Trong hai möôi baûy phaåm Trung quaùn luaän, coù ñeán hai möôi laêm phaåm aùp duïng bieän chöùng phaùp ñeå phuû ñònh töï theå töùc hieän töôïng töï höõu vaø ñaû phaù söï chaáp thuû quan nieäm söï vaät coù töï tính töùc yeáu tính quyeát ñònh. Chæ coù hai phaåm ñöôïc trình baøy moät caùch xaùc quyeát laø Phaåm XXVI vaø Phaåm XXIV. Phaåm XXVI: Quaùn Nhaân duyeân chæ baøy con ñöôøng ñeán giaûi thoaùt laø tu taäp thieàn ñònh veà nhöõng noãi khoå do möôøi hai moùc xích duyeân sinh taïo ra. Phaåm XXIV: Quaùn Töù ñeá ñöôïc xem nhö moâ taû troïng taâm cuûa trieát hoïc Trung quaùn, ñeà caäp baûn chaát cuûa taùnh Khoâng vaø moái quan heä giöõa taùnh Khoâng vaø ngoân thuyeát.

Xeùt treân bình dieän tu döôõng thôøi moïi hình thöùc laäp luaän ñeà ra laø coát nhaèm baùc boû quan nieäm sai thaùc cuûa chính haønh giaû vì voâ minh töø nguyeân thuûy maø töôûng laàm raèng söï höõu luoân luoân laø söï höõu coù töï tính. Phaân tích suy lyù laø phöông phaùp höôùng ñeán tueä quaùn taùnh Khoâng, nhaän bieát caùch thöùc vaïn phaùp hieän höõu nhö thaät, hieän höõu ñuùng nhö caùi theá duyeân khôûi cuûa chuùng.

Ban ñaàu haønh giaû tra taàm toaøn trieät vôùi moät taâm phaân bieät raát vi teá ñeå thaáy roõ ñoái töôïng phaûi baùc boû, nghóa laø nhaän dieän chính xaùc caùi söï theå xuaát hieän ñöôïc coi nhö laø moät thöïc höõu rieâng bieät coù töï tính. Ñoàng thôøi haønh giaû quaùn trieät caùi caùch chaáp thuû theo baûn naêng vaøo caùi söï theå ñöôïc xem laø thaät coù töï tính aáy. Sau ñoù, haønh giaû aùp duïng nhöõng luaän thöùc quen thuoäc suy ra caùi töï theå aáy khoâng theå hieän höõu ñöôïc vaø tri nhaän chaân taùnh voâ töï tính cuûa söï theå. Khi ñaõ thaønh thuïc phaân tích suy lyù tri nhaän taùnh Khoâng cuûa moät söï theå nhaát ñònh, haønh giaû môû roäng taàm quaùn töôûng cuûa mình lan ra cho heát thaûy moïi söï theå khaùc. Daàn daø nhôø naêng löïc cuûa söï quen thuoäc moãi luùc moãi taêng, haønh giaû thaønh töïu chuyeån thöùc thaønh trí vaø chöùng ngoä taùnh Khoâng cuûa vaïn phaùp. Baáy giôø haønh giaû lìa xa moïi taø kieán veà söï höõu coù töï tính. Ñoái vôùi haønh giaû, tueä quaùn taùnh Khoâng chaúng khaùc naøo lieàu thuoác trò heát beänh nhaän laàm caùi khoâng thaønh coù. Cuoái cuøng, do nhö thaät tueä tri, haønh giaû tri nhaän heát thaûy moïi phaùp ñeàu khoâng coù töï tính: ñoù laø toaøn boä naêm thuû uaån, khoå vaø caùc laäu hoaëc, caùc sôû kieán, caùc voïng töôûng hyù luaän, caùc thieän phaùp vaø baát thieän phaùp, ngay caû lyù duyeân khôûi. Haønh giaû khoâng phuû nhaän söï höõu. Haønh giaû chaân chaùnh ñoaïn tröø söï chaáp tröôùc moät thöïc taïi töï höõu.

Ña soá keû ñöùng ra phaûn baùc thuyeát taùnh Khoâng ñeàu coá chaáp raèng moïi söï höõu ñeàu laø töï höõu, töùc coù töï tính quyeát ñònh. Do hieåu sai Khoâng laø khoâng voâ sôû höõu hay voâ theå, neân ñoái phöông laàm töôûng ngaøi Long Thoï phuû nhaän theá giôùi hieän töôïng, baùc boû söï hieän coù caùc ñoái töôïng cuûa tri thöùc thöôøng nghieäm. Ngaøi Long Thoï xaùc quyeát khoâng phuû nhaän söï hieän coù caùc hieän töôïng. Ñoái töôïng cuûa söï phuû ñònh laø caùi töï tính quyeát ñònh cuûa chuùng, bôûi vì theo Ngaøi, khoâng coù söï vaät naøo töï noù toàn taïi bieät laäp vôùi söï vaät khaùc, khoâng do duyeân sinh, hay khoâng do caùi khaùc maø hình thaønh.

Trong lôøi chuù giaûi Trung luaän, Tsong-ka-pa, toå saùng laäp toâng phaùi Phaät giaùo Muõ vaøng Geluk ôû Taây taïng vaøo theá kyû 14, nhaän xeùt raèng möôøi ba baøi tuïng Trung luaän XXIV.7-19 trong Phaåm XXIV: Quaùn Töù ñeá coù theå ñem söû duïng trong baát cöù tröôøng hôïp naøo caàn phaûi bieän minh cho thuyeát taùnh Khoâng.

Trong phaåm XXIV naøy, saùu baøi tuïng ñaàu XXIV.1 - 6 thuaät laïi laäp luaän cuûa ñoái phöông laø neáu taát caû ñeàu Khoâng, thôøi suy luaän, giaùo phaùp, tu taäp, vaø ñaïo quaû trôû neân voâ nghóa.

Baøi tuïng XXIV.7 traû lôøi cho ñoái phöông bieát raèng nhöõng lôøi chæ trích cuûa hoï laø baèng chöùng cho thaáy hoï thöïc söï khoâng hieåu bieát gì veà taùnh Khoâng: "Hieän taïi quaû thaät caùc ngöôøi khoâng coù khaû naêng tri nhaän ñöôïc taùnh Khoâng vaø nhaân duyeân cuûa Khoâng taùnh keå caû yù nghóa cuûa Khoâng taùnh neân ñaõ töï mình sanh khôûi nhöõng naõo haïi!"

Keá ñoù, Boà taùt Long Thoï ñeà caäp thuyeát Nhò ñeá. Ñaây laø laàn ñaàu tieân trong Trung luaän thuyeát Nhò ñeá ñöôïc goïi ñích danh: "Vì chuùng sanh, chö Phaät ñaõ y cöù vaøo Nhò ñeá ñeå thuyeát giaûng giaùo phaùp. Nhò ñeá ñoù chính laø Theá tuïc ñeá vaø Ñeä nhaát nghóa ñeá" (Trung luaän XXIV.8).

Caàn löu yù ôû ñaây Nhò ñeá ñöôïc tieán daãn nhö laø hai söï theå rieâng bieät. Vì moät ñeá ñöôïc goïi laø ñeä Nhaát nghóa töùc chaân lyù toái thöôïng, neân deã laøm phaùt sinh söï so saùnh maø sai laàm töôûng raèng ñeá kia, Theá tuïc ñeá, laø "ít thaät" hôn. Chöõ Haùn "Theá tuïc ñeá" laø do ngaøi La Thaäp dòch töø chöõ Phaïn samvrti-satya. Ngaøi Nghóa Tònh cho raèng dòch nhö theá chöa ñuû yù nghóa neân dòch laø phuùc tuïc ñeá hay phuùc ñeá (chöõ Haùn "phuùc" coù nghóa laø phuû, che, ñaäy). Theo ngaøi Nguyeät Xöùng, chöõ samvrti, dòch laø tuïc öôùc (convention), coù ba nghóa:

1.- samvrti coù nghóa laø chaân taùnh bò phuùc chöôùng (che phuû). Cuõng coù nghóa laø lôùp hieän töôïng bao phuû chaân taùnh. Nhö vaäy, chöõ samvrti haøm yù voâ minh vaø saéc töôùng huyeãn aûo. Theo ñònh nghóa naøy thôøi theá tuïc ñeá hay tuïc ñeá hoaøn toaøn ñoái nghòch vôùi ñeä Nhaát nghóa ñeá hay chaân ñeá. Shoøtoku, moät vò hoaøng töû Nhaät baûn, phaùt bieåu yù töôûng töông tôï: "Theá gian hö giaû, duy Phaät thò chaân".

2.- samvrti coù nghóa laø caùi naøy caùi kia duyeân nhau maø thaønh chöù khoâng töï höõu ñoäc laäp rieâng bieät. Vì tuïc öôùc neân lìa xa chaân taùnh do ñoù baét buoäc phaûi sinh khôûi vaø hieän höõu trong caûnh giôùi luaân hoài sinh töû. Ñònh nghóa thöù hai naøy khoâng ñaû ñoäng ñeán nghóa phuùc chöôùng ñöôïc neâu ra trong ñònh nghóa thöù nhaát.

3.- samvrti coù nghóa laø bieåu töôïng tuïc öôùc (samketa) vaø ngoân thuyeát (vyavahaøra). Cöù theo ñònh nghóa thöù nhì laø sinh khôûi hay hình thaønh do nhaân duyeân tuøy thuoäc theá gian thôøi taát coù nghóa laø töï thaân hieån loä döôùi hình thöùc ngoân töø, khaùi nieäm, hay tö töôûng, v..v... Do ñoù, ñònh nghóa thöù ba haøm yù ñònh nghóa thöù hai.

Ngaøi An Hueä (Sthiramati) thuoäc phaùi Duy thöùc duøng chöõ samvrtti (hai tt) thay vì chöõ samvrti (moät t) vaø ñònh nghóa laø "vyavahaøra", dòch laø ngoân thuyeát. Theo ñònh nghóa naøy samvrtti coù ba haønh töôùng lieân quan tam töï tính (bieán keá sôû chaáp, y tha khôûi, vaø vieân thaønh thöïc). ÔÛ ñaây tam töï tính ñöôïc goïi laø caên ñeá (muøla-tattva).

Haønh töôùng thöù nhaát laø prajnapti-samvrtti dòch laø thi thieát khaùi nieäm. Prajnapti coù nghóa laø phaân ñònh söï vaät (vyavasthaøna) vaø ñònh danh (naømaøbhilaøpa). Nghóa naøy töông öùng vôùi nghóa thöù ba maø ngaøi Nguyeät Xöùng gaùn cho chöõ samvrti (moät t). Ngaøi Huyeàn Trang dòch chöõ prajnapti laø "giaû" vaø ngaøi Chaân ñeá dòch laø "laäp danh".

Haønh töôùng thöù hai laø pratipatti-samvrtti dòch laø chaáp tröôùc ngoaïi vaät (arthaøbhinivesa; attachment to the outer object). Ngaøi Huyeàn Trang dòch chöõ pratipatti laø "haønh" vaø ngaøi Chaân ñeá dòch laø "thuû haønh". Nghóa naøy nhö vaäy laø coù lieân heä bieán keá chaáp (vikalpa), vaø töø ñoù lieân heä y tha khôûi (paratantra) töông öùng vôùi duyeân khôûi (pratìtyasamutpaøda), nghóa thöù hai cuûa chöõ samvrti (moät t).

Haønh töôùng thöù ba laø udbhaøvanaø-samvrtti dòch laø hieån lieãu töùc bieåu döông (samdarsanaø) vaø troû vaøo (samsuøcanaø) thöïc taïi cöùu caùnh. Noùi caøch khaùc, samvrtti laø thoát leân tìm caùch phaùt bieåu Tuyeät ñoái voâ ngoân. Nghóa naøy coù theå so saùnh vôùi khaùi nieäm ñaïo loä (maørga; the path) moät maët daãn ñeán vaø moät maët phaùt xuaát töø Tuyeät ñoái. Haønh töôùng thöù ba hoaøn toaøn ñoái nghòch vôùi nghóa che phuû noùi ñeán trong ñònh nghóa thöù nhaát cuûa chöõ samvrti.

Nhö vaäy, caû Trung quaùn laãn Duy thöùc ñeàu cho raèng theo theá tuïc ñeá söï höõu laø moät phuùc chöôùng (hindrance) xem nhö bao phuû ngaên che chaân ñeá, nhöng ñoàng thôøi söï höõu cuõng laø moät bieåu töôùng (manifestation) hieån loä chaân ñeá. Ñieàu naøy ñöôïc ngaøi Khuy Cô, vò ñeä töû xuaát saéc cuûa ngaøi Huyeàn Trang vaø toå saùng laäp Phaùp töôùng toâng, toång hôïp baèng cuïm töø "aån hieån ñeá". Ngaøi giaûi thích trong Ñaïi thöøa Phaùp uyeån Nghóa laâm chöông, Chöông Nhò ñeá:

Theá vò aån phuùc, khaû huûy hoaïi nghóa;
Tuïc vò hieån hieän, tuøy theá löu nghóa.

Y Ù Ngaøi muoán noùi "aån hieån ñeá" töùc theá tuïc ñeá vöøa phuùc chöôùng (aøvarana; hindrance) ngaên che chaân ñeá, maø cuõng vöøa hieån lieãu (udbhaøvanaø; manifestation) chaân ñeá baèng khaùi nieäm vaø ñònh danh theo quy öôùc theá gian.

Toùm laïi, tuïc ñeá coù nghóa laø chaân lyù thöôøng nghieäm cuûa cuoäc soáng haèng ngaøy coù theå suy dieãn vaø phaùt bieåu baèng ngoân ngöõ vaø lyù luaän do taäp quaùn vaø coâng öôùc quy ñònh. Ngöôïc laïi, chaân ñeá laø chaân lyù toái thöôïng baát khaû tö nghò (acintya), baát khaû thuyeát (anabhilaøpya), vaø voâ vi (asamskrta). Ñaëc tính cuûa Nhò ñeá laø khoâng bao giôø tuïc ñeá chuyeån bieán thaønh chaân ñeá ñöôïc vaø chaân ñeá luoân luoân sieâu vieät tuïc ñeá.

Trong phaàn keá tieáp, baøi tuïng Trung luaän XXIV.9 vaø 10 noùi roõ söï caàn thieát phaûi phaân bieät chaân ñeá vaø tuïc ñeá:

"9. Neáu ngöôøi naøo ñoái vôùi Nhò ñeá maø khoâng coù khaû naêng bieát vaø phaân bieät thì keû ñoù khoâng theå tri nhaän ñöôïc yù nghóa chaân thaät cuûa giaùo phaùp saâu xa vi dieäu cuûa chö Phaät.

10. Neáu khoâng nhôø Tuïc ñeá, thì khoâng ñaït ñöôïc Ñ? nhaát nghóa ñeá. Vaø neáu khoâng ñaït ñöôïc Ñeä nhaát nghóa ñeá thì khoâng chöùng ñöôïc quaû vò Nieát baøn."

Caàn löu yù ñeán ñieåm ngaøi Long Thoï khoâng heà so saùnh giaù trò giöõa tuïc ñeá vaø chaân ñeá. Ngaøi nhaán maïnh raèng söï thaáu ñaït chaân lyù toái thöôïng hoaøn toaøn tuøy thuoäc vaøo söï thoâng hieåu tuïc ñeá töùc ngoân ngöõ vaø luaän lyù cuûa theá tuïc. Quaû vaäy, chö Phaät ñaõ baèng vaøo ngoân thuyeát ñeå khai thò cho chuùng sanh ngoä nhaäp tri kieán Phaät. Phía chuùng sanh cuõng phaûi baèng vaøo ngoân ngöõ môùi theå ngoä vaø theå nhaäp Thaät töôùng. Ñoù chính laø yù nghóa cuûa Trung luaän. Trung ñöôïc khai hieån vaø chæ thò baèng Luaän, roài do Luaän maø theå ngoä vaø theå nhaäp Trung. Tieâu ñeà Trung luaän chæ goàm hai chöõ Trung vaø Luaän thoâi ñaõ noùi leân ñaày ñuû yù nghóa cuûa trieát lyù Trung quaùn.

Thuyeát taùnh Khoâng cuûa Trung quaùn raát tinh teá, vì vaäy thöôøng deã bò hieåu laàm laø moät phuû ñònh luaän. Boà taùt Long Thoï leân tieáng caûnh caùo: "Vì caên taùnh aùm ñoän, khoâng coù khaû naêng chaùnh quaùn Khoâng taùnh, neân töï haïi, chaúng khaùc naøo khoâng gioûi veà chuù thuaät baét raén neân khoâng theå baét nhöõng raén ñoäc moät caùch thieän ngheä (Trung luaän XXIV.11).

Ñöùc Theá toân bieát roõ phaùp naøy laø phaùp saâu xa maàu nhieäm, chaúng phaûi laø phaùp maø keû ñoän caên coù theå hieåu ñöôïc vì theá maø Ngaøi khoâng muoán daïy (Trung luaän XXIV.12)."

Theá roài Ngaøi Long Thoï chæ ngöôïc vaøo ñoái phöông maø noùi: "Caùc ngöôøi cho raèng ta laø ngöôøi chaáp tröôùc Khoâng taùnh neân vì ta maø sanh ra nhöõng loãi laàm, kyø thaät nhöõng loãi laàm maø hieän caùc ngöôøi ñang noùi, ñoái vôùi Khoâng taùnh thì noù hoaøn toaøn khoâng coù (Trung luaän XXIV.13)". Ngaøi giaûi thích: "Do coù yù nghóa Khoâng (voâ töï tính) neân taát caû caùc phaùp môùi ñöôïc thaønh laäp. Neáu khoâng coù yù nghóa Khoâng thôøi taát caû caùc phaùp ñeàu baát thaønh (Trung luaän XXIV.14). Hieän chính caùc ngöôøi ñang coù loãi maø laïi ñoå ngöôïc loãi aáy cho ta. Thaät gioáng nhö keû ñang côõi ngöïa maø queân con ngöïa mình ñang côõi (Trung luaän XXIV.15)".

'Khoâng' aùp duïng vaøo ngoân thuyeát (ngoân ngöõ vaø luaän lyù) coù nghóa laø im laëng, laø khoâng thuyeát, hay neáu phaùt bieåu thôøi khoâng döïa treân moät toân chæ, moät chuû tröông naøo.

Khoâng thuyeát chaúng phaûi laø moät phuû ñònh tieâu cöïc coù tính caùch ñoaïn dieät. Caâu "Tuyeät ñoái voâ ngoân" khoâng coù nghóa laø chaáp "Tuyeät ñoái coù", cuõng khoâng coù nghóa laø chaáp "Tuyeät ñoái khoâng coù". Gioáng nhö tröôøng hôïp trong kinh Ananda (Töông Öng boä, IV.400), khi du só Vacchagotta hoûi laø coù töï ngaõ hay khoâng, ñöùc Phaät im laëng khoâng traû lôøi "coù töï ngaõ" hay "khoâng coù töï ngaõ". Söï im laëng cuûa ñöùc Phaät khoâng phaûi laø moät khaúng ñònh, cuõng khoâng phaûi laø moät phuû ñònh. "Coù" vaø "khoâng coù" laø do phaân bieät ñoái ñaõi sinh ra. Im laëng laø sieâu vieät moïi phaân bieät ñoái ñaõi.

Theo ñuùng nghóa cuûa 'Khoâng', neáu xem meänh ñeà "nhaát thieát phaùp khoâng" nhö moät chuû tröông thôøi meänh ñeà aáy voâ nghóa, vì ñaõ Khoâng thôøi phaûi khoâng coù moät chuû tröông naøo, hay moät kieán giaûi rieâng tö naøo. Vaán ñeà naøy ñöôïc ñeà caäp trong Hoài traùnh luaän (Vigrahavyaøvartanì), moät quyeån saùch vieát vaøo thôøi kyø sau Trung luaän trong ñoù Ngaøi Long Thoï bieän minh caùch söû duïng ngoân ngöõ vaø bieän chöùng phaùp ñeå thuyeát minh taùnh Khoâng baèng vaøo luaän cöù cuûa ñoái phöông. Ngaøi Long Thoï thuaät laïi ñoái phöông noùi raèng hoï coù theå baùc boû chuû tröông "nhaát thieát phaùp khoâng" cuûa Ngaøi maø khoâng phaïm loãi laäp luaän sai laàm, vì hoï khoâng chaáp caùc phaùp laø khoâng. Lôøi phaûn baùc cuûa hoï coù töï tính quyeát ñònh, khoâng phaûi laø moät meänh ñeà khoâng. Traùi laïi theo hoï, Ngaøi Long Thoï ñaõ phaïm loãi laäp luaän sai laàm vì ñaõ chuû tröông moïi phaùp ñeàu khoâng maø vaãn phaùt bieåu "nhaát thieát phaùp khoâng". Meänh ñeà naøy cuõng 'khoâng' nhö moïi phaùp khaùc thôøi laøm sao baùc boû töï tính cuûa nhöõng phaùp khoâng khaùc?

Ngaøi Long Thoï traû lôøi: "Neáu ta coù laäp ra moät toân chæ (pratijnaø), thôøi loãi laàm aáy quaû thaät laø cuûa ta. Nhöng ta khoâng ñöa ra moät chuû tröông naøo caû. Nhö theá, khoâng coù loãi laàm naøo laø cuûa ta caû." (Hoài traùnh luaän, baøi tuïng soá 29). Ngaøi noùi theâm: "Ta khoâng phuû ñònh moät caùi gì caû, maø cuõng khoâng coù caùi gì ñeå phuû ñònh" (Hoài traùnh luaän, baøi tuïng soá 63). Lyù do laø vì taát caû moïi phaùp ñeàu khoâng (voâ töï tính) thôøi coøn coù gì maø phuû ñònh. Meänh ñeà "nhaát thieát phaùp khoâng" khoâng phuû ñònh caùi gì caû. Coâng duïng cuûa noù laø chæ cho thaáy khoâng coù söï vaät naøo coù töï tính quyeát ñònh, taát caû ñeàu do duyeân sinh. (Hoài traùnh luaän, baøi tuïng soá 64).

Toùm laïi, suy luaän caên cöù treân taùnh Khoâng coù nghóa laø khoâng döïa vaøo moät chuû tröông, moät toân chæ naøo nhö Ngaøi Long Thoï giaûi thích treân hoaëc giöõ im laëng khoâng phaùt bieåu nhö ñoùa hoa ñöùc Phaät giô leân vaø nuï cöôøi caûm öùng cuûa Ngaøi Ca Dieáp. Baøi tuïng Trung luaän XXII.11 trong Phaåm Quaùn Nhö Lai ñaëc bieät chæ cho thaáy raèng ngay caû khi ñöùng treân laäp tröôøng chaân ñeá maø nhìn cuõng khoâng thaáy coù ñieàu gì khaû dó noùi leân ñöôïc:

Khoâng taéc baát khaû thuyeát
Phi khoâng baát khaû thuyeát
Coïng baát coïng phaû thuyeát
Ñaûn dó giaû danh thuyeát.

Cuøng moät loaïi töù cuù phuû ñònh nhö baøi tuïng treân, baøi tuïng Trung luaän XXV.17 trong Phaåm Quaùn Nieát baøn noùi veà vaán ñeà toàn taïi hay khoâng toàn taïi sau khi cheát:

Nhö Lai dieät ñoä haäu
Baát ngoân höõu döõ voâ
Dieäc baát ngoân höõu voâ
Phi höõu caäp phi voâ.

Thöôøng khi phuû ñònh moät söï theå vaø muoán cho söï phuû ñònh coù yù nghóa thôøi söï theå aáy phaûi thöïc höõu, chöù khoâng huyeãn aûo. Nhö vaäy, vaán ñeà toàn taïi hay khoâng sau khi cheát phaùt sinh töø kieán chaáp caùc phaùp thaät coù. Vì tin raèng Nhö Lai thöïc höõu trong theá gian naøy cho neân môùi lyù luaän raèng Nhö Lai khoâng toàn taïi sau khi cheát. Nhöng neáu thaáy hieåu Nhö Lai laø Khoâng taùnh thôøi moïi caâu hoûi lieân quan ñeán söï hieän höõu sau khi cheát laø voâ nghóa. Trong Trung luaän, moãi khi ñoái phöông ñöùng treân laäp tröôøng chaân ñeá ñeå moâ taû baûn taùnh cuûa söï vaät, Ngaøi Long Thoï duøng ngay töù cuù phuû ñònh ñeå chöùng minh raèng moïi ngoân thuyeát chæ coù yù nghóa treân laäp tröôøng theá tuïc ñeá maø thoâi. Moãi laàn ta coá gaéng dieãn taû coù maïch laïc baûn taùnh cuûa söï vaät theo chaân ñeá thôøi keát cuoäc khoâng laøm sao traùnh khoûi noùi leân nhöõng ñieàu voâ nghóa lyù.

Tri thöùc thöôøng nghieäm cho thaáy theá giôùi hieän töôïng laø moät maïng löôùi 'nhaân duyeân sinh' vó ñaïi trong ñoù heát thaûy hieän töôïng ñeàu laø töông ñoái, quan heä chaèng chòt vôùi nhau, nöông vaøo nhau maø toàn taïi. Bôûi vaäy theo tuïc ñeá ta coù theå noùi vaïn höõu ñeàu khoâng, nghóa laø khoâng coù töï tính quyeát ñònh. Nhö theá quan ñieåm taùnh Khoâng khoâng coù gì ñoái nghòch vôùi laäp tröôøng tuïc ñeá. Trung luaän cho raèng ñöùc Phaät thuyeát veà phaùp Khoâng nhö laø phöông tieän ñoái trò. Thaät vaäy, chuùng sinh thöôøng chaáp nguõ uaån laøm ngaõ. Vì chaáp nguõ uaån laøm ngaõ neân coù voâ minh. Vì voâ minh neân sinh aùi duïc. Do aùi duïc môùi sinh chaáp thuû. Do chaáp thuû môùi taïo nghieäp. Vì taïo nghieäp neân môùi luaân hoài sinh töû, chòu khoå. Ñöùc Phaät daïy cho bieát heát thaûy caùc phaùp ñeàu do nhaân duyeân hoøa hôïp maø sanh ra, töï tính voán khoâng, khoâng coù ngaõ, ngaõ sôû, khoâng coù chuùng sinh, khoâng coù söï vaät. Neáu thoâng ñaït nhö vaäy thôøi thaân taâm khoûi moïi söï phieàn naõo do chaáp tröôùc gaây ra vaø ñöôïc töï do, voâ ngaïi.

Trong hai baøi tuïng Trung luaän XXIV.16 vaø 17, ngaøi Long Thoï baét ñaàu chæ cho ñoái phöông roõ söï lieân heä giöõa taùnh Khoâng vaø lyù duyeân khôûi:

"16. Neáu caùc ngöôøi thaáy caùc phaùp chaéc chaén thaät coù töï tính, töùc laø caùc ngöôøi thöøa nhaän caùc phaùp khoâng coù nhaân cuõng khoâng coù duyeân.

17. Nhö theá töùc laø phaù huûy nhaân vaø quaû, söï taïo taùc, keû taïo taùc, vaø phaùp ñöôïc taïo taùc, cuõng nhö söï sanh dieät cuûa vaïn vaät, taát caû ñeàu bò huûy hoaïi."

Nay ñeán luùc ngaøi Long Thoï baøy toû quan ñieåm cuûa mình trong hai baøi tuïng Trung luaän XXIV.18 vaø 19. Caùc luaän sö xem hai baøi tuïng naøy nhö thieát laäp neàn taûng cuûa trieát hoïc Trung quaùn:

18. Chuùng nhaân duyeân sinh phaùp
Ngaõ thuyeát töùc thò voâ
Dieäc vi thò giaû danh
Dieäc thò trung ñaïo nghóa.

19. Vò taèng höõu nhaát phaùp
Baát tuøng nhaân duyeân sinh
Thò coá nhaát thieát phaùp
Voâ baát thò khoâng giaû.

18. "Caùc phaùp do duyeân khôûi (pratìtyasamutpaøda), neân ta noùi laø Khoâng (suønyataø), laø Giaû danh (upaødaøya-prajnapti), vaø cuõng chính laø Trung ñaïo (madhyamaø pratipat)".

19. Chöa töøng thaáy coù baát cöù phaùp naøo khoâng sanh töø nhaân duyeân. Theá neân taát caû caùc phaùp ñeàu Khoâng, nghóa laø khoâng coù töï taùnh".

Chaân lyù ba maët (Vieân dung Tam ñeá): Khoâng ñeá, Giaû ñeá, vaø Trung ñeá cuûa Thieân thai toâng baét nguoàn töø baøi tuïng XXIV.18 naøy. Ñaëc bieät theo hoïc thuyeát Thieân thai, caû ba ñeá thaâm nhaäm laãn nhau, dung hoøa vaø hôïp nhaát hoaøn toaøn: moãi moät phaùp töï bieåu loä trong taát caû ba ñeá, moãi hieän höõu töông thoâng trong taát caû ba ñeá. Noùi caùch khaùc, moät söï theå laø Khoâng nhöng cuõng laø Giaû höõu. Noù laø Giaû bôûi vì noù laø Khoâng, vaø vì ñoàng thôøi vöøa laø Khoâng vöøa laø Giaû cho neân noù cuõng laø Trung. "Khoâng" hoaøn toaøn laø moät phuû ñònh. Ngay caû yù nieäm Khoâng cuõng bò phuû ñònh. Nhö theá, moïi phaùp ñeàu giaû taïm bôûi vì chuùng ñeàu ñuôïc thi thieát trong taâm hay hieän höõu do taäp hôïp nhaân duyeân. Chuùng chæ hieän höõu baèng giaû danh chöù khoâng thaät coù.

Ñieàu ñaùng löu yù trong baøi tuïng XXIV.18 laø roõ reät coù moät söï saép ñaët caùc danh töø Duyeân khôûi, Khoâng, Giaû danh, vaø Trung ñaïo theo moät thöù töï tröôùc sau nhaát ñònh. Thöù töï ñoù lieân keát caùc danh töø aáy vôùi nhau theo tieán trình luaän lyù aùp duïng trong meänh ñeà "Saéc töùc thò Khoâng, Khoâng töùc thò saéc" cuûa Taâm kinh.

Ñeå dieãn tieán lyù luaän theo tieán trình aáy thôøi tröôùc heát laäp meänh ñeà toân "duyeân khôûi laø Khoâng" keát hôïp töø "duyeân khôûi" vôùi töø "Khoâng". Lyù do? Taïi vì voâ töï tính (nhaân). Söï theå hieän khôûi do nhaân duyeân taát khoâng coù töï tính (Trung luaän XV.2). Duyeân khôûi laø ñöông theå, caùi theå thaáy ngay trong hieän taïi, trong ñöông thôøi. "Duyeân khôûi laø Khoâng" coù nghóa laø ñöông theå töùc khoâng, caùi Khoâng nôi baûn taùnh Khoâng, chöù khoâng phaûi nôi giaû töôùng Khoâng. Caùi Khoâng ñaây laø caùi Khoâng Baùt nhaõ (nghóa laø chæ coù trí Baùt nhaõ môùi thaáy bieát ñöôïc maø thoâi), töùc coù maø khoâng, chöù khoâng phaûi lìa coù maø khoâng. Nôi caùi coù maø khoâng, laø khoâng nôi töï tính cuûa noù. Vaäy nghóa cuûa Khoâng laø voâ töï tính. Thí duï: Ñaát, nöôùc, gioù, löûa duyeân hôïp sinh ra thaân theå con ngöôøi, hình thaønh vaïn vaät. Moãi ñaïi töôûng chöøng nhö coù taùnh thaät, coù töôùng thaät: ñaát coù taùnh cöùng, nöôùc coù taùnh loûng, gioù coù töôùng ñoäng, löûa coù töôùng noùng. Kyø thöïc, neáu chuùng coù töï tính thôøi chuùng ñoäc laäp rieâng bieät khoâng theå duyeân hôïp vôùi nhau ñeå thaønh thaân ngöôøi, ñeå sinh vaïn vaät. Vaäy chuùng ñeàu voâ töï tính. Taát caû caùc phaùp ñeàu duyeân sinh neân voâ töï tính. Khoâng coù töï tính neân taát caû caùc phaùp ñeàu khoâng. Do voâ töï tính maø coù vaø khoâng, khaúng ñònh vaø phuû ñònh thu nhieáp thaønh moät.

Thöù ñeán laø laäp meänh ñeà toân keá tieáp: "Khoâng laø giaû danh" keát hôïp töø "Khoâng" vôùi töø "giaû danh". Lyù do? Taïi vì do duyeân sinh (nhaân). "Khoâng" coù nghóa laø voâ töï tính. Khoâng coù töï tính quyeát ñònh neân hieän khôûi do duyeân sinh. Vaäy Khoâng laø duyeân khôûi. Giaû danh laø caùi teân goïi ñöôïc thieát laäp y cöù vaøo moät taäp hôïp nhaân duyeân. Thí duï: Maàm laø teân goïi y cöù vaøo haït gioáng. Phaät laø teân goïi y cöù vaøo thaäp trí löïc, töù chuûng tònh, töù voâ sôû uùy, thaäp baùt baát coïng phaùp, ... Vaäy giaû danh laø duyeân khôûi vì ñöôïc thaønh laäp treân moät cô sôû taäp hôïp nhaân duyeân. Trong taäp luaän giaûi Trung Luaän Prasannapadaø, ngaøi Nguyeät Xöùng coù laàn vieát: "[Nhöõng keû ngu si aáy] khoâng thaáy ñöôïc chaân lyù duyeân khôûi (pratìtya samutpaøda). Chaân lyù naøy coù yù nghóa voâ cuøng thaâm dieäu, xa lìa taø kieán chaáp thöôøng chaáp ñoaïn, vaø ñöôïc goïi laø giaû danh (upaødaøya prajnapti)". Nhö vaäy giaû danh coù nghóa laø duyeân khôûi.

Vì "Khoâng" laø giaû danh neân gioáng nhö moïi aâm thanh khaùc tieáng "Khoâng" coù coâng duïng hoaøn taát moät muïc tieâu roõ reät cuûa ngöôøi noùi. Ñöùng treân laäp tröôøng Trung quaùn maø xeùt theo phöông dieän trieát lyù ngoân ngöõ thôøi ta coù theå hieåu tieáng "Khoâng" nhö laø noùi ñeán moät loái soáng, moät caùch hieän höõu, nhaän thöùc, vaø haønh ñoäng hoaøn toaøn töï taïi, töï do vaø voâ ngaïi veà caû vaät chaát vaø tinh thaàn, giaûi thoaùt khoûi söï troùi buoäc cuûa chaáp tröôùc vaø phieàn naõo.

Caàn löu yù raèng tröôùc tieân trong meänh ñeà "Duyeân khôûi laø Khoâng", duyeân khôûi ñaõ bò phuû ñònh vaø ñöôïc xaùc quyeát laø Khoâng. Ngay sau ñoù, meänh ñeà "Khoâng laø Giaû danh" cho thaáy giaû danh chính laø duyeân khôûi ñöôïc phuïc hoaït töø taùnh Khoâng sau khi traûi qua moät laàn bò phuû ñònh. Noùi caùch khaùc, taùnh Khoâng laø theá giôùi cuûa duyeân khôûi bò phuû ñònh. Maëc daàu bò phuû ñònh, nhöng vì thöïc taïi cöùu caùnh khoâng ngöng bieåu hieän trong theá giôùi hieän töôïng döôùi bieåu hieäu giaû danh (upaødaøya prajnapti), cho neân duyeân khôûi vaãn linh hoaït vaø taùc duïng trong theá giôùi luaân hoài naøy. Duyeân khôûi taùi sinh töø taùnh Khoâng nhö vaäy laø moät giaû danh thi thieát y cöù vaøo moät soá thaønh toá. Vaäy noù ñoàng nghóa vôùi bieåu töôïng tuïc öôùc (samketa) vaø ngoân ngöõ theá gian (loka-vyavahaøra). Xuaát hieän laïi sau laàn bò taùnh Khoâng phuû ñònh, duyeân khôûi khoâng coøn nhö tröôùc khi bò phuû ñònh. Tröôùc ñoù, ai ai cuõng kinh nghieäm ñöôïc raèng caùc hieän töôïng trong ñôøi soáng haèng ngaøy ñeàu hieän khôûi do nhaân duyeân, nhöng baûn chaát cuûa chuùng khoâng maáy ai thaáy ñöôïc laø Khoâng. Laàn naøy phuïc hoaït trôû laïi töø taùnh Khoâng, duyeân khôûi trôû thaønh löôïng quaû tuïc öôùc, nghóa laø thaønh quaû nhaän thöùc cuûa Haäu ñaéc trí (laukika-prsthalabdha-jnaøna) ñöôïc goïi teân maø khoâng thaät coù.[Haäu ñaéc trí laø moät phaùp höõu vi thuoäc tuïc ñeá chöùng ñaéc ngay sau khi chöùng ñaéc Voâ phaân bieät trí (Nhieáp luaän, Voâ tröôùc)]

So vôùi caâu "Saéc töùc thò Khoâng, Khoâng töùc thò Saéc" cuûa Taâm kinh, thôøi meänh ñeà "Duyeân khôûi laø Khoâng" töông öùng vôùi phaàn ñaàu caâu "Saéc töùc thò Khoâng" vaø meänh ñeà "Khoâng laø Giaû danh" töông öùng vôùi phaàn caâu coøn laïi "Khoâng töùc thò Saéc". Hoaëc coù theå duøng ngoân vaên 'töùc phi thò danh' cuûa kinh Kim Cang maø noùi laø "Thaáy duyeân khôûi maø khoâng phaûi duyeân khôûi, taïm goïi laø duyeân khôûi vaäy".

Cuoái cuøng, baøi tuïng XXIV.18 xaùc ñònh "Duyeân khôûi chính laø Trung ñaïo". Trung luaän ñeà caäp Trung ñaïo moät caùch giaùn tieáp khi nhaéc ñeán kinh Ca Chieân Dieân Thò, Töông Öng boä, trong baøi tuïng XV.8. Trong kinh naøy ñöùc Phaät noùi ñeán Trung ñaïo nhö sau:

"Naøy Kaccaøyana, theá giôùi naøy phaàn lôùn y chæ vaøo hai cöïc ñoan naøy: coù vaø khoâng coù. ...

"Taát caû laø coù", naøy Kaccaøyana, laø moät cöïc ñoan.

"Taát caû laø khoâng coù" laø cöïc ñoan thöù hai.

Xa lìa hai cöïc ñoan aáy, naøy Kaccaøyana, Nhö Lai thuyeát phaùp theo trung ñaïo."

Caên cöù treân bieän chöùng phaùp trình baøy trong baøi tuïng XXIV.18, ta thaáy Trung ñaïo ñöôïc moâ taû nhö moät söï vaän haønh tö töôûng khoâng dính maéc vaøo hai cöïc coù vaø khoâng, khaúng ñònh vaø phuû ñònh. Tröôùc heát laø töø boû söï khaúng ñònh caùc phaùp laø thaät coù theo söï hieåu bieát thoâng thöôøng cuûa theá gian, xoay qua söï phuû ñònh moät thöïc taïi töï höõu hay phuû ñònh caù tính ñaëc thuø, lìa xa moïi hyù luaän, vaø thaønh ñaït tueä quaùn chöùng ngoä taùnh Khoâng. Sau ñoù trôû laïi khaúng ñònh duyeân khôûi laø giaû danh vaø nhaän roõ taát caû ñeàu do duyeân sinh, khoâng coù töï tính, nhö huyeãn nhö hoùa, ra ngoaøi caùi coù caùi khoâng, khoâng coù gì ñaùng phaân bieät.

Kinh Baûo Tích (Ratnakuøta Suøtra) thuaät laïi lôøi Phaät daïy tu só Kaøsyapa veà Trung ñaïo vaø taùnh Khoâng nhö sau:

"Khoâng phaûi khaùi nieäm taùnh Khoâng ñaõ laøm cho moïi söï vaät ñeàu trôû neân khoâng; thöïc ra chuùng ñeàu laø khoâng, giaûn dò chæ coù theá. Khoâng phaûi khaùi nieäm veà söï khoâng coù nguyeân nhaân cöùu caùnh ñaõ laøm cho moïi söï vaät ñeàu trôû neân khoâng coù nguyeân nhaân cöùu caùnh; thöïc ra chuùng khoâng coù nguyeân nhaân cöùu caùnh, giaûn dò chæ coù theá. Khoâng phaûi khaùi nieäm veà söï khoâng coù moät muïc tieâu toái haäu ñaõ laøm cho moïi söï vaät trôû neân khoâng coù muïc tieâu toái haäu; thöïc ra chuùng khoâng coù muïc tieâu toái haäu, giaûn dò chæ coù theá. Naøy Kaøsyapa, ta goïi söï suy nghó thaän troïng nhö vaäy laø Trung ñaïo, moät söï suy nghó thaät laø thaän troïng. Naøy Kaøsyapa, coù keû naøo maø hieåu taùnh Khoâng laø bieåu töôïng tri giaùc (upalambha) cuûa Khoâng thôøi ta noùi raèng keû ñoù ñieân cuoàng nhaát trong soá nhöõng keû ñieân cuoàng.... Quaû vaäy, naøy Kaøsyapa, thaø chaáp moät kieán giaûi veà baûn chaát con ngöôøi coù côõ lôùn nhö nuùi Tu Di, coøn toát hôn laø dính maéc vaøo kieán giaûi veà Khoâng nhö "voâ theå" (voâ sôû höõu). Taïi sao vaäy? Naøy Kaøsyapa, taïi vì taùnh Khoâng laø ñoaïn taän heát thaûy moïi luaän chaáp. Keû naøo xem taùnh Khoâng laø moät hoïc thuyeát thôøi ta baûo keû ñoù heát ñöôøng hoùa ñoä. Naøy Kaøsyapa, gioáng nhö tröôøng hôïp moät y só cho beänh nhaân uoáng thuoác, ñeán khi trò laønh beänh nguyeân thuûy maø thuoác vaãn coøn ôû laïi trong bao töû khoâng chòu toáng boû noù ra. Naøy Kaøsyapa, oâng nghó sao, ngöôøi ñoù coù thaät ñaõ chöõa heát beänh hay chöa?

-- Baïch Theá toân, quaû thaät chöa. Neáu thuoác chöõa laønh beänh nguyeân thuûy maø vaãn coøn ôû laïi trong bao töû khoâng bò toáng xuaát thôøi beänh cuûa ngöôøi ñoù trôû neân traàm troïng hôn.

-- Naøy Kaøsyapa, ñoù chính laø taùnh Khoâng ñoaïn taän heát thaûy moïi luaän chaáp. Keû naøo coøn chaáp taùnh Khoâng laø moät hoïc thuyeát thôøi ta baûo keû ñoù khoâng theå hoùa ñoä."

Khoâng taùnh laø moät phuû ñònh tuyeät ñoái (prasajya). "Khoâng" khoâng gaùn cho söï vaät nhöõng phaåm tính quyeát ñònh. "Khoâng" baùc boû nhöõng phaåm tính do voïng töôûng phaân bieät thieát laäp nhöng vì meâ laàm maø töôûng laø thaät coù. "Khoâng" phuû ñònh toaøn dieän coù nghóa laø "khoâng thay vaøo phaåm tính bò baùc boû moät phaåm tính naøo khaùc". Thí duï: Khi baûo söï vaät laø Khoâng, caùi bò phuû ñònh laø "töï tính", caùi khoâng do duyeân sinh, khoâng nhôø vaøo moät caùi khaùc maø ñöôïc hình thaønh. Phuû ñònh ôû ñaây khoâng haøm yù thay theá "töï tính" baèng moät tính naøo khaùc. Cuõng vaäy, khi taùnh Khoâng phuû ñònh thöïc taïi cuûa theá giôùi hieän töôïng thôøi khoâng coù nghóa laø khaúng ñònh "coù moät caùi gì" hay "khoâng coù caùi gì" thay theá caùi thöïc taïi bò phuû ñònh ñoù. Noùi caùch khaùc, caùi thöïc taïi bò phuû ñònh khoâng ñöôïc thay theá baèng moät thaät theå khaùc tröøu töôïng hôn, hay coù tính chaát sieâu hình.

Trung luaän chæ baøy moät phöông caùch phaùt trieån trí Baùt nhaõ laø tueä quaùn ñaëc bieät lieãu tri taùnh Khoâng ñeå thaáy bieát theá gian trong töôùng traïng chaân thöïc cuûa noù qua nhöõng hình töôùng thieân sai vaïn bieät cuûa theá giôùi hieän töôïng vaø baèng vaøo tö töôûng, tình caûm, vaø caûm giaùc cuûa theá giôùi noäi taâm. Ñoù laø söû duïng ngoân ngöõ vaø luaän lyù moät caùch thieän xaûo ñeå ñoaïn dieät hyù luaän.

Trong baøi tuïng XVIII.5, baûn chöõ Phaïn, ngaøi Long Thoï noùi raèng "Nghieäp vaø phieàn naõo dieät thôøi ñoù laø giaûi thoaùt. Nghieäp vaø phieàn naõo phaùt xuaát töø voïng töôûng phaân bieät. Voïng töôûng phaân bieät baét nguoàn töø hyù luaän. Nhaäp Khoâng taùnh thôøi hyù luaän dieät".

Ngoân ngöõ vaø luaän lyù laø coâng cuï höõu ích nhaát trong cuoäc soáng thöôøng nhaät. Chaúng may phöông caùch tö duy vaø phaùt bieåu thoâng tuïc laø voïng töôûng phaân bieät, taùch rôøi caùi bieát vôùi söï bieát, ngöôøi bieát vôùi caùi ñöôïc bieát, phaân chia ngoaïi giôùi vôùi noäi taâm, thaønh nhöõng caëp maâu thuaãn ñoái laäp nhau, "laøm cho caùc phaùp trong ñoàng nhaát tính duyeân khôûi, voâ danh voâ töôùng, voâ thæ voâ chung, voâ trung voâ bieân (khoâng trong khoâng ngoaøi) noåi leân thieân hình vaïn traïng, roài meâ muoäi chaïy theo giaû töôùng thieân hình vaïn traïng ñoù maø ñaém tröôùc, taïo nghieäp, buoäc raøng theo noù, gaây neân khoå ñau." [Luaän Thaønh Duy thöùc, Thích Thieän Sieâu]

Vì voïng töôûng phaân bieät baét nguoàn töø hyù luaän neân dieät hyù luaän thôøi khoâng coøn coù phaân bieät. Khoâng coù phaân bieät thôøi khoâng chaáp tröôùc, khoâng moùng khôûi taâm nieäm, vaø khoâng coù hai töôùng coù vaø khoâng. Do ñoù maø xaû tröø heát thaûy phieàn naõo, thaâm chöùng lyù Giaùc ngoä töùc hieån minh trí Baùt nhaõ.

Ñeå toùm keát, chuû yù cuûa baøi tuïng Trung luaän XXIV.18 laø moâ taû moät caùch toång quaùt phöông phaùp chuyeån hoùa toaøn boä taâm thöùc thay ñoåi nhöõng thoùi quen phaân bieät laäp thaønh nhöõng töôùng naêng tri vaø sôû tri, caùi khoâng thaät coù ñoái ñaõi vôùi caùi thaät coù, thaønh nhöõng thoùi quen nhaän roõ moïi phaùp ñeàu laø duyeân sinh nhö huyeãn, khoâng töï taùnh, khoâng thuû tröôùc, khoâng phaân bieät. Söï chuyeån hoùa naøy thay ñoåi haún caû moät loái soáng, ñoåi nhöõng thoùi quen chaáp tröôùc meâ laàm thaønh nhöõng thoùi quen töø bi giaùc ngoä. Trong caùi theá giôùi thieân sai vaïn bieät cuûa nhöõng giaû töôùng, ngöôøi coù trí thaáy söï vaät nhö vaäy laø nhö vaäy maø taâm khoâng chuùt dính maéc. Coi thöôøng khoå ñau vaø vui söôùng, khoâng ñeå chuùng laøm baän taâm, ngöôøi coù trí luoân luoân soáng an nhieân töï taïi laáy söï thöïc hieän söï nghieäp töï lôïi lôïi tha laøm muïc tieâu lyù töôûng. Ñoù chính laø muïc ñích Trung luaän nhaém ñeán.