Trong kinh Tieåu Khoâng (Trung Boä 3, soá 121; Trung A Haøm, soá 190), ñöùc Phaät xaùc nhaän nhôø an truù Khoâng neân ñaõ an truù raát nhieàu. Ngaøi giaûng kinh naøy ñeå khích leä caùc vò Tyø kheo neân haønh trì Khoâng taùnh moät caùch chôn thaät khoâng ñieân ñaûo. Taïi truù xöù naøo, nhöõng gì taïi truù xöù aáy khoâng coù, thôøi phaûi quaùn laø khoâng coù. Nhöng nhöõng gì taïi truù xöù aáy thöïc coù, thôøi phaûi quaùn laø thöïc coù. Taïi thieàn chöùng naøo chöùng ñöôïc, nhöõng gì thieàn chöùng aáy khoâng coù, thôøi phaûi quaùn laø khoâng coù, nhöng nhöõng gì thieàn chöùng aáy coù, thôøi phaûi quaùn laø thöïc coù.

"Ví nhö laâu ñaøi Loäc maãu naøy khoâng coù voi, boø, ngöïa, ngöïa caùi, khoâng coù vaøng vaø baïc, khoâng coù ñaøn baø, ñaøn oâng tuï hoäi", thôøi phaûi quaùn nhöõng söï vaät aáy laø khoâng. Nhöng coù caùi khoâng phaûi khoâng, laø söï hieän dieän cuûa chuùng Taêng ôû trong tònh xaù, thôøi phaûi quaùn chuùng Taêng thaät söï laø coù, noùi cho roõ hôn, yù töôûng veà xoùm laøng khoâng coù nhöng yù töôûng veà ngöôøi thì coù. Ñoù laø an truù chôn thaät taùnh Khoâng, khoâng ñieân ñaûo.

Tieán leân moät baäc, Tyø kheo naøo neáu muoán an truù nhieàu trong Khoâng taùnh, Tyø kheo aáy ñöøng suy nieäm ñeán yù töôûng veà xoùm laøng, ñöøng suy nieäm ñeán yù töôûng veà ngöôøi, maø thöôøng suy nieäm ñeán moät yù töôûng thuaàn nhaát veà röøng vaéng. Vò ñoù quaùn xoùm laøng laø khoâng, ngöôøi laø khoâng, nhöng coù caùi khoâng phaûi khoâng, laø vì ôû trong röøng, neân röøng laø thaät coù. Vò aáy tueä tri "Caùc öu phieàn do yù töôûng veà xoùm laøng, do yù töôûng veà ngöôøi khoâng coù hieän höõu, nhöng caùc öu phieàn do yù töôûng thuaàn nhaát veà röøng vaéng thôøi thaät söï coù maët ôû ñaây." Caùi gì khoâng coù maët, vò aáy xem laø khoâng coù maët. Caùi gì coù maët, vò aáy xem nhö vaäy laø thaät coù. Haønh trì nhö vaäy ñöôïc goïi laø haønh trì "Khoâng taùnh".

Tieáp tuïc tieán theâm baäc nöõa, Tyø kheo naøo neáu muoán an truù nhieàu trong Khoâng taùnh, Tyø kheo aáy ñöøng suy nieäm ñeán yù töôûng veà ngöôøi, ñöøng suy nieäm ñeán yù töôûng röøng vaéng, maø thöôøng suy nieäm ñeán moät yù töôûng thuaàn nhaát veà ñaát. Neáu thaáy choã ñaát naøy baèng phaúng nhö loøng baøn tay, choã troâng ra ñöôïc roõ raøng, thì haõy thöôøng suy nieäm. Vò aáy bieát raèng: "Y Ù töôûng veà ngöôøi, yù töôûng veà röøng vaéng laø khoâng, nhöng coù caùi khoâng phaûi khoâng, ñoù laø yù töôûng thuaàn nhaát veà ñaát. Caùc öu phieàn do yù töôûng veà ngöôøi, do yù töôûng veà röøng vaéng khoâng coù hieän höõu, nhöng caùc öu phieàn do yù töôûng thuaàn nhaát veà ñaát thôøi thaät söï coù maët ôû ñaây." Neáu trong ñoù khoâng coù gì caû, thì chính do ñoù maø vò aáy thaáy laø khoâng; neáu trong ñoù coøn coù caùi khaùc, thì vò aáy thaáy chôn thaät coù. Ñoù laø an truù chôn thaät taùnh Khoâng, khoâng ñieân ñaûo.

