Khoâng taùnh, chuû ñeà cuûa trieát hoïc Trung quaùn, laø moät phuû ñònh tuyeät ñoái, nghóa laø khoâng haøm yù moät khaúng ñònh naøo ñaèng sau. Nhöng phuû ñònh caùi gì? Töø khi Trung luaän cuûa Boà taùt Long Thoï giaûi thuyeát taùnh Khoâng vaø lyù duyeân khôûi gaén lieàn nhau baèng con ñöôøng nhò ñeá vaøo cuoái theá kyû thöù hai cho ñeán nay, caùc hoïc giaû, trieát gia, cuõng nhö luaän sö Phaät giaùo töø Ñoâng qua Taây khoâng ngôùt baøn caõi veà caâu hoûi ñoù. Coù raát nhieàu caùch traû lôøi tuøy theo laäp tröôøng cuûa ngöôøi giaûi ñaùp. Ñieàu naøy chöùng toû taùnh Khoâng cuûa Trung quaùn laø moät chaân lyù raát khoù hieåu khoù baøn vaø ñoøi hoûi moät coâng trình tu chöùng kieân trì vaø tinh tieán môùi mong chöùng ngoä. Cuõng vì lyù do aáy Boà taùt Long Thoï leân tieáng caûnh caùo: "Vì caên taùnh aùm ñoän, khoâng coù khaû naêng chaùnh quaùn Khoâng taùnh, neân töï haïi, chaúng khaùc naøo khoâng gioûi veà chuù thuaät baét raén neân khoâng theå baét nhöõng raén ñoäc moät caùch thieän ngheä (Trung luaän XXIV.11). Ñöùc Theá toân bieát roõ phaùp naøy laø phaùp saâu xa maàu nhieäm, chaúng phaûi laø phaùp maø keû ñoän caên coù theå hieåu ñöôïc vì theá maø Ngaøi khoâng muoán daïy (Trung luaän XXIV.12)."

Tröôùc heát coù quan ñieåm taát caû moïi hieän töôïng ñeàu bò phuû ñònh. Söï phuû ñònh caên cöù treân nhöõng luaän chöùng phaân tích thöïc taïi töùc bieän chöùng phaùp Trung quaùn. Bieän chöùng phaùp Trung quaùn, hay noùi goïn laïi, bieän chöùng, laø duøng töù cuù ñeå xaùc ñònh baûn theå cuûa söï vaät, phaân tích xem vaät theå töï höõu töùc laø coù töï tính hay khoâng, hoaëc xem vaät theå hoøa ñoàng thaønh moät hay coù töï tính dò bieät vôùi danh sôû y cuûa noù hay khoâng. Bieän chöùng thöôøng ñöôïc söû duïng trong luùc haønh thieàn tích khoâng quaùn, moät loái quaùn Khoâng duøng quaùn saùt vaø phaân tích ñeå trieån khai loaïi trí tueä thoâng hieåu giaùo phaùp lieãu nghóa. Sau ñaây laø nhöõng lyù do daãn chöùng.

1. Söû duïng bieän chöùng phaùp Trung quaùn ñeå tìm moät daáu hieäu veà söï höõu khaû dó thaáy bieát hay naém baét ñöôïc thôøi keát quaû laø khoâng tìm thaáy. Noùi theo thuaät ngöõ bieän chöùng, moïi hieän töôïng ñeàu khoâng ñöông ñaàu noåi vôùi bieän chöùng; nhö theá, theo quan ñieåm naøy taát caû moïi hieän töôïng ñeàu bò tri thöùc phuû ñònh.

2. Khoâng coù hình thaùi nhaän thöùc (pramaøna) naøo thaáy bieát hieän töôïng tuïc öôùc caû. Bôûi vaäy moïi hieän töôïng tuïc öôùc ñeàu bò phuû ñònh.

3. Trung luaän phuû ñònh taát caû boán thieân kieán cuûa töù cuù -- höõu, voâ, caû hai höõu vaø voâ, vaø khoâng caû hai höõu vaø voâ -- vaø khoâng coù moät hieän töôïng naøo naèm ngoaøi boán thieân kieán aáy.

4. Söï hieän khôûi coù theå giôùi haïn trong boán nguyeân nhaân -- töø chính noù, töø caùi khaùc, töø caû hai hôïp laïi, vaø khoâng do nhaân duyeân naøo -- vaø taát caû boán nguyeân nhaân ñeàu bò Trung luaän baùc boû.

1. Ñuùng nhö theá, moïi hieän töôïng ñeàu khoâng ñöông ñaàu noåi vôùi bieän chöùng. Nhöng khoâng phaûi vì vaäy maø moïi hieän töôïng ñeàu bò tri thöùc phuû ñònh. Bôûi vì caàn bieát raèng söï "khoâng ñöông ñaàu noåi vôùi bieän chöùng" khaùc bieät vôùi söï "bò tri thöùc phuû ñònh", vaø söï "khoâng ñöôïc tri thöùc thaáy bieát" khaùc bieät vôùi söï "ñöôïc tri thöùc nhaän ra laø phi höõu".

Chaúng haïn, naêm caên, maét, tai, muõi, löôõi, thaân coù caûnh giôùi sai khaùc, coù haønh giôùi sai khaùc, khoâng coù thoï laõnh caûnh giôùi, haønh giôùi laãn nhau. Nhaõn thöùc do nhaõn caên duyeân vôùi saéc traàn maø phaùt khôûi. Nhó thöùc do nhó caên duyeân vôùi thanh traàn maø phaùt khôûi. v..v... Thöùc laø lieãu bieät caûnh thöùc, nghóa laø lieãu tri moãi moãi caûnh rieâng bieät. Nhaõn thöùc lieåu tri saéc, nhó thöùc lieãu tri thanh, v..v... Nhaõn thöùc khoâng thaáy bieát aâm thanh nhöng nhö vaäy khoâng coù nghóa laø aâm thanh bò nhaõn thöùc phuû ñònh hay bò nhaõn thöùc nhaän ra laø phi höõu. Traùi laïi, trong tröôøng hôïp nhaõn thöùc tìm kieám moät hình töôùng thuoäc caûnh giôùi thaáy bieát cuûa mình, neáu nhaõn thöùc khoâng thaáy daáu hieäu naøo cuûa hình töôùng ñoù, thôøi söï höõu cuûa hình töôùng aáy bò nhaõn thöùc phuû ñònh vaø taïi nôi tìm kieám, hình töôùng aáy phi höõu ñoái vôùi nhaõn thöùc.

Töông tôï nhö theá, caûnh giôùi hoaït duïng cuûa bieän chöùng laø xaùc nhaän söï coù hay khoâng coù töï tính cuûa söï vaät. Neáu bieän chöùng tìm kieám vaø naém baét ñöôïc töï tinh thôøi töï tính hieän höõu. Treân thöïc teá, bôûi vì bieän chöùng khoâng tìm thaáy töï tính ôû ñaâu caû cho neân môùi baûo raèng töï tính bò tri thöùc phuû ñònh vaø nhaän ra laø phi höõu. Maët khaùc, hieän töôïng tuïc öôùc tuy khoâng ñöông ñaàu noåi vôùi bieän chöùng nhöng khoâng naèm trong caûnh giôùi hoaït duïng cuûa bieän chöùng neân khoâng phaûi vì khoâng ñöôïc thaáy bieát maø hieän töôïng tuïc öôùc bò bieän chöùng phuû ñònh vaø nhaän ra laø phi höõu.

