây ñeà caäp ñeán höõu (bhaøva) vaø phi höõu töùc voâ (abhaøva) laø hai thieân kieán trieät ñeå loaïi tröø hoã töông.

Baøi tuïng XXV.10:

Nhö Phaät kinh trung thuyeát
Ñoaïn höõu ñoaïn phi höõu
Thò coá tri nieát baøn
Phi höõu dieäc phi voâ

Baøi tuïng XXV.13:

Höõu voâ coäng hôïp thaønh
Vaân haø danh nieát baøn
Nieát baøn danh voâ vi
Höõu voâ thò höõu vi.

Haõy baøn ñeán söï baùc boû thieân kieán thöù ba "caû hai höõu vaø voâ" trong baøi tuïng XXV.13 tröôùc khi baøn ñeán söï khoâng chaáp nhaän thieân kieán thöù tö "chaúng phaûi höõu chaúng phaûi voâ" trong baøi tuïng XXV.10. Taïi sao laàn naøy khoâng theå giaûi thích thieân kieán thöù ba gioáng nhö trong tröôøng hôïp thí duï 1? Taïi vì do luaät phi maâu thuaãn höõu vaø voâ khoâng theå cuøng ôû moät choã laø nieát baøn, nhö ñöôïc noùi ñeán trong baøi tuïng XXV.14:

Höõu voâ nhò söï coäng
Vaân haø thò nieát baøn
Thò nhò baát ñoàng xöù
Nhö minh aùm baát caâu.

Trong thí duï 2 chuû theå trong caùc meänh ñeà laø nieát baøn. Nieát baøn laø moät thöïc theå khoâng phaân chia ñöôïc. Do ñoù khoâng theå baûo raèng coù phaàn nieát baøn höõu hay coù phaàn nieát baøn voâ. Maët khaùc, giao cuûa hai taäp hôïp, taäp hôïp caùc phaùp höõu vaø taäp hôïp caùc phaùp voâ, laø taäp hôïp roãng. Hoäi cuûa chuùng taïo thaønh vuõ truï ngoân thuyeát bao goàm heát thaûy moïi phaùp höõu vi vì phaùp duø höõu hay voâ taát caû ñeàu höõu vi. Nieát baøn traùi laïi laø phaùp voâ vi neân khoâng theå baûo laø do caû hai höõu voâ coäng hôïp.

Theá thì nieát baøn laø "chaúng phaûi höõu chaúng phaûi voâ"? Ñaây laø tröôøng hôïp thieân kieán thöù tö noùi ñeán trong baøi tuïng XXV.10. Ngaøi Long Thoï khoâng chaáp nhaän thieân kieán naøy, theo nhö baøi tuïng XXV.15:

Nhöôïc phi höõu phi voâ
Danh chi vi nieát baøn
Thöû phi höõu phi voâ
Dó haø nhi phaân bieät.

Quaû vaäy, bôûi vì muoán phaân bieät phi höõu vaø phi voâ, tröôùc heát caàn bieát caùi thöïc höõu vaø caùi thöïc voâ thôøi söï phuû ñònh caùi höõu vaø caùi voâ môùi hôïp lyù. Nhöng ngaøi Long Thoï ñaõ baùc boû hai thieân kieán ñaàu -- "nieát baøn laø thöïc höõu; nieát baøn laø voâ" -- theo nhöõng luaän cöù trình baøy trong caùc baøi tuïng XXV.4-9 tröôùc ñoù. Vaäy moïi söï baøn luaän xem nhö ñaõ chaám döùt ngay khi hai thieân kieán ñaàu bò gaït boû. Lyù do laø vì khoâng bieát theá naøo laø caùi 'nieát baøn thöïc höõu' hay caùi 'nieát baøn voâ'. Ngoaøi ra, thieân kieán thöù ba haøm yù coù moät töï tính (svabhaøva) sôû y cuûa toång hôïp hai khaùi nieäm ñoái nghòch, höõu vaø voâ. Ñoù laø ñieàu khoâng theå chaáp nhaän. Caùi maø Ngaøi baùc boû laø kieán chaáp cho raèng nieát baøn "laø moät söï höõu" hay nieát baøn "laø moät söï voâ".