Cöù nhö theá, vöôït qua caùc thieàn chöùng veà Voâ saéc giôùi, vò aáy khoâng suy nieäm veà Khoâng voâ bieân xöù töôûng, veà Thöùc voâ bieân xöù töôûng, veà Voâ sôû höõu xöù töôûng, khoâng suy nieäm ñeán yù töôûng veà Phi töôûng phi phi töôûng xöù, vaø thöôøng suy nieäm thuaàn nhaát veà Voâ töôùng taâm ñònh (nghóa laø vò naøy chöùng ñöôïc taâm ñònh nhôø duøng moät ñoái töôïng khoâng coù töôùng neân goïi laø "voâ töôùng taâm ñònh").

Vò Tyø kheo quaùn voâ töôùng taâm ñònh naøy thuoäc höõu vi, do taâm tö taïo. Neáu voán laø sôû haønh, voán laø sôû tö, thôøi khoâng aùi laïc noù, khoâng mong caàu noù, khoâng an truù treân noù. Do quaùn nhö theá, taâm vò aáy giaûi thoaùt khoûi duïc laäu, höõu laäu, vaø voâ minh laäu. Vò aáy tueä tri: "Caùc öu phieàn do duyeân duïc laäu, do duyeân höõu laäu, do duyeân voâ minh laäu khoâng coù maët ôû ñaây. ÔÛ ñaây, chæ coù öu phieàn do saùu nhaäp (maét, tai, muõi, löôõi, thaân, yù) duyeân maïng, duyeân vôùi thaân naøy". Vò aáy tueä tri: "Loaïi töôûng naøy khoâng coù duïc laäu, khoâng coù höõu laäu, khoâng coù voâ minh laäu. Vaø chæ coù moät caùi naøy khoâng phaûi khoâng, töùc laø saùu nhaäp duyeân maïng, duyeân vôùi thaân naøy." "Vaø caùi gì khoâng coù maët ôû ñaây, vò aáy xem caùi aáy laø khoâng coù ôû ñaây. Nhöng ñoái vôùi caùi coøn laïi ôû ñaây, vò aáy bieát caùi gì coù maët ôû ñaây laø thaät coù. Naøy A Nan, caùi naøy ñoái vôùi vò aáy laø nhö vaäy, thaät coù, khoâng ñieân ñaûo, söï thöïc hieän hoaøn toaøn thanh tònh, vaø toái haäu chöùng ngoä taùnh Khoâng ".

Theo ñoaïn kinh treân, ñoái vôùi vò Tyø kheo tu haønh, tuøy theo truù xöù, hoaëc ôû laøng, hoaëc ôû röøng, hoaëc tu ñoâng ngöôøi, hoaëc tu moät mình, nhöõng gì taïi truù xöù aáy khoâng coù, vò Tyø kheo quaùn laø khoâng. Coøn nhöõng gì taïi truù xöù aáy coù, thôøi quaùn laø thöïc coù. Coøn taïi thieàn chöùng naøo, nhö khi chöùng quaû Nieát baøn giaûi thoaùt, thôøi vò aáy tueä tri ñöôïc caùc laäu hoaëc laø khoâng coù, vì ñaõ ñöôïc ñoaïn tröø, nhöng vì coøn caùi thaân höõu dö y, caùi thaân saùu nhaäp duyeân maïng, thôøi thaân aáy vaãn thaät coù. Thaân ñaõ coù, thôøi coù nhöõng öu phieàn do thaân aáy gaây neân, neân ñaõ coù thaân, thôøi coù giaø, coù beänh, coù cheát. Nhöng vì vò naøy ñaõ ñöôïc giaûi thoaùt, neân khoâng coù saàu bi khoå öu naõo, daàu thaân coù beänh, coù giaø, coù cheát.