Theâm nöõa, moãi khi bieän chöùng ñi tìm moät daáu hieäu gì veà söï höõu khaû dó naém baét ñöôïc taïi moät nôi töôûng coù söï höõu maø khoâng tìm ra, thôøi nôi choã aáy vaø vaøo luùc aáy bieän chöùng tìm ra ñöôïc Khoâng taùnh, söï khoâng coù maët cuûa caùi töï tính mình ñi tìm kieám. Tuy nhieân, Khoâng taùnh ñöôïc bieän chöùng tìm thaáy khoâng coù nghóa laø Khoâng taùnh khaû dó ñöông ñaàu noåi vôùi bieän chöùng. Bôûi vì ñaây laø tröôøng hôïp tri thöùc ñi tìm töï tính maø khoâng thaáy töï tính cho neân môùi tìm thaáy ñöôïc taùnh Khoâng cuûa caùi töï tính aáy. Thay vì ñi tìm töï tính, neáu aùp duïng bieän chöùng ñeå tìm Khoâng taùnh, thôøi Khoâng taùnh khoâng ñöông ñaàu noåi vôùi bieän chöùng, nghóa laø khoâng tìm thaáy taùnh Khoâng maø laïi tìm thaáy ñöôïc taùnh Khoâng cuûa Khoâng. Do ñoù, söï tìm thaáy ñöôïc do bieän chöùng vaø söï ñuû khaû naêng ñöông ñaàu vôùi bieän chöùng laø hai chuyeän khaùc nhau.

2. Vaán ñeà thaáy bieát söï höõu cuûa hieän töôïng tuïc öôùc lieân heä ñeán söï töông quan maät thieát giöõa baûn theå luaän vaø nhaän thöùc luaän. Moät söï vaät hieän höõu chæ khi naøo noù laø ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc. Vaø söï hieän höõu phaûi ñöôïc moät chaân tri löôïng töùc moät hình thaùi nhaän thöùc ñuùng baûo chöùng. Ngay caû taùnh Khoâng cuõng vaäy. Neáu hieän höõu thôøi taùnh Khoâng phaûi laø moät ñoái töôïng nhaän thöùc vaø phaûi ñöôïc moät hình thaùi nhaän thöùc ñuùng tri nhaän. Thí duï: taùnh Khoâng coù trí Baùt nhaõ (Prajnaøpaøramitaø) chöùng nghieäm; saéc töôùng coù nhaõn thöùc nhìn bieát, aâm thanh coù nhó thöùc nghe bieát, ...

Keû cho raèng khoâng coù moät hình thaùi nhaän thöùc naøo thaáy bieát hieän töôïng tuïc öôùc ñaõ ñöa ra hai lyù do sau ñaây vaø vin vaøo ñoù maø keát luaän hieän töôïng tuïc öôùc bò phuû ñònh. Lyù do thöù nhaát giaûi thích trí Baùt nhaõ tuy chöùng ngoä taùnh Khoâng nhöng trong giaây phuùt chöùng ngoä khoâng thaáy xuaát hieän nhöõng hieän töôïng tuïc öôùc nhö saéc töôùng, sinh khôûi, hoaïi dieät, .... ñoàng thôøi vôùi taùnh Khoâng cuûa chuùng. Do ñoù, trí Baùt nhaõ khoâng chöùng kieán vaø tri nhaän caùc hieän töôïng tuïc öôùc. Lyù do thöù hai vieän lôøi Phaät daïy trong kinh Vöông Tam muoäi (Samaødhiraøja Suøtra): "Nhaõn thöùc, nhó thöùc, vaø tyû thöùc khoâng phaûi laø chaân tri löôïng; thieät thöùc, thaân thöùc, vaø yù thöùc khoâng phaûi laø chaân tri löôïng".

Treân phöông dieän nhaän thöùc luaän, tuy caùc hieän töôïng tuïc öôùc khoâng hieän ra ñoàng thôøi vôùi taùnh Khoâng cuûa chuùng trong giaây phuùt chöùng ngoä, nhöng khoâng phaûi vì theá maø noùi raèng caùc hieän töôïng tuïc öôùc phi höõu. Trí Baùt nhaõ khoâng tri nhaän hieän töôïng tuïc öôùc laø vì trí Baùt nhaõ chæ thöïc chöùng ñoái töôïng cöùu caùnh maø thoâi, nhö taùnh Khoâng chaúng haïn. Vaán ñeà trí Baùt nhaõ khoâng tröïc ngoä cuøng moät luùc caû theá tuïc ñeá (hieän töôïng) laãn chaân ñeá (taùnh Khoâng cuûa hieän töôïng) laø do ñoái vôùi toaøn theå caûnh giôùi sôû tri, trí Baùt nhaõ chöa phaûi laø caùi trí thaáy bieát tinh teá khoâng coøn vöôùng maéc khoâng coøn chöôùng ngaïi. Ñaây laø trí Baùt nhaõ thaønh töïu ôû Boà taùt ñòa thöù saùu, Hieän tieàn ñòa. Treân loä trình Boà taùt ñaïo, sau khi hoaøn taát saùu söï tu hoïc: thí ñoä, giôùi ñoä, nhaãn ñoä, tieán ñoä, ñònh ñoä, vaø tueä ñoä, Boà taùt chöùng Baùt nhaõ Ba la maät töùc trí Baùt nhaõ. Kinh Baùt nhaõ chaám döùt ôû ñænh cao laø trí Baùt nhaõ. Kinh Hoa nghieâm ñi xa hôn. Nhaèm thöïc hieän tinh thaàn Ñaïi thöøa chôn khoâng dieäu höõu, thöôïng caàu boà ñeà haï hoùa chuùng sinh, kinh Hoa Nghieâm trieån khai theâm boán phaùp Ba la maät: phöông tieän, nguyeän, löïc, vaø trí. Theo kinh Giaûi thaâm maät, boán ñoä naøy laøm söï hoã trôï cho saùu ñoä kia, thaønh caùi goïi laø Thaäp Ba la maät. Phöông tieän ñoä laøm söï hoã trôï cho ba ñoä ñaàu (thí ñoä, giôùi ñoä, nhaãn ñoä) laø vì lôïi ích chuùng sinh, Boà taùt duøng caùc nhieáp phaùp laøm phöông tieän maø thu nhaän chuùng sinh, ñaët hoï vaøo thieän phaùp. Nguyeän ñoä laøm söï hoã trôï cho tieán ñoä töùc giuùp thöïc haønh tinh tieán quaùn Trung ñaïo, tu töø bi, noùi phaùp vi dieäu, bieän taøi voâ ngaïi, khieán chuùng sinh khoâng thoái chuyeån vôùi quaû Phaät. Löïc ñoä laøm söï hoã trôï cho ñònh ñoä, tröø haún phieàn naõo, thaønh ñaït tònh löï bieát caû tuïc ñeá laãn chaân ñeá vaø tònh löï daãn ra lôïi ích chuùng sinh. Cuoái cuøng, trí ñoä laøm söï hoã trôï cho tueä ñoä vaø do trí ñoä maø Boà taùt hieåu roõ caùc phaùp, giöõ vöõng Trung ñaïo, khoâng chaùn sinh töû, khoâng ham nieát baøn, coù ñaïi xaû taâm, thöông xoùt chuùng sinh. Töø ñoù môùi coù theå daãn ra caùi tueä xuaát theá töùc Phaät trí (Jnaøna). Khaùc vôùi trí thuaàn lyù cuûa Boà taùt chöùng Baùt nhaõ Ba la maät ôû ñòa thöù saùu, "trí tueä nôi quaû vò Phaät trí thaáy heát moïi söï trong khoâng thôøi gian, vöôït ngoaøi caûnh giôùi töông ñoái vaø sai bieät vì noù thaâm nhaäp khaép moïi bieân teá cuûa vuõ truï vaø tröïc nhaän caùi chaân thöôøng trong chôùp maét" (Thieàn luaän, D. T. Suzuki, Taäp Haï). Chæ coù Phaät trí môùi ñuû khaû naêng tröïc nhaän ñoàng thôøi tuïc ñeá laãn chaân ñeá, thaáy bieát cuøng moät luùc moïi hieän töôïng tuïc öôùc vaø taùnh Khoâng cuûa chuùng. Chæ coù chö Phaät môùi coù moät caùi nhìn vieân dung keát hôïp hieän töôïng vaø baûn theå, tuïc ñeá vaø chaân ñeá, khoâng thieân chaáp.

Trong kinh Vöông Tam muoäi, lôøi ñöùc Phaät noùi saùu thöùc khoâng phaûi laø chaân tri löôïng thôøi ñoù laø noùi ñoái vôùi thöïc taïi cöùu caùnh chöù khoâng phaûi ñoái vôùi hieän töôïng tuïc öôùc. Giaû nhö ngöôïc laïi, neáu saùu thöùc laø chaân tri löôïng ñoái vôùi thöïc taïi thôøi phaøm phu vôùi taâm thöùc oâ nhieãm taát thaáy bieát thöïc taïi ngay, khoâng caàn phaûi tinh taán tu döôõng ñeå khai trieån tueä quaùn xuaát theá chöùng ngoä thöïc taïi toái haäu nöõa.

3. Theo Tsong-ka-pa, nhaèm nhaän dieän roõ raøng theå caùch hieän höõu cuûa söï vaät, töù cuù hay moät phaàn goàm hai thieân kieán ñaàu, höõu vaø voâ, ñöôïc söû duïng ñeå haïn ñònh moät soá tröôøng hôïp khaû höõu hay baát khaû höõu tuøy thuoäc traïng huoáng cuûa vaán ñeà. Thí duï: Vaán ñeà söï höõu haïn ñònh chæ coù hai thieân kieán, höõu vaø voâ. Moät laø söï höõu-coù-töï-tính töùc töï höõu; hai laø söï höõu voâ töï tính töùc duyeân khôûi. Baùc boû duyeân khôûi töùc chaáp nhaän töï höõu vaø ngöôïc laïi, baùc boû töï höõu töùc chaáp nhaän duyeân khôûi, ngoaøi ra khoâng coøn söï löïa choïn naøo khaùc. Do haïn ñònh chæ coù hai söï höõu, söï höõu-coù-töï-tính vaø söï höõu voâ töï tính, Trung luaän phuû ñònh söï höõu-coù-töï-tính ñeå thuyeát minh söï höõu voâ töï tính ñuùng nhö caùi theá hieän höõu cuûa vaïn phaùp.

Moät tröôøng hôïp khaùc: Baøn ñeán vaán ñeà söï hieän-khôûi-coù-töï-tính thôøi chæ coù boán tröôøng hôïp baát khaû höõu maø thoâi: töø chính noù, töø caùi khaùc, töø caû hai, vaø khoâng coù nguyeân nhaân. Neáu caû boán thieân kieán ñeàu bò khöôùc töø, taát nhieân söï hieän-khôûi-coù-töï-tính bò phuû ñònh vaø söï vaéng maët töï tính ñöôïc xaùc nhaän. Ñoái vôùi moät soá luaän sö Trung quaùn, hoï khoâng coâng nhaän coù söï vaéng maët töï tính. Hoï cho raèng phuû ñònh laø ñuû roài khoâng caàn phaûi khaúng ñònh theâm laø coù caùi naøy hay caùi kia. Theo hoï, phuû ñònh caû boán thieân kieán laø moät phöông caùch deïp boû ngoân ngöõ vaø luaän lyù nhaèm höôùng daãn taâm thöùc nhaûy voït leân moät bình dieän nhaän thöùc cao hôn, sieâu quaù tö duy phaân bieät.

Ngöôïc laïi, ñoái vôùi giaùo phaùi Muõ vaøng Geluk, muoán phaùt sinh loaïi tueä quaùn ñaëc bieät phaân tích taùnh Khoâng thôøi khoâng caàn phaûi deïp boû ngoân ngöõ vaø luaän lyù. Luaän lyù raát caàn thieát ñeå traùnh laâm vaøo tình traïng nghi hoaëc vaø ñeå trieån khai moät möùc ñoä minh saùt, töø ñoù nhôø khoâng ngöøng tinh taán kheùo tu taäp, khi phaân tích, khi minh saùt, nhôø luoân luoân giöõ quaân bình Chæ Quaùn, vaø nhôø naêng löïc cuûa thoùi quen maø tri thöùc chuyeån daàn thaønh tueä giaùc hoaït duïng trong moät laõnh vöïc vöôït ngoaøi löôõng cöïc höõu vaø voâ, khaû dó thaønh töïu caùi thaáy vaïn phaùp nhö thöïc. Ñeå giaûi thích töù cuù maø khoâng phaïm loãi töï maâu thuaãn, giaùo phaùi naøy thaáy caàn döïa treân söï kieän thöïc teá, phaân bieät giöõa 'coù söï höõu', 'coù söï töï höõu', 'khoâng coù söï töï höõu', vaø 'söï hoaøn toaøn phi höõu'. Theo hoï, phuû ñònh höõu (thieân kieán thöù nhaát) töùc laø xaùc quyeát khoâng coù söï töï höõu. Phuû ñònh voâ (thieân kieán thöù hai) töùc laø xaùc quyeát khoâng coù söï hoaøn toaøn phi höõu. Nhö theá, noùi hieän töôïng chaúng phaûi höõu chaúng phaûi voâ töùc laø xaùc quyeát hieän töôïng chaúng phaûi töï höõu (töùc voâ töï tính) chaúng phaûi hoaøn toaøn phi höõu (töùc coù). Vaäy hieän töôïng ñöôïc xaùc quyeát coù theo tuïc öôùc nhöng coù maø voâ töï tính.

4. Neân hieåu raèng söï hieän khôûi noùi ñeán trong boán thieân kieán: töø chính noù, töø caùi khaùc, töø caû hai hôïp laïi, vaø khoâng do nhaân duyeân naøo laø söï hieän-khôûi-coù-töï-tính chöù khoâng phaûi laø söï hieän khôûi suoâng maø thoâi. Ñoái vôùi phaùi chuû tröông Trung luaän phuû ñònh heát thaûy moïi hieän töôïng, neáu söï hieän khôûi maø coù (höõu), thôøi khoâng keå coù hay khoâng coù töï tính, noù phaûi laø moät caùi gì coù theå tìm thaáy ñöôïc khi tra taàm. Do ñoù, noù phaûi naèm trong phaïm vi boán thieân kieán cuûa töù cuù. Phaùi Muõ vaøng phaûn baùc chuû tröông aáy, noùi raèng baát kyø söï hieän khôûi naøo tìm thaáy ñöôïc trong boán tröôøng hôïp khaû höõu cuûa töù cuù, thôøi theo chaân ñeá hay ngay caû theo tuïc ñeá, chuùng laø hieän-khôûi-coù-töï-tính. Lyù do: Hieän töôïng tuïc öôùc khoâng caàn phaûi phaân tích baèng bieän chöùng vì chuùng laø ñoái töôïng cuûa theá tuïc trí töùc laø caùi trí cuûa ngöôøi phaøm phu trong theá tuïc. Trí naøy thoâng thöôøng tri nhaän bieåu dieän cuûa söï vaät hieän tieàn theo truyeàn thoáng, taäp quaùn, vaø coâng öôùc, khoâng maûy may löu yù phaân tích tra taàm thaät theå cuûa söï vaät. Theá tuïc trí laø chaân tri löôïng ñoái vôùi hieän töôïng tuïc öôùc. Traùi laïi, ñoái vôùi hieän-khôûi-coù-töï-tính, bieän chöùng töù cuù laø moät hình thaùi nhaän thöùc phaân tích tìm kieám söï hieän khôûi coù hay khoâng coù töï tính. Tuy nhieân, khoâng tìm thaáy ñöôïc söï hieän-khôûi-coù-töï-tính khoâng coù nghóa laø söï hieän khôûi khoâng hieän höõu. Taát caû moïi thieân kieán veà söï hieän-khôûi-coù-töï-tính ñeàu bò baùc boû treân caû hai phöông dieän chaân ñeá vaø tuïc ñeá. Do ñoù, söï hieän-khôûi-coù-töï-tính bò baùc boû, nhöng söï hieän khôûi khoâng bò phuû ñònh, nghóa laø vaãn coù hieän khôûi maø voâ töï tính.

Toùm laïi, Trung luaän khoâng phaûi laø moät thöù hö voâ luaän phuû nhaän heát thaûy moïi hieän töôïng. Trung luaän chæ phuû nhaän tính chaát khaû thuû khaû ñaéc cuûa nhöõng danh töï giaû töôùng maø thoâi. Coù ba lyù do ñeå bieän minh caùc hieän töôïng coù theo tuïc öôùc maø voâ töï tính. Thöù nhaát, hieän töôïng tuïc öôùc coù töùc laø coù ñoái vôùi theá tuïc trí. Thöù ñeán laø tyû löôïng duøng trí phaân bieät, so saùnh, loaïi suy ñeå bieát. Chính nhôø tyû löôïng maø quaùn saùt vaø phaân tích nhaän ra caùc phaùp khoâng töï coù, do nhaân duyeân hoøa hôïp taïo thaønh. Cuoái cuøng, bieän chöùng phaùp Trung quaùn laø moät phöông tieän tuyeät xaûo raát caàn thieát ñeå chöùng minh tính phi thöïc cuûa vaïn höõu. Chung cuoäc, moïi hieän höõu tuïc öôùc ñeàu nhö huyeãn, nhö moäng, vaø giaû danh.

Moät quan ñieåm khaùc cho raèng ñoái töôïng bò phuû ñònh laø tö duy phaân bieät. Theo quan ñieåm naøy, tö duy phaân bieät laø voâ minh (avidyaø) chính coáng. Voâ minh khoâng chæ coù nghóa heïp laø thieáu kieán thöùc maø laø nguoàn goác cuûa phöông caùch tö duy thoâng tuïc, thieát laäp loái giaûi thích phaân ñoâi söï höõu thaønh coù vaø khoâng, roài töø ñoù phaùt sinh si, aùi, vaø saân haän. Vì theá, voâ minh laø goác reã cuûa moïi phieàn naõo, laø caên nguyeân söï xoay vaàn treân baùnh xe sinh töû. Muoán ñöôïc giaûi thoaùt taát nhieân phaûi ñoaïn dieät voâ minh, nghóa laø phuû ñònh heát thaûy moïi hình thöùc tö duy phaân bieät.

Phaùi naøy coøn vieän daãn kinh luaän thöôøng nhaéc nhôû raèng neàn taûng cuûa Baùt nhaõ ba la maät khoâng töïa treân ngoân ngöõ vaø luaän lyù, maø töïa treân nhöõng tröïc giaùc. Noùi caùch khaùc, Khoâng laø thaønh quaû cuûa tröïc giaùc chöù khoâng phaûi haäu quaû cuûa suy luaän. Theâm vaøo ñoù, Giaùc ngoä laø coát ôû caùi thaáy söï vaät ñuùng nhö thöïc, khoâng vöôùng ngôø vöïc, khoâng keït kieán thöùc, hoaëc kieán chaáp. Thaáy nhö thöïc töùc laø khoâng thaáy coù caùi ngaõ töï xaùc ñònh nhö ñoái laäp vôùi caùi phi ngaõ, nhöng thaáy caùi nhaát nguyeân sieâu vieät leân taát caû nhöõng caùi ñoái hieän vaø ñoái laäp, maø töï thaân vaãn dung thoâng taát caû moïi ñoái theå. Ñoù laø caùi tueä giaùc baát nhò cuûa chö Phaät tuyeät ñoái lìa xa moïi voïng töôûng phaân bieät. "Caùi thaáy cuûa Phaät nhaõn laø thaáy caùi moät trong caùi nhieàu, laø thaáu roõ raèng hai tö töôûng nghòch ñaûo nhau khoâng coù nghóa laø töông sanh töông thuoäc nhau, maø chính caû hai ñeàu bình ñaúng nhö nhau öùng hoùa töø moät nguyeân lyù duy nhaát; vaø chính ñoù laø xöù sôû cuûa töï do tuyeät ñoái. Taâm coù ñieâu luyeän ñeán möùc ñoù môùi thaáy caû khaúng ñònh vaø phuû ñònh ñeàu khoâng aùp duïng ñöôïc cho thöïc taïi, vì caùi thöïc laø caùi thaáy bieát söï vaät ñuùng nhö thöïc, hoaëc noùi ñuùng hôn, ñuùng nhö caùi theá duyeân khôûi cuûa chuùng." (Thieàn luaän, D. T. Suzuki. Taäp thöôïng. Truùc Thieân dòch)

Ñoù laø nhöõng nguyeân nhaân cuûa quan ñieåm phaûi ñoaïn tröø moïi tö duy phaân bieät. Theo quan ñieåm naøy, moïi yù nghó, moïi tö töôûng phaùt hieän nôi taâm trí ñeàu sai laàm neân khoâng ngoä ñöôïc chaân taâm. Vaäy ngöng haún vaø chaám döùt nieäm nieäm thôøi môùi ñoaïn tuyeät hoaëc chöôùng thoaùt ra khoûi voøng troùi buoäc trôû neân töï taïi. Ñoái vôùi Tsong-ka-pa, neáu chaám döùt suy tö laø giaûi thoaùt thôøi khi nguû meâ hoùa ra ñöôïc giaûi thoaùt hay sao? Vaû laïi, chaám döùt tö duy phaân bieät ngay trong giai ñoaïn chuaån bò cuûa ñaïo loä thôøi khoâng laøm sao thaáy roõ ñöôøng daãn ñeán taùnh Khoâng. Phaân bieät vaø bieän chöùng raát caàn thieát ñeå hieåu bieát taùnh Khoâng vì ba lyù do sau ñaây.

Moät laø phaûi nhôù raèng Baùt nhaõ tuy chuû tröông treân phöông dieän nhaän thöùc luaän, taát caû hieän töôïng ñeàu laø bieåu töôïng cuûa taâm, ngoaøi taâm ra taát caû ñeàu khoâng, nhöng caùi khoâng ñoù khoâng phaûi laø caùi khoâng troáng roãng, hö voâ, chæ coù phuû ñònh, maø laø caùi khoâng linh ñoäng, caùi khoâng "dieäu höõu", caùi "khoâng töùc thò saéc". Maët khaùc, veà phöông dieän tu döôõng, caùi khoâng tuy phuû ñònh ñeå thaáy khoâng coù töï tính nhöng vì theá maø khaúng ñònh thaáy khoâng coù gì ñeå chaáp tröôùc. Khoâng chaáp tröôùc khoâng phaûi laø xa laùnh theá gian, sinh hoaït tieâu cöïc, maø laø ñeå phaùt huy caùi tinh thaàn hoaït ñoäng töï do voâ ngaïi, vaän duïng taát caû moïi hoaït ñoäng voâ vi, voâ taùc ñeå thöïc hieän töø bi cöùu khoå trong tinh thaàn bình ñaúng, voâ sai bieät.

Hai laø phaûi hieåu raèng muoán ñoaïn tröø voâ minh, khoâng theå baèng haønh vi tieâu cöïc chaám döùt suy töôûng tröøu töôïng maø traùi laïi phaûi tích cöïc baèng vaøo noå löïc cuûa yù chí vaän duïng taâm naêng ñeå chöùng nghieäm caùi ñoái nghòch vôùi caùi hình töôïng huyeãn aûo do voâ minh sai laàm voïng taïo. Voâ minh laø caùi thaáy bieát ñieân ñaûo, ngöôïc laïi vôùi trí tueä caên baûn. Voâ minh phuû nhaän Giaùc ngoä, nhöng ngöôïc laïi Giaùc ngoä khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm tieâu cöïc chæ voûn veïn coù nghóa laø ñoaïn dieät Voâ minh. Giaùc ngoä khoâng phuû nhaän gì heát. Giaùc ngoä laø moät khaúng ñònh, nhö lôøi Phaät daïy: "Thaáy Phaùp töùc thaáy Phaät, thaáy Phaät töùc thaáy Phaùp". Döùt boû khaùi nieäm veà söï höõu-coù-töï-tính ñeå ñeán taùnh Khoâng maø chæ baèng caùch ngöng hoaït ñoäng yù thöùc thôøi gioáng nhö tröôøng hôïp ñöùc Phaät tröôùc khi thaønh ñaïo ñaõ töøng tu taäp vôùi hai vò ñaïo só laø Araøda Kaølaøma vaø Udraka Raømaputra caû hai phaùp thieàn Dieät taän ñònh vaø Ly thöùc ñònh, dieät heát moïi caûm thoï, döùt baët moïi tö töôûng vaø yù thöùc khi nhaäp ñònh, bieán thaân xaùc töïa hoà thaønh goã ñaù. Ñöùc Phaät nhaän ra ñoù laø moät hình thöùc tu taäp quaù tieâu cöïc khoâng theå naøo ñöa ñeán giaùc ngoä.

Ba laø caàn bieát raèng luùc khôûi ñaàu ñaïo loä ñöa ñeán thöïc chöùng taùnh Khoâng phöông tieän duy nhaát ñeå hieåu bieát laø tö duy phaân bieät. Quaû vaäy, caùc phaùp coù theå phaân thaønh hai loaïi: loaïi hieän phaùp (abhimukhì), nhö saéc, thanh, höông, ..., ñöôïc hieän löôïng töùc tri giaùc ñôn thuaàn thaáy bieát ngay trong saùt na hieän taïi vaø loaïi aån phaùp (paroksa), tuøy thuoäc tyû löôïng, moät tieán trình so saùnh loaïi suy ñeå do nhöõng daáu hieäu ñöôïc thaáy bieát maø suy ra nhöõng söï kieän khoâng hieän tieàn. Söï phaân loaïi kieåu naøy khoâng ñeå loït baát cöù moät phaùp naøo ra ngoaøi hai loaïi ñoù. Baát kyø phaùp naøo neáu khoâng hieän thôøi aån hay ngöôïc laïi. Taùnh Khoâng theo Tsong-ka-pa laø moät phaùp nhö moïi phaùp khaùc vaø coá nhieân thuoäc loaïi aån phaùp. Giaû nhö taùnh Khoâng laø hieän phaùp thôøi ai ai cuõng thaáy bieát ngay ñöôïc. Trong thöïc teá, ñaâu coù tröôøng hôïp nhö vaäy xaûy ra. Tri thöùc thöôøng nghieäm khoâng theå naøo tröïc nhaän taùnh Khoâng. Caùch ñoäc nhaát tìm ñeán taùnh Khoâng trong giai ñoaïn ñaàu cuûa ñaïo loä laø söû duïng taäp quaùn suy tö vaø nhaän thöùc thoâng tuïc.

Kinh noùi: "Vì coù danh neân coù thuû tröôùc. Vì coù töôùng neân coù thuû tröôùc". Goïi teân vaø nhaän ra töôùng daïng laø taùc duïng cuûa tö duy phaân bieät. Chaáp tröôùc vaø coá chaáp thöôøng ñi ñoâi vôùi tö duy phaân bieät. Tö duy phaân bieät thaät ra voâ haïi, nhöng khi noù ñi ñoâi vôùi chaáp tröôùc vaø coá chaáp thôøi sinh ra voïng töôûng hyù luaän gaây nguy haïi raát lôùn. Theo quan ñieåm Trung quaùn, thay vì tö duy phaân bieät, voïng töôûng hyù luaän môùi laø ñoái töôïng phuû ñònh. Voïng töôûng ôû ñaây ñöôïc hieåu theo nghóa noùi ñeán trong Ñ?i thöøa nghóa chöông: "Keû phaøm phu meâ toái ñoái vôùi söï thaät beøn khôûi ra caùc töôùng cuûa caùc phaùp, chaáp laáy töôùng maø cho ra danh, y theo danh maø giöõ laáy töôùng, bôûi choã giöõ laáy chaúng chaân thaät, neân keâu laø voïng töôûng". Ngaøi Nguyeät Xöùng giaûi thích theâm voïng töôûng laø "caùi söï toâ leân moät yù nghóa sai laàm raèng coù töï tính". Nhö vaäy, phuû ñònh voïng töôûng hyù luaän töùc laø phuû ñònh söï höõu-coù-töï-tính maø voïng taâm laàm töôûng laø chaân thöïc. Boà ñeà taâm luaän chæ roõ lyù do taïi sao phaûi ñoaïn taän moïi voïng töôûng hyù luaän: "Caùi phaùp cuûa ñöôøng meâ laø töø nôi voïng töôûng maø sanh ra, noù laàn löôït naûy nôû ra cho ñeán thaønh voâ löôïng, voâ bieân caùc phieàn naõo".

Veà vaán ñeà naøy, Trung luaän vieát: "Neáu khoâng y tuïc ñeá thôøi khoâng theå ñaït ñöôïc chaân ñeá. Neáu khoâng ñaït ñöôïc chaân ñeá, thôøi khoâng theå hieåu ñöôïc Phaät phaùp". Treân phöông dieän nhaän thöùc luaän, tuïc ñeá ôû ñaây laø ngoân ngöõ vaø luaän lyù. Chính nhôø kheùo söû duïng ngoân ngöõ vaø luaän lyù maø nhaän ra nhöõng voïng töôûng hyù luaän, aùp duïng nhöõng bieän phaùp ñoái trò, vaø chaám döùt tính töông tuïc cuûa voïng töôûng hyù luaän treân ñöôøng ñeán taùnh Khoâng. Trung luaän ñaû phaù trieät ñeå moïi voïng töôûng hyù luaän ñeå minh giaûi cho thaáy giaù trò cuûa ngoân ngöõ vaø luaän lyù khoâng ôû choã thaønh coâng maø laø ôû choã thaát baïi cuûa noù trong söï dieãn ñaït Tuyeät ñoái. Chính do söï thaát baïi naøy maø ngoân thuyeát töïu thaønh ñöôïc Trung ñaïo qua pheùp bieän chöùng. Ñieàu naøy töông quan lieân heä maät thieát ñeán nguyeân nhaân ñöôøng loái Trung quaùn duøng thieàn phaân tích luyeän taâm baèng khaùi nieäm vaø dòch hoùa phaùp. Noùi ñeán söï thaønh töïu trí Baùt nhaõ theo pheùp thieàn phaân tích, ñöùc Phaät ñaõ coù laàn caét nghóa:

"Naøy Kashyapa, thí duï, oâng coï xaùt hai que cuûi vôùi nhau laøm sinh ra löûa thôøi hai que cuûi aáy bò thieâu ruïi ngay trong tieán trình sinh löûa. Cuõng nhö theá, naøy Kashyapa, phaân bieät ñích thöïc laøm phaùt sinh naêng löïc thaønh ñaït trí Baùt nhaõ vaø trí Baùt nhaõ chöùng ngoä töùc thì tieâu dieät phaân bieät ñích thöïc." (Baûo Tích kinh; Ratnakuøta Suøtra).

Söï höõu-coù-töï-tính khoâng phaûi laø moät ñoái töôïng hieän höõu. Bôûi vì neáu noù hieän höõu thôøi khoâng theå baùc boû noù ñöôïc. Tuy nhieân, maëc daàu noù khoâng hieän höõu, nhöng vì caùi ñöông theå bò taäp khí voïng töôûng toâ treùt leân moät lôùp hình töôùng hö aûo, caùi maø ta goïi laø töï tính, laøm trí phaøm phu töôûng laàm nhö coù thaät, cho neân caàn phaûi baùc boû loaïi tröø caùi hình töôùng hö aûo ñoù. Söï baùc boû naøy khoâng gioáng nhö laáy buùa ñaùnh vôõ moät caùi bình, maø ñaây laø thöïc hieän moät quaù trình chuyeån bieán taâm thöùc trôû neân thaáy bieát nhö thaät, thaáy roõ caùi khoâng coù laø khoâng coù. Khi taâm thöùc chuyeån bieán toát ñeïp nhö vaäy thôøi ñöông nhieân caùch ñoái trò thöù hai laø tu chöùng taùnh Khoâng cuõng ñoàng thôøi thaønh töïu.

Ngoân ngöõ vaø luaän lyù sôû dó ñoùng moät vai troø quan troïng vaø caàn thieát trong tieán trình thanh luyeän taâm thöùc ñeå chöùng ngoä taùnh Khoâng laø vì treân phöông dieän nhaän thöùc luaän, taùnh Khoâng laø moät phaùp (dharma) nhö moïi phaùp khaùc. Noù ñöôïc xem nhö ñoàng nghóa vôùi nhöõng danh töø nhö: ñoái töôïng nhaän thöùc (visaya; caûnh), höõu (bhaøva), hay khaû ñaéc (jneya; höõu sôû ñaéc). Thöôøng noùi ñeán taùnh Khoâng töùc laø taùnh Khoâng cuûa moät söï vaät, nghóa laø baûn theå cuûa söï vaät aáy khoâng coù yeáu tính quyeát ñònh töï noù hieän höõu ñöôïc. Söï vaät (tuïc ñeá) vaø taùnh Khoâng cuûa noù (chaân ñeá) thöïc ra laø moät, caùi ñöông theå töùc khoângcuûa söï vaät, hay noùi theo Taâm kinh, 'baát dò, töùc thò'. Nhöng ñoái vôùi tö duy phaân bieät thôøi ñoù laø hai söï theå sai khaùc coù theå taùch lìa nhau ra. Chaúng haïn nhö moät caùi bình vaø taùnh Khoâng cuûa noù ñoàng thôøi hieän höõu cuøng ôû moät choã, baát töông ly vaø voâ sai bieät. Nhöng tö duy phaân bieät taùch chuùng thaønh hai chaúng nhöõng laø ñeå deã beà thuyeát minh cho keû phaøm phu thoâng ñaït, maø hôn nöõa haønh giaû coù theå chæ choïn taùnh Khoâng cuûa caùi bình laøm ñeà muïc tu taäp Ñònh khoâng caàn ñoàng thôøi phaûi quaùn töôûng caùi bình.

Theo thuaät ngöõ cuûa nhaän thöùc luaän Traàn Na - Thieân Chuû, caùi bình laø moät hieän töôïng ñònh chaéc (vidhi), do taïo taùc maø coù vaø tuøy thuoäc nhaân duyeân. Ngöôïc laïi, taùnh Khoâng cuûa caùi bình laø moät hieän töôïng khieån tröø (pratisedha) gioáng nhö moïi taùnh Khoâng khaùc. Caû hai ñeàu hieän höõu vì laø ñoái töôïng cuûa chaân tri löôïng, tyû löôïng vaø hieän löôïng. Baûn theå cuûa chuùng ñeàu Khoâng töùc voâ töï tính gioáng nhau. Söï tri nhaän hai thöù hieän töôïng sai khaùc nhö vaäy laø do caùch thöùc bieåu hieän cuûa chuùng ñoái vôùi tö duy phaân bieät chöù khoâng döïa vaøo caùch thöùc toàn taïi cuûa chuùng. Hieän töôïng khieån tröø thöôøng ñöôïc tri nhaän baèng caùch tuyeân boá khieån tröø ñoái töôïng phuû ñònh. Thí duï: Muoán laõnh ngoä 'khoâng-boø' thôøi phaûi tuyeân boá khieån tröø 'boø', nhöng muoán laõnh ngoä 'boø', thôøi khoâng caàn phaûi tuyeân boá khieån tröø 'khoâng-boø' vì thöïc ra, 'khoâng-boø' ñaõ ngaàm bò khieån tröø roài. Nhö vaäy khoâng-boø laø moät hieän töôïng khieån tröø vaø boø laø moät hieän töôïng ñònh chaéc. Lyù do: Neáu khoâng tuyeân boá khieån tröø maø chæ khieån tröø ngaàm laø ñuû ñeå hieän töôïng laø hieän töôïng khieån tröø thôøi hoùa ra heát thaûy moïi hieän töôïng ñeàu laø hieän töôïng khieån tröø.

Hieän töôïng khieån tröø ñöôïc chia thaønh khieån tröø quaû quyeát vaø khieån tröø khoâng quaû quyeát. Khieån tröø khoâng quaû quyeát haøm chöùa moät yù nieäm soùt laïi sau khi khieån tröø. Thí duï caâu noùi khieån tröø khoâng quaû quyeát "Chuù maäp Devadatta khoâng aên gì trong ngaøy" coù nghóa laø chuù maäp aên trong ñeâm. Khieån tröø quaû quyeát khoâng haøm chöùa moät khaúng ñònh naøo sau khi phuû ñònh. Taùnh Khoâng laø moät hieän töôïng khieån tröø quaû quyeát bôûi vì döùt khoaùt chæ phuû ñònh söï höõu-coù-töï-tính maø thoâi.

Ñieåm phaân bieät giöõa khieån tröø quaû quyeát vaø khoâng quaû quyeát raát quan troïng ñoái vôùi giaùo phaùi Muõ vaøng Geluk. Giaùo phaùi naøy duøng bieän chöùng ñeå phuû ñònh söï höõu-coù-töï-tính. Moät khi moïi daáu veát cuûa töï tính ñöôïc taåy tröø saïch baèng phöông phaùp suy luaän thôøi taùnh Khoâng hieån hieän. Giaû nhö taùnh Khoâng laø moät hieän töôïng khieån tröø khoâng quaû quyeát thôøi maëc daàu ñaõ baïch hoùa moïi daáu veát cuûa töï tính nhöng vaãn coøn coù moät caùi gì soùt laïi caàn phaûi tieáp tuïc tra taàm. Nhö theá, haønh giaû chaúng bao giôø ñaït ñeán ñieåm chöùng ngoä taùnh Khoâng. Theâm nöõa, neáu xaûy ra tröôøng hôïp caùi soùt laïi laø caùi bình thôøi hoùa ra caùi bình laø baûn tính chaân thöïc cuûa noù vaø bieän chöùng ñöa ñeán keát luaän caùi bình laø moät chaân höõu! Vì nhöõng lyù do aáy maø giaùo phaùi Geluk minh xaùc taùnh Khoâng laø moät hieän töôïng khieån tröø quaû quyeát. Chöøng naøo taùnh Khoâng laø khieån tröø quaû quyeát thôøi theá naøo bieän chöùng cuõng daãn ñeán ñieåm laõnh ngoä taùnh Khoâng bôûi vì taùnh Khoâng chæ ñôn thuaàn khieån tröø töï tính (svabhaøva), ñoái töôïng phaûi phuû ñònh.

Taùnh Khoâng laø taùnh khoâng coù töï tính. Caùi ñoái töôïng 'töï tính' caàn phaûi baùc boû thöïc ra laø phi höõu, khoâng tìm thaáy ñaâu trong thöïc taïi. Nhöng voïng töôûng cuûa phaøm phu coi laø coù thaät moïi khi suy tö, noùi naêng, vaø haønh ñoäng. Traùi laïi, söï khoâng coù töï tính laø moät hieän höõu vaø ñöôïc goïi laø taùnh Khoâng. Ngaøi Nguyeät Xöùng ñoàng nhaát nghóa Thaät töôùng vôùi taùnh Khoâng. Vaäy Thaät töôùng laø taùnh voâ töï tính. Töï tính laø do tieáng Phaïn svabhaøva dòch ra. Svabhaøva coù nhieàu nghóa vaø ñöôïc dòch ra nhieàu caùch khaùc nhau. Theo ngaøi Nguyeät Xöùng, chöõ svabhaøva trong hai baøi tuïng Trung luaän XV.1-2 coù hai nghóa ñoái nghòch neân phaûi dòch ra hai caùch khaùc nhau:

1. Svabhaøva dòch laø töï tính, laø moät ñoái töôïng phi höõu caàn phaûi baùc boû. Noù coù nghóa laø yeáu tính quyeát ñònh cuûa moät vaät theå töï höõu, töï laäp, töï toàn, vaø dò bieät.

2. Svabhaøva dòch laø thaät töôùng hay taùnh Khoâng, laø moät hieän höõu. Noù coù nghóa laø baûn taùnh chaân thöïc, laø chaân lyù cöùu caùnh, laø phaùp taùnh cuûa moät hieän töôïng.

Ñeå chöùng minh söï hieän höõu cuûa taùnh Khoâng, Tsong-ka-pa döïa vaøo hai baøi tuïng ñaàu Phaåm XV: Quaùn Höõu Voâ cuûa Trung luaän vaø lôøi chuù giaûi cuûa ngaøi Nguyeät Xöùng.

1. Chuùng duyeân trung höõu tính
Thò söï taéc baát nhieân
Tính tuøng chuùng duyeân xuaát
Töùc danh vi taùc phaùp.

2. Tính nhöôïc thò taùc giaû
Vaân haø höõu thöû nghóa
Tính danh vi voâ taùc
Baát ñaõi dò phaùp thaønh.

1. Coù töï tính (svabhaøva) trong caùc duyeân, ñoù laø moät söï sai laàm. Töï tính (svabhaøva) maø töø caùc duyeân phaùt sanh thì töï tính aáy chính laø phaùp höõu vi sinh dieät.

2. Laøm theá naøo coù theå coù yù nghóa neáu töï tính (svabhaøva) laø moät caùi gì ñöôïc taïo taùc? Töï tính (svabhaøva) chính laø caùi khoâng do taïo taùc, khoâng nhôø vaøo phaùp khaùc maø thaønh.

7. Nhöôïc phaùp thöïc höõu tính
Haäu taéc baát öng dò
Tính nhöôïc höõu dò töôùng
Thò söï chung baát nhieân.

7. Neáu phaùp thaät coù töï tính (prakrti) thì sau ñoù leõ ra khoâng coù söï bieán dò. Töï tính (prakrti) neáu coøn coù töôùng bieán dò thì hoaøn toaøn khoâng hôïp lyù.

"Caùi baûn tính nhö ñöôïc (Long Thoï) Ñaïi sö moâ taû (trong hai caâu cuoái cuûa XV.2) coù hieän höõu hay khoâng? Ñöùc Toái Thaéng toân töøng tuyeân thuyeát raèng thaät töôùng hieän höõu: 'Duø Nhö Lai coù ra ñôøi hay khoâng, thaät töôùng caùc phaùp laø thöôøng truï nhaát töôùng'. Vaäy thì theá naøo laø thaät töôùng? Ñoù laø chaân taùnh cuûa maét naøy, vaân vaân. Vaø theá naøo laø chaân taùnh cuûa maét naøy, ... ? Laø caùi khoâng do taïo taùc, khoâng nhôø vaøo phaùp khaùc maø thaønh, ñöôïc theå nghieäm baèng thöù tueä giaùc ñoaïn baët voâ minh. Chaân taùnh coù hieän höõu hay khoâng? Neáu chaân taùnh khoâng hieän höõu, thöû hoûi lòch trình xaû thaân tu thieän cuûa caùc vò Boà taùt coù yù nghóa gì? Vì nguyeân nhaân naøo caùc vò Boà taùt chaáp nhaän bieát bao gian khoå ñeå töïu thaønh söï chöùng ngoä thaät töôùng?"

Theo Tsong-ka-pa, 'do taïo taùc maø thaønh' coù nghóa laø tröôùc ñoù khoâng coù maø nay ñöôïc thaønh laäp môùi coù. Vaäy 'khoâng do taïo taùc maø thaønh' coù nghóa laø khoâng phaûi töø voâ maø laäp thaønh höõu, khoâng phaûi töø dieät maø coù sinh. Noùi caùch khaùc, chính ngay trong khi sinh ñaõ coù dieät, vaäy sinh aáy khoâng phaûi laø thaät sinh. Do ñoù, baát sinh. Cuõng vaäy, trong khi dieät ñaõ coù sinh, neân dieät maø khoâng phaûi thaät dieät. Do ñoù, baát dieät. Phaåm tính thöù nhaát cuûa thaät töôùng hay taùnh Khoâng nhö vaäy laø baát sinh baát dieät.

Giaûi thích phaåm tính thöù hai cuûa taùnh Khoâng coù phaàn tinh teá hôn. Neáu baûo 'khoâng nhôø vaøo phaùp khaùc' coù nghóa laø khoâng tuøy thuoäc nhaân duyeân, thôøi laøm sao caét nghóa ñöôïc taùnh Khoâng laø moät phaùp do duyeân sinh nhö moïi phaùp khaùc? Bôûi theá cho neân 'khoâng nhôø vaøo phaùp khaùc maø thaønh' ñöôïc giaûi thích laø khoâng nhôø vaøo söï thi thieát khaùi nieäm vaø ñònh danh maø thaønh. Ngoaøi ra, coù moät caùch giaûi thích khaùc duøng pheùp ñoái ñaõi. Thí duï: Thöôøng coù noùng laø vì coù laïnh, coù daøi laø vì coù ngaén, ... Ñoái vôùi moät vaät, caûm giaùc noùng coù theå ñoåi thaønh caûm giaùc laïnh khi so saùnh tieáp xuùc vôùi moät vaät khaùc noùng hôn, caûm giaùc daøi coù theå ñoåi thaønh caûm giaùc ngaén khi so saùnh tieáp xuùc vôùi moät vaät daøi hôn. Taùnh Khoâng töùc voâ töï tính khoâng bao giôø ñöôïc tri nhaän laø coù theå thay ñoåi thaønh moät phaùp khaùc coù töï tính, nghóa laø taùnh Khoâng ñoäc laäp ñoái vôùi moïi söï so saùnh.

Phaåm tính thöù ba 'khoâng bieán dò' ñöôïc ñònh nghóa laø 'khoâng saùt na hoaïi dieät'. Thí duï: Taùnh Khoâng cuûa moät caùi cheùn hieän khôûi khi caùi cheùn ñöôïc taïo taùc thaønh hình vaø dieät maát khi caùi cheùn bò phaù huûy. Nhö vaäy taùnh Khoâng cuûa caùi cheùn khoâng thöôøng coøn vaø tuøy thuoäc vaøo söï höõu cuûa caùi cheùn. Tuy nhieân, töøng moãi moät saùt na taùnh Khoâng cuûa caùi cheùn khoâng hoaïi dieät vaø khoâng bieán theå töø moät vaät naøy thaønh moät vaät khaùc neân ñöôïc goïi laø 'khoâng saùt na hoaïi dieät'.

Vì lyù do gì maø Tsong-ka-pa chaáp nhaän lôøi giaûi thích cuûa ngaøi Nguyeät Xöùng xem hai caâu cuoái cuûa baøi tuïng XV.2 laø moâ taû phaåm tính cuûa taùnh Khoâng chöù khoâng phaûi laø cuûa töï tính? Lyù do sau ñaây ñöôïc neâu ra. Töï tính laø phaùp hö voïng baét nguoàn töø voâ minh, töø söï ngu doát, meâ laàm ñaõ huaân taäp vaøo taâm thöùc töø voâ thuûy. Traùi laïi, ba phaåm tính -- khoâng do taïo taùc, khoâng nhôø vaøo phaùp khaùc, vaø khoâng bieán dò -- laø do hoïc hoûi hay giaû thieát maø coù. Bôûi vaäy, neáu ba phaåm tính aáy ñöôïc coi nhö laø moâ taû töï tính thôøi phuû ñònh töï tính trôû thaønh phuû ñònh ba phaåm tính aáy. Moät söï phuû ñònh nhö vaäy khoâng ñoái trò voâ minh ñuùng möùc vaø do ñoù, haønh giaû khoâng ñöôïc giaûi thoaùt ra khoûi voøng sinh töû luaân hoài. Phaûi trieät ñeå phuû ñònh töï tính hieåu theo nghóa laø do voâ minh töø voâ thuûy maø chaáp tröôùc söï vaät töï höõu, töï laäp, vaø töï toàn thôøi môùi ñoaïn taän voâ minh, töï do giaûi thoaùt. Vì theá maø ba phaåm tính aáy phaûi ñöôïc xem nhö moâ taû taùnh Khoâng.

Sau khi hieåu bieát theá naøo laø caùi ñoái töôïng phuû ñònh, caâu hoûi "Taïi sao caàn phaûi nhaän roõ ñoái töôïng phuû ñònh?" ñöông nhieân ñöôïc ñaët ra. Theo Tsong-ka-pa, loãi laàm khoâng xaùc ñònh ñuùng caùi gì phaûi baùc boû laø do hoaëc phuû ñònh chöa ñeán möùc hoaëc do phuû ñònh quaù möùc. Phuû ñònh ba phaåm tính, khoâng do taïo taùc, khoâng nhôø vaøo phaùp khaùc, vaø khoâng bieán dò, laø phuû ñònh chöa ñeán möùc daãn ñeán cöïc ñoan thöôøng kieán. Phuû ñònh taát caû moïi hieän töôïng hay phuû ñònh tö duy phaân bieät laø phuû ñònh quaù möùc ñöa ñeán cöïc ñoan ñoaïn kieán. Trong tröôøng hôïp naøy, theá giôùi trôû thaønh moät aûo giaùc, cuoäc soáng hoùa ra khoâng coù giaù trò, neân naûy sinh tö töôûng coù theå haønh ñoäng tuøy sôû thích maø khoûi chòu traùch nhieäm veà caùc haønh vi cuûa mình. Do ñoù, thöôøng xuyeân taïo nghieäp, roài bò nghieäp löïc keùo daãn, phaûi chòu sinh töû luaân hoài. Nhö vaäy söï bieát roõ ñoái töôïng phuû ñònh laø ñieàu kieän caàn ñeå thoâng ñaït ñaïo lyù duyeân khôûi Trung ñaïo.

Luùc môùi phaùt boà ñeà taâm, haønh giaû khoâng theå naøo nhaän thaáy söï sai bieät giöõa söï höõu vaø söï höõu-coù-töï-tính. Chaáp thuû söï höõu-coù-töï-tính khoâng baét nguoàn töø söï hoïc hoûi maø chính do taäp khí laâu ñôøi laâu kieáp taïo ra. Trong tieàm thöùc cuûa haønh giaû luoân luoân coù taäp quaùn meâ laàm nhaän caùi chæ coù danh töôùng giaû doái khoâng heà thaät coù thaønh caùi thaät coù. Moãi khi töï tính bò ñaû phaù haønh giaû töôûng chöøng nhö chính söï höõu bò ñaû phaù. Bôûi muø quaùng chaáp thuû moïi söï höõu ñeàu coù töï tính nhö vaäy maø haønh giaû bò buoäc vaøo voøng luaân hoài sinh töû.

Ñeå töï giaûi moïi daây troùi buoäc cuûa voïng töôûng meâ laàm, haønh giaû moät maët, tinh taán tích luõy coâng ñöùc, thanh loïc baûn thaân, cuùng döôøng, tinh taán trong vieäc thöïc haønh saùu ba la maät. Maët khaùc, tu taäp quaùn Khoâng töùc laø quaùn caùc phaùp ñeàu Khoâng, tuy chuùng hieän ra sôø sôø tröôùc maét. Ñieåm then choát cuûa quaùn Khoâng laø phaûi xaùc ñònh caùi gì phaûi baùc boû, nghóa laø phaûi bieát nhaän dieän baèng nhöõng kinh nghieäm taâm linh soáng ñoäng caùi vaät theå phi höõu thöôøng bò nhaän laàm laø töï tính hay ngaõ. Vì neáu khoâng nhaän bieát roõ caùi ngaõ phaûi baùc boû thôøi sau moät loaït phuû ñònh seõ khoâng theå naøo hieåu bieát ñöôïc caùi gì coøn löu laïi laø voâ ngaõ. Ví nhö tröôøng hôïp khoâng theå baét troäm neáu khoâng nhaän ra keû troäm hay khoâng theå baén moät muõi teân neáu khoâng theå thaáy muïc tieâu. Theâm nöõa, neáu khoâng bieát nhaän dieän caùi ngaõ ñoái töôïng cuûa söï baùc boû, haønh giaû coù theå ñi tìm moät caùi ngaõ khaùc baèng caùch khieån tröø daàn daàn taát caû nhöõng gì töôûng laø thaønh phaàn cuûa ngaõ nhö loät beï chuoái ñeå tìm loõi cöùng. Keát quaû laø baùc boû moät caùi ngaõ giaû danh giaû laäp chöù khoâng phaûi caùi ngaõ ñöôïc cho laø thaät coù töï tính, vaø cuoái cuøng rôi vaøo trong caùi khoâng troáng roãng toaøn dieän.

Sau khi nhaän roõ ñoái töôïng phuû ñònh thôøi haønh giaû baét ñaàu giai ñoaïn tìm kieám caùi ñoái töôïng aáy. Ñaây cuõng laø luùc haønh giaû phaûi khaùm phaù ra caùi hình thöùc chaáp ngaõ töùc laø caùi caùch taâm baùm laáy moät ñoái töôïng ñöôïc xem laø thaät coù töï tính. Trong traïng thaùi thieàn ñònh taäp trung haønh giaû duøng tö duy suy lyù söû duïng ñuû moïi hình thöùc luaän lyù phaân tích ñeå tìm cho ra caùi ñoái töôïng phaûi baùc boû aáy. Khi vaän duïng trí giaùc saéc beùn ñeán taän cuøng maø vaãn khoâng thaønh coâng, haønh giaû trieån khai moät nieàm xaùc tín soáng ñoäng raèng ñoái töôïng phuû ñònh hoaøn toaøn phi höõu. Tính phi höõu sau ñoù ñöôïc quaûng dieãn ñeå bao truøm heát thaûy moïi phaùp. Cuoái cuøng, nhôø naêng löïc cuûa söï quen thuoäc söû duïng vöøa tònh chæ vöøa tueä quaùn, vöøa thieàn taäp trung vöøa thieàn phaân tích, haønh giaû thaønh töïu phoái hôïp taâm tònh chæ vôùi tueä quaùn ñaëc bieät tröïc chæ vaøo taùnh Khoâng cuûa vaïn phaùp. Sau giaây phuùt chöùng ngoä taùnh Khoâng, haäu ñaéc trí thaáy bieát roõ vaïn höõu laø duyeân khôûi neân voâ töï tính. Moïi ñöông höõu ñeàu laø danh töï giaû töôùng theo tuïc öôùc.

Toùm laïi, nhaän roõ ñoái töôïng phuû ñònh laø yeáu toá caên baûn ñeå hieåu roõ nguyeân nhaân vaø yù nghóa cuûa nhöõng giai ñoaïn tieán trieån trong loä trình tu taäp. Quaù trình tu döôõng aáy chuyeån meâ thaønh ngoä, roài do ngoä maø thoâng ñaït giaù trò cuûa söï nghieäp töï lôïi, lôïi tha ngay trong theá gian hö giaû naøy, ñaõ ñöôïc Boà taùt Long Thoï tuyeân thuyeát moät caùch ngaén goïn nhöng raát ñaày ñuû trong baøi tuïng XXIV.18:

"Caùc phaùp do Duyeân khôûi, neân ta noùi laø Khoâng, laø Giaû danh, vaø cuõng chính laø Trung ñaïo".