Noùi toùm laïi, thieân kieán thöù ba cuûa töù cuù Trung quaùn tuøy theo tröôøng hôïp coù theå giaûi thích nhö trong thí duï 1 laø hoäi cuûa hai taäp hôïp ñoàng phaåm vôùi hai khaùi nieäm trieät ñeå loaïi tröø hoã töông taïo thaønh vuõ truï ngoân thuyeát. Nhöng cuõng coù tröôøng hôïp nhö trong thí duï 2 naøy thieân kieán thöù ba bò coi nhö phaïm luaät phi maâu thuaãn phaûi baùc boû. Thieân kieán thöù tö laø moät phuû ñònh trieät ñeå, coù nghóa laø chaân lyù toái haäu khoâng coù ngoân ngöõ vaø luaän lyù ñeå tö duy vaø phaùt bieåu neân caàn chaám döùt moïi tranh luaän baøn caõi phuø phieám (hyù luaän).

Thí duï 3: Töù cuù phuû ñònh khoâng troïn, thieáu thieân kieán cuoái.

Sau ñaây laø thí duï töù cuù khoâng troïn, nghóa laø chæ coù ba thieân kieán ñaàu, thieáu thieân kieán cuoái.

Baøi tuïng VII.21:

Höõu phaùp baát öng sinh
Voâ dieäc baát öng sinh
Höõu voâ dieäc baát sinh
Thöû nghóa tieân dó thuyeát.

Hai thieân kieán ñaàu trong baøi tuïng naøy gioáng heät trong thí duï 1 vaø 2. Nhöng theá naøo laø yù nghóa cuûa thieân kieán thöù ba bieåu hieän trong caâu "Caû hai phaùp vöøa höõu vöøa voâ"? Moät vaät theå khoâng theå naøo ñoàng thôøi vöøa höõu vöøa voâ. Bôûi vaäy thieân kieán thöù ba laø söï xaùc nhaän khaùi nieäm maâu thuaãn. Tuy nhieân treân khía caïnh taùch bieät phaùp höõu vaø phaùp voâ, vaãn coù theå quan nieäm caâu noùi ñoù lieân quan ñeán hai taäp hôïp boå sung, taäp hôïp caùc phaùp höõu (sat) vaø taäp hôïp caùc phaùp voâ (asat). Hoäi hai taäp hôïp aáy taïo thaønh vuõ truï ngoân thuyeát bao goàm heát thaûy phaùp höõu vaø phaùp voâ (sadasat). Ngaøi Long Thoï ñaõ nghó nhö theá naøo veà hai caùch nhìn thieân kieán thöù ba nhö vöøa trình baøy? Chuùng ta khoù maø tìm thaáy yù nghó cuûa Ngaøi qua maáy traêm baøi tuïng ñöôïc thuaät laïi baèng nhöõng caâu vaên cöïc kyø suùc tích vaø haøm hoà. May thay ñieàu naøy aûnh höôûng khoâng maáy quan troïng treân tính xaùc ñònh cuûa caùc luaän cöù duøng trong Trung luaän. Luaän thöùc Trung quaùn ñaët troïng taâm nôi hai thieân kieán ñaàu maø thoâi. Hai thieân kieán sau phuï thuoäc hoaøn toaøn vaøo hai thieân kieán ñaàu.

Thí duï 4: Töù cuù phuû ñònh khoâng troïn, thieáu thieân kieán thöù 3.

Xin nhaéc laïi baøi tuïng II.1 duøng laøm thí duï trong phaàn trình baøy phöông thöùc luaän chöùng cuûa ngaøi Long Thoï ôû ñoaïn treân: "Caùi ñaõ ñi qua khoâng ñang ñi. Caùi chöa ñi qua khoâng ñang ñi. Ngoaøi caùi ñaõ ñi qua vaø caùi chöa ñi qua, caùi ñang ñi qua cuõng khoâng ñang ñi"

Ñaây laø thí duï moät tröôøng hôïp töù cuù khoâng troïn, thieáu thieân kieán thöù ba. Ba thieân kieán, thöù nhaát, thöù hai, vaø thöù tö theo thöù töï laø "caùi ñaõ ñöôïc ñi (gata)", "caùi chöa ñöôïc ñi (agata)" vaø "caùi ñang ñöôïc ñi (gamyamaøna)". Hình veõ I, II, vaø IV trong thí duï 1 coù theå duøng ñeå dieãn taõ töù cuù khoâng troïn naøy. Hình I laø taäp hôïp T caùc caùi ñaõ ñöôïc ñi, hình II laø taäp hôïp (~T) caùc caùi chöa ñöôïc ñi. Hoäi T EØ (~T) laø vuõ truï ngoân thuyeát bao goàm toaøn theå ñoaïn ñöôøng phaûi ñi (gantavya). Khoâng coù phaàn töû naøo khaùc ngoaøi ñoaïn ñöôøng phaûi ñi (vuõ truï ngoân thuyeát) aáy. Vaäy taäp hôïp caùc caùi ñang ñöôïc ñi hoaøn toaøn khoâng coù. Ñoù laø yù nghóa cuûa hình IV.

Thí duï 5: Töù cuù khaúng ñònh.

Xin nhaéc laïi baøi tuïng XVIII.8 ñaõ noùi ôû ñoaïn treân trong thí duï Daïng II: töù cuù khaúng ñònh: "Heát thaûy moïi phaùp ñeàu thaät, hay phi thaät, hay vöøa thaät vöøa phi thaät, hay khoâng phaûi thaät khoâng phaûi phi thaät. Ñoù chính laø giaùo phaùp cuûa chö Phaät".

Traùi vôùi nhöõng thí duï 1 - 4 trong ñoù moïi thieân kieán ñeàu phuû ñònh, laàn naøy boán thieân kieán trong baøi tuïng XVIII.8 ñeàu laø meänh ñeà khaúng ñònh. Theo caâu cuoái cuûa baøi tuïng thôøi nhöõng meänh ñeà khaúng ñònh trong boán thieân kieán chính laø lôøi daïy cuûa chö Phaät. Noùi nhö vaäy coù nghóa khaúng ñònh ôû ñaây töông öùng vôùi phaàn haäu ñaéc cuûa Voâ phaân bieät trí, sau khi ngoân ngöõ ñaõ ñöôïc thanh loïc baèng phuû ñònh qua phaàn gia haønh cuûa Voâ phaân bieät trí. Noùi caùch khaùc, ñaây laø ngoân ngöõ cuûa Boà taùt sau khi theå nghieäm giaùc ngoä toái thöôïng trôû laïi hoaït ñoäng treân theá gian, thieän duïng ngoân ngöõ vaø luaän lyù cuûa theá gian ñeå höôùng daãn chuùng sinh theå nghieäm Phaät taùnh.

Nhöng taïi sao coù theå khaúng ñònh "Heát thaûy moïi phaùp ñeàu thaät" trong thieân kieán thöù nhaát vaø ñoàng thôøi khaúng ñònh ñieàu ngöôïc laïi laø "Heát thaûy moïi phaùp ñeàu phi thaät" trong thieân kieán thöù hai? Theo caùc luaän sö chuù giaûi Trung luaän, caàn phaûi tìm hieåu boán thieân kieán trong töù cuù khaúng ñònh naøy treân nhieàu bình dieän khaùc nhau, nhö treân hai bình dieän Chaân ñeá vaø tuïc ñeá chaúng haïn. Thieân kieán ñaàu khaúng ñònh "Heát thaûy moïi phaùp ñeàu thaät" laø ñöùng treân phöông dieän tuïc ñeá. Thieân kieán thöù hai khaúng ñònh "Heát thaûy moïi phaùp ñeàu phi thaät" laø ñöùng treân phöông dieän Chaân ñeá. Vì treân phöông dieän naøy, caùc phaùp ñeàu khoâng theå goïi teân laø gì ñöôïc (ly danh töï töôùng), khoâng theå duøng lôøi noùi luaän baøn (ly ngoân thuyeát töôùng), vaø khoâng theå duøng taâm suy nghó ñöôïc (ly taâm duyeân töôùng). Thieân kieán thöù ba khaúng ñònh "Heát thaûy moïi phaùp ñeàu vöøa thaät vöøa phi thaät" laø ñöùng treân phöông dieän Nhò ñeá. Thieân kieán cuoái cuøng khaúng ñònh "Heát thaûy moïi phaùp ñeàu khoâng phaûi thaät khoâng phaûi phi thaät" laø theo quan ñieåm cuûa haønh giaû thaønh ñaït tueä quaùn ñaëc bieät tröïc chæ vaøo taùnh Khoâng. Treân phöông dieän nhaän thöùc luaän, neáu giaûi thích boán thieân kieán treân boán bình dieän khaùc nhau nhö vaäy thôøi khoâng coù söï maâu thuaãn giöõa boán thieân kieán aáy.

Loaïi töù cuù khaúng ñònh nhö vöøa trình baøy raát hieám thaáy trong Trung luaän. Chæ coøn moät baøi tuïng nöõa laø coù loaïi töù cuù khaúng ñònh naøy nhöng laø töù cuù khoâng troïn. Ñoù laø baøi tuïng XVIII.6:

Chö Phaät hoaëc thuyeát ngaõ
Hoaëc thuyeát ö voâ ngaõ
Chö phaùp thöïc töôùng trung
Voâ ngaõ voâ phi ngaõ.

Treân con ñöôøng tu Phaät, töù cuù Trung quaùn khoâng nhöõng chæ laø phöông tieän ñoái trò taø chaáp. Hôn nöõa, töù cuù chính laø hieän thaân cuûa Trung ñaïo. Thaät vaäy, phuû ñònh moät thieân kieán hay taø kieán ñoàng thôøi cuõng laø khaúng ñònh moät chaùnh kieán (phaù taø hieån chaùnh). Khi chaùnh ñoái laäp vôùi taø, thôøi chaùnh naøy laø moät chaùnh phaûn ñeà (ñoái thieân chaùnh), nghóa laø caùi chaùnh vôùi tö caùch ñoái nghòch vôùi taø. Moái töông quan giöõa chaùnh vôùi taø naøy goïi laø ñoái thieân trung. Ñeán khi taø hoaøn toaøn bò phaù huûy, baáy giôø xuaát hieän caùi chaùnh khoâng leä thuoäc phaûn ñeà (taän thieân chaùnh), nghóa laø caùi chaùnh sieâu vieät. Caûnh giôùi vöôït ngoaøi söï töông quan giöõa hai thaùi cöïc taø vaø chaùnh goïi laø taän thieân trung. Cuoái cuøng, khi caû chaùnh laãn taø hoaøn toaøn bò trieät haï, baáy giôø hieån loä caùi chaùnh tuyeät ñoái (tuyeät ñaõi chaùnh), nghóa laø chaân lyù. Luùc naøy yù töôûng phaân bieät hai thaùi cöïc chaùnh vaø taø hoaøn toaøn bò xoùa boû (A = phi A). Caûnh giôùi naøy laø caûnh giôùi tuyeät ñoái ñöôïc goïi laø tuyeät ñaõi trung. Nhö vaäy tuyeät ñaõi chaùnh vaø tuyeät ñaõi trung khoâng moät khoâng khaùc (phi nhaát phi dò). Khi chö Phaät ñem tuyeät ñaõi trung ra giaùo hoùa chuùng sinh, noù trôû thaønh moät thöù Trung ñaïo hay chaân lyù giaû taïm goïi laø thaønh giaû trung.

Töù cuù Trung quaùn coøn ñöôïc giaûi thích theo moät trình töï quaùn töôûng khaùc nöõa goàm coù boán taàng nhö sau.

1. ÔÛ taàng thöù nhaát, Höõu ñoái laäp vôùi Khoâng neân Höõu laø tuïc ñeá vaø Khoâng laø Chaân ñeá.

2. Leân taàng thöù hai, Höõu vaø Khoâng ñoái laäp vôùi phi Höõu phi Khoâng. Vaäy Höõu vaø Khoâng laø tuïc ñeá, phi Höõu phi Khoâng laø Chaân ñeá.

3. Leân taàng thöù ba, caû boán quan ñieåm ñoái laäp, Höõu, Khoâng, Höõu vaø Khoâng, vaø phi Höõu phi Khoâng thaûy ñeàu thuoäc tuïc ñeá. Quan ñieåm 'phi phi Höõu phi phi Khoâng' phuû ñònh chuùng ñöôïc xem laø chaân ñeá.

4. Taát caû nhöõng quan ñieåm ñöôïc dieãn taû trong ba taàng ñaàu seõ laø tuïc ñeá khi coù söï phuû ñònh chuùng ôû taàng thöù tö: 'phi phi baát Höõu phi phi baát Khoâng' laø chaân ñeá.

Boà taùt Long Thoï quaû ñaõ coù coâng ñem thuyeát Chaân Khoâng cuûa Baùt nhaõ thaønh laäp treân cô sôû bieän chöùng phaùp laáy töù cuù laøm caên baûn. Ngaøi khoâng söû duïng nghòch lyù coù tính chaát sieâu hình "saéc töùc thò khoâng" maø traùi laïi duøng ngoân ngöõ vaø lyù luaän thoâng tuïc ñeå daïy caùch taän dieät hyù luaän (nhaân ngoân khieån ngoân) vaø chæ vaøo con ñöôøng ñeán taùnh Khoâng töùc Thaät töôùng cuûa heát thaûy moïi phaùp. Trong suoát hai möôi baûy phaåm cuûa Trung luaän, boán thieân kieán cuûa töù cuù ñöôïc aùp duïng toång quaùt cho heát thaûy moïi quan nieäm sai laàm veà baûn theå caùc hieän töôïng (nhaân duyeân, vaän haønh tính, saùu tình thöùc, naêm aám, saùu ñaïi, aùi duïc, ba töôùng höõu vi), sai laàm veà thaân taâm vaø baûn chaát cuûa kinh nghieäm töï thaân (taùc nghieäp vaø taùc giaû, thaàn ngaõ, chuû theå vaø thuoäc tính, nguyeân thuûy vaø chung caùnh, khoå, haønh), sai laàm veà theá giôùi beân ngoaøi vaø quan heä chuû theå - ñoái töôïng (hoøa hôïp, töï tính, troùi vaø giaûi, nghieäp vaø quaû baùo, ngaõ vaø phaùp, thôøi gian, nhaân quaû, thaønh hoaïi), vaø sai laàm veà thöïc taïi cöùu caùnh (Nhö lai, ñieân ñaûo, Töù ñeá, Nieát baøn, Möôøi hai nhaân duyeân, taø kieán). Nhö vaäy, boán thieân kieán töù cuù khoâng nhöõng töông quan töông duyeân vôùi nhau maø coøn laø yeáu toá nhaân duyeân taïo thaønh con ñöôøng Trung ñaïo. Baøi tuïng XXIV.18 thu goïn trieát hoïc veà bieän chöùng phaùp Trung quaùn nhö sau: "Caùc phaùp do duyeân khôûi, neân ta noùi laø Khoâng, laø Giaû danh, vaø cuõng chính laø Trung ñaïo".