Ñoaïn kinh sau ñaây ñöôïc laëp ñi laëp laïi ñeán taùm laàn, sau moãi laàn vò Tyø kheo tieán leân moät baäc treân loä trình Thieàn Ñònh: "Vaø caùi gì khoâng coù maët ôû ñaây, vò aáy xem caùi aáy laø khoâng coù ôû ñaây. Nhöng ñoái vôùi caùi coøn laïi ôû ñaây, vò aáy bieát caùi gì coù maët ôû ñaây laø thaät coù. Naøy A Nan, caùi naøy ñoái vôùi vò aáy laø nhö vaäy, thaät coù, khoâng ñieân ñaûo, söï thöïc hieän hoaøn toaøn thanh tònh, vaø toái haäu chöùng ngoä taùnh Khoâng". Ñoaïn vaên naøy neâu ra hai ñieåm ñoái nghòch, moät beà taùnh Khoâng laø söï khoâng hieän höõu, nhöng beà kia vaãn coù moät caùi gì coøn laïi ôû trong ñoù vì thaät coù neân khoâng theå baùc boû. Nhö vaäy, taùnh Khoâng ñöôïc ñònh nghóa laø phi höõu maø höõu, phuû ñònh maø khaúng ñònh.

Ñieàu khoù hieåu trong ñoaïn vaên laø yù nghóa cuûa cuïm töø "caùi coøn laïi (avasista)", taïi vì thoâng thöôøng taùnh Khoâng ñöôïc xem nhö phi höõu, coù tính caùch phuû ñònh. Traùi laïi, noùi ñeán "caùi coøn laïi" töùc xaùc quyeát söï höõu cuûa moät caùi gì. Phaûi chaêng "caùi coøn laïi" laø moät thöïc höõu cöùu caùnh chöa heà bò baùc boû, ngay caû khi tieán trình phuû ñònh ñaït ñeán möùc ñoä cuoái cuøng? Chaúng haïn, tröôøng hôïp ta khoâng theå phuû ñònh söï kieän laø ta ñang phuû ñònh. Ñoù laø moät khaúng ñònh ngay giöõa luùc phuû ñònh, vaø laø moät thöïc höõu vì ñöôïc tìm thaáy trong söï phuû ñònh.

Trieát hoïc Trung quaùn veà taùnh Khoâng khoâng heà ñeà caäp kinh Tieåu Khoâng naøy. Luaän Ñaïi trí ñoä cuûa ngaøi Long Thoï coù ñoaïn noùi ñeán laäp tröôøng Trung quaùn veà vaán ñeà Chaân Khoâng Dieäu Höõu cuûa Baùt nhaõ nhö sau: "Trong Baùt nhaõ Ba la maät ña, coù luùc phaân bieät caùc phaùp khoâng, ñoù laø phaàn thieån; coù luùc noùi caùc phaùp theá gian cuõng laø Nieát baøn, ñoù laø phaàn thaâm. Heát thaûy saéc phaùp ñeàu laø Phaät phaùp" (Quyeån 72). Ngay vôùi caùi chaân khoâng phuû ñònh taát caû moïi phaùp luoân luoân dính lieàn khaúng ñònh coù caùi dieäu höõu laø caùc phaùp theá gian. Chaân khoâng vaø dieäu höõu khoâng bao giôø xa lìa nhau, vaø ñieàu naøy coù theå hieåu nhö söï ñoàng nhaát phi höõu vaø höõu, phuû ñònh vaø khaúng ñònh, hay söï phuïc hoaït söï höõu töø söï phi höõu. Ta coù theå baûo raèng dieäu höõu laø caûnh giôùi "coøn laïi" nhìn theo trí tueä Baùt nhaõ nhö ñaõ noùi trong kinh Kim Cang: "Taát caû phaùp ñeàu laø Phaät phaùp. Naøy Tu Boà Ñeà! Noùi taát caû phaùp ñoù töùc khoâng phaûi taát caû phaùp, taïm goïi laø taát caû phaùp" [Nhaát thieát phaùp giai thò Phaät phaùp. Tu Boà Ñeà! Sôû ngoân nhaát thieát phaùp giaû töùc phi nhaát thieát phaùp thò coá danh nhaát thieát phaùp].

Ñoái vôùi toâng Du giaø cuûa Voâ Tröôùc veà sau ñöôïc Theá Thaân caûi toå thaønh hoïc phaùi Duy thöùc thôøi ngöôïc laïi, kinh Tieåu Khoâng laø taøi lieäu chính yeáu ñeå thuyeát minh quan ñieåm Trung ñaïo cuûa toâng. Töôûng cuõng neân bieát raèng toâng naøy khoâng chaáp vaøo hoïc thuyeát taát caû moïi söï theå ñeàu hieän höõu, vì quan nieäm khoâng coù gì ngoaøi taùc ñoäng cuûa taâm, cuõng khoâng chaáp vaøo hoïc thuyeát chaúng coù gì hieän höõu, vì quaû quyeát raèng caùc thöùc hieän höõu. Taäp Bieän Trung bieân luaän (Madhyaønta-vibhaøga) trong ñoù ngaøi Voâ Tröôùc trình baøy raát chính xaùc trieát giaùo cuûa Ngaøi veà con ñöôøng giöõa hai chuû tröông höõu luaän vaø voâ luaän, môû ñaàu vôùi hai baøi tuïng minh ñònh yù nghóa cuûa taùnh Khoâng vaø Trung ñaïo nhö sau:

abhuøtaparikalpo 'sti, dvayam tatra na vidyate /
suønyataø vidyate tv atra, tasyaøm api sa vidyate / I.1 /
na suønyam naøpi caøsuønyam tasmaøt sarvam vidhìyate /
sattvaød asattvaøt sattvaøc ca, madhyamaø pratipac ca saø / I.2 /

Hö voïng phaân bieät hieän höõu; (kieán töôùng) phaân hai khoâng coù trong ñoù
Tuy nhieân, taùnh Khoâng coù trong ñoù, vaø phaùp ñaàu (hö voïng phaân bieät) cuõng coù trong phaùp cuoái (taùnh Khoâng). (I.1)
Do ñoù maø noùi raèng heát thaûy moïi phaùp laø chaúng phaûi khoâng chaúng phaûi phi khoâng
Bôûi taïi söï höõu, bôûi taïi söï phi höõu, vaø laàn nöõa bôûi taïi söï höõu. Vaø ñoù laø Trung ñaïo. (I.2)

Caâu tieáp theo "(kieán töôùng) phaân hai (dvaya) khoâng coù trong ñoù" coù yù noùi raèng trong hö voïng phaân bieät, söï phaân hai hoaøn toaøn khoâng coù thöïc chaát neáu xeùt treân phöông dieän chaân ñeá. Nghóa laø töï hai phaàn kieán töôùng khoâng coù chi laø ngaõ laø phaùp, nhöng haøng phaøm phu meâ muoäi döïa vaøo kieán phaàn chaáp cho laø ngaõ, döïa vaøo töôùng phaàn chaáp cho laø phaùp. Ñaây chæ laø moät loái thi thieát giaû taïo cuûa hö voïng phaân bieät, chöù neáu lìa hai phaàn kieán töôùng thôøi chaúng coù chi goïi laø ngaõ, laø phaùp. Nhö vaäy, ngaõ phaùp döïa vaøo hai phaàn kieán töôùng cuûa noäi thöùc maø giaû laäp laø huyeãn aûo, khoâng coù maø nhaän laàm thaønh coù.

Söï phuû ñònh thöïc chaát cuûa kieán töôùng phaân hai ñöôïc laëp laïi trong caâu thöù ba cuûa baøi tuïng I.1 döôùi hình thöùc taùnh Khoâng: "Taùnh Khoâng coù trong ñoù" töùc laø coù trong hö voïng phaân bieät. Nhö vaäy coù nghóa laø hö voïng phaân bieät bò phuû ñònh, töùc hö voïng phaân bieät laø Khoâng, cuøng moät yù vôùi ngaøi Long Thoï: "Caùc phaùp do Duyeân khôûi, neân ta noùi laø Khoâng". Caâu cuoái baøi tuïng Bieän Trung bieân luaän I.1, "phaùp ñaàu (hö voïng phaân bieät) coù trong phaùp cuoái (taùnh Khoâng)", muoán noùi leân raèng hö voïng phaân bieät ñöôïc hoài sinh, cuõng nhö baøi tuïng Trung luaän XXIV.18: "Caùc phaùp do Duyeân khôûi, neân ta noùi laø Khoâng, laø Giaû danh, vaø cuõng chính laø Trung ñaïo" noùi ñeán Giaû danh laø caùc phaùp do duyeân khôûi ñöôïc phuïc hoaït laïi sau khi bò phuû ñònh.

Ngaøi Theá Thaân luaän giaûi baøi tuïng I.1 nhö sau: "Vaäy (trong baøi tuïng naøy) ñaëc töôùng cuûa taùnh Khoâng ñöôïc thuyeát minh moät caùch khoâng ñieân ñaûo (töùc chaân chính) nhö theá naøy: 'Ñieàu ñöôïc thaáy nhö thaät laø khi caùi naøy vaéng maët trong caùi kia, thôøi caùi kia laø khoâng, vaø hôn nöõa, ñieàu ñöôïc bieát nhö thaät laø khi caùi gì coøn laïi ôû ñaây, thôøi thaáy caùi ñoù thaät coù ôû ñaây'."

Khoâng theå khoâng coâng nhaän caùch phaùt bieåu gioáng heät nhau khi ñem ñoái chieáu ñoaïn vaên luaän giaûi naøy vôùi ñoaïn vaên ñöôïc laëp ñi laëp laïi taùm laàn trong kinh Tieåu Khoâng noùi trong phaàn treân. Phaûi chaêng ngaøi Theá Thaân ñaõ muoán vieän daãn kinh Tieåu Khoâng ñeå xaùc chöùng quan ñieåm cuûa ngaøi Voâ tröôùc veà taùnh Khoâng trong Bieän Trung bieân luaän?

Baøi tuïng I.2 tieáp theo ñaõ y theo yù kieán phaùt bieåu trong baøi tuïng I.1 maø xaùc quyeát raèng: "Heát thaûy moïi phaùp laø chaúng phaûi khoâng chaúng phaûi phi khoâng" vaø ñöa ra lyù do ñeå giaûi thích trong nhöõng caâu keá tieáp, "Bôûi taïi söï höõu, bôûi taïi söï phi höõu, vaø laàn nöõa bôûi taïi söï höõu". Theo ngaøi Theá Thaân chuù giaûi, caâu ñaàu tieân "Bôûi taïi söï höõu" coù nghóa laø "bôûi taïi hö voïng phaân bieät hieän höõu" vaø caâu naøy daãn chöùng cho meänh ñeà "chaúng phaûi khoâng". Caâu thöù hai "bôûi taïi söï phi höõu" coù nghóa laø "bôûi taïi söï phaân hai khoâng hieän höõu" vaø caâu naøy daãn chöùng cho meänh ñeà "chaúng phaûi phi khoâng". Caâu thöù ba "laàn nöõa bôûi taïi söï höõu" coù nghóa laø "bôûi taïi taùnh Khoâng coù trong hö voïng phaân bieät vaø hö voïng phaân bieät coù trong taùnh Khoâng" vaø caâu naøy daãn chöùng cho meänh ñeà "chaúng phaûi khoâng".

Caâu keát thuùc baøi tuïng I.2, "ñoù laø Trung ñaïo", cho thaáy ngaøi Voâ Tröôùc vieát Bieän Trung bieân luaän laø ñeå minh giaûi thuyeát Trung ñaïo vaø duøng taùnh Khoâng cuûa hö voïng phaân bieät laøm thí duï. Ñieàu ñaùng löu yù laø ngaøi Voâ Tröôùc moâ taû Trung ñaïo trong hai baøi tuïng I.1-2 cuûa Bieän Trung bieân luaän ñuùng theo ñöôøng loái Boà taùt Long Thoï moâ taû Trung ñaïo trong baøi tuïng XXIV.18 cuûa Trung quaùn luaän. Thoaït tieân môùi nhìn vaøo, ta thaáy coù söï khaùc bieät laø ôû phía Trung quaùn, ñieåm baét ñaàu laø duyeân khôûi tính, coøn phía Duy thöùc thôøi tröôùc heát noùi ñeán hö voïng phaân bieät. Trung quaùn duøng nhöõng khaùi nieäm tröøu töôïng nhö nhaân duyeân (pratìtya), hieän khôûi (utpatti), vaän haønh (gamana), ... vaø nhöõng khaùi nieäm sieâu hình nhö ngaõ (aøtman), töï tính (svabhaøva), vaân vaân ... Ngöôïc laïi, Duy thöùc duøng nhöõng khaùi nieäm cuï theå hôn, lieân heä ñeán phöông phaùp tu taäp, vaø quen thuoäc vôùi ñôøi soáng thöôøng ngaøy, nhö taâm (citta), thöùc (vijnaøna), vaø hö voïng phaân bieät (abhuøtaparikalpa). Maëc daàu hö voïng phaân bieät laø moät khaùi nieäm lieân quan maät thieát vôùi ñoái caûnh sôû duyeân cuûa chæ quaùn, nhöng thöïc ra, hö voïng phaân bieät laø thöùc vaø thöùc laø duyeân sinh, moät trong heát thaûy phaùp y tha khôûi, hieän höõu nhôø caùc duyeân, chöù khoâng phaûi laø caùi gì thaät coù rieâng ngoaøi moïi phaùp. Bôûi vaäy cho neân hö voïng phaân bieät khoâng khaùc gì y tha khôûi tính. Vì y tha khôûi tính ñoàng nghóa vôùi duyeân khôûi tính neân phía Duy thöùc cuõng xem nhö laáy duyeân khôûi tính laøm ñieåm khôûi ñaàu söï dieãn taû tieán trình tu taäp ñeå töïu thaønh Trung ñaïo nhö beân phía Trung quaùn.

Hôn theá nöõa, baøi tuïng Bieän Trung bieân luaän I.1 giaûi thích raát ñaày ñuû tieán trình bieän chöùng daãn ñeán ñònh tính taùnh Khoâng töïa treân hai quan ñieåm, phi höõu (phaân hai) vaø höõu (taùnh Khoâng). Ñoái vôùi thieàn sinh luùc sô khôûi, baét ñaàu noùi ñeán taùnh Khoâng cuûa hö voïng phaân bieät laø ñieàu töï nhieân vaø hôïp lyù. Do ñoù, taùnh Khoâng ñöôïc xaùc laäp baèng caùch phuû ñònh "kieán töôùng phaân hai". Caû chuû theå laãn ñoái töôïng nhaän thöùc ñeàu bò phuû ñònh. Noùi nhö vaäy coù nghóa laø phuû ñònh toaøn theá giôùi. Toaøn theá giôùi laø Khoâng, ñuùng theo tieàn ñeà "Nhaát thieát phaùp Khoâng" cuûa Trung quaùn ñaõ phaùt bieåu. Taùnh Khoâng ôû ñaây khoâng chæ thuaàn tuùy phuû ñònh. Noù sieâu vieät caû söï höõu vaø söï phi höõu. Cho neân hai caâu ñaàu baøi tuïng Trung luaän XXII.11 noùi: "Khoâng taéc baát khaû thuyeát; Phi khoâng baát khaû thuyeát". Nghóa laø: khoâng theå noùi leân ñeå xaùc nhaän caùi khoâng cuõng nhö caùi phi khoâng. Baøi tuïng Bieän Trung bieân luaän I.2 giaûi thích ñieàu naøy vôùi nhieàu chi tieát hôn. Baøi tuïng xaùc nhaän ngay luùc khôûi ñaàu "heát thaûy moïi phaùp laø chaúng phaûi khoâng chaúng phaûi phi khoâng", roài sau ñoù neâu roõ nguyeân nhaân caên cöù treân ba lyù do: söï höõu, söï phi höõu, vaø söï höõu. Hai lyù do ñaàu, "bôûi taïi söï höõu" vaø "bôûi taïi söï phi höõu" ñoái nghòch nhau caàn ñöôïc xeùt treân cuøng moät bình dieän vaø xem nhö theo thöù töï bieåu döông söï khaúng ñònh vaø söï phuû ñònh. Lyù do thöù ba, "laàn nöõa bôûi taïi söï höõu", phaûi ñöôïc hieåu treân moät bình dieän sieâu vieät hai lyù do ñaàu. Do ñoù, söï höõu noùi ñeán laàn thöù ba naøy khoâng ñoàng loaïi vôùi söï höõu neâu ra trong lyù do thöù nhaát. Laàn naøy, söï höõu haøm chöùa hai nghóa. Moät, taùnh Khoâng hieän höõu trong hö voïng phaân bieät. Hai, hö voïng phaân bieät hieän höõu trong taùnh Khoâng. Ñaõ laø taùnh Khoâng thôøi ñaëc töôùng laø phuû ñònh vaø phi höõu. Nay laïi noùi ñeán söï höõu cuûa taùnh Khoâng thôøi ñöông nhieân voâ lyù vaø phaïm loãi töï maâu thuaãn. Ngaøi Thanh Bieän (Bhaøvaviveka) thuoäc phaùi Trung quaùn ñaû kích kòch lieät chuû tröông naøy cuûa phaùi Duy thöùc. Phaùi naøy tuy bieát ñieàu ñoù nhöng vaãn khoâng ngaàn ngaïi ñònh nghóa taùnh Khoâng nhö laø ñoàng thôøi "khoâng vaø baát khoâng" theo nhö baøi tuïng Bieän Trung bieân luaän I.13 sau ñaây:

dvayaøbhaøvo hy abhaøvasya bhaøvah suønyasya laksanam

Phaùi Duy thöùc thöôøng döïa treân thuyeát tam taùnh tam voâ taùnh ñeå laøm saùng toû khaùi nieäm höõu vaø phi höõu. Kinh Giaûi thaâm maät thuaät laïi lôøi ñöùc Phaät daïy Boà taùt Thaéng nghóa sinh veà ba voâ taùnh: "Thaéng nghóa sinh, haõy nhaän thöùc raèng Nhö Lai caên cöù ba voâ taùnh sau ñaây maø maät yù noùi caùc phaùp toaøn khoâng. AÁy laø töôùng voâ taùnh, sinh voâ taùnh, thaéng nghóa voâ taùnh".

Töôùng voâ taùnh laø bieán keá chaáp tính cuûa caùc phaùp. Taïi sao? Vì bieán keá sôû chaáp thieát laäp döïa vaøo danh töôùng, maø danh töôùng laø bieåu töôïng cuûa taâm chöù thaät ra khoâng coù ñaëc tính toàn taïi neân goïi laø töôùng voâ taùnh. Sinh voâ taùnh laø y tha khôûi tính cuûa caùc phaùp. Taïi sao? Vì phaûi nhôø nhaân duyeân caùc phaùp môùi khôûi sinh, maø nhaân duyeân thôøi ñeàu do taâm, töï noù khoâng coù ñaëc tính rieâng bieät, neân goïi laø sinh voâ taùnh. Thaéng nghóa voâ taùnh coù hai. Moät laø y tha khôûi tính, vì caùc phaùp do sinh voâ taùnh maø noùi laø voâ taùnh vaø y tha khôûi tính khoâng phaûi laø ñoái töôïng quaùn töôûng duyeân theo ñoù maø ñöôïc söï thanh tònh cuûa taâm neân y tha khôûi tính khoâng phaûi laø thaéng nghóa ñeá töùc chaân ñeá. Vì theá, y tha khôûi tính goïi laø thaéng nghóa voâ taùnh. Hai laø vieân thaønh thaät tính, vì töôùng voâ ngaõ cuûa heát thaûy moïi phaùp chính laø thaéng nghóa ñeá töùc chaân ñeá vaø vieân thaønh do töôùng voâ ngaõ hieån loä, nghóa laø nhôø vaøo caùi taâm thanh tònh môùi coù, ngoaøi taâm ra noù cuõng khoâng coù töï tính neân vieân thaønh thaät tính goïi laø thaéng nghóa voâ taùnh.

Nhö treân, coù theå hieåu chöõ Khoâng theo ba caùch. (1) Vì caùi thaáy laø do bieán keá chaáp, söï chuyeån bieán baûn theå cuûa thöùc thaønh chuû theå phaân bieät vaø ñoái töôïng phaân bieät, cho neân thöïc taïi maø thöùc nhìn thaáy khoâng phaûi laø thöïc taïi töï thaân maø chæ laø moät theá giôùi thi thieát giaû taïo cuûa hai phaàn kieán töôùng aáy. Vaäy bieán keá sôû chaáp tính 'khoâng' vì noù laø ñoái töôïng phuû ñònh phaûi baùc boû. Do ñoù, Khoâng coù nghóa laø phi höõu, laø khoâng.

(2) Vì y tha khôûi tính laø tính töông duyeân töông sinh cuûa vaïn höõu cho neân coù theå nhìn thaáy baèng caùch quaùn saùt phaân bieät taäp hôïp caùc duyeân toá taïo thaønh neàn taûng sôû y cuûa nhaän thöùc (pratisedhyavastu; pratisedha-visaya). Hieän khôûi duyeân sinh tuy coù nhöng coù moät caùch töông ñoái. Vaäy y tha khôûi tính 'khoâng' vì noù laø "caùi coøn laïi" sau khi phuû ñònh bieán keá chaáp tính vaø "caùi coøn laïi" aáy laø khoâng. Ñoái töôïng phuû ñònh (pratisedhya) ôû ñaây chính laø kieán töôùng phaân hai. Do ñoù, Khoâng coù nghóa laø thieáu vaéng bieán keá chaáp tính nôi neàn taûng sôû y cuûa nhaän thöùc vaø "caùi coøn laïi" laø khoâng ôû nôi ñoù.

(3) Vieân thaønh thaät tính laø söï hieån loä cuûa phaùp voâ ngaõ töùc taùnh Khoâng, töùc Chaân nhö, töùc Chaân töôùng thöïc taïi. Nhöng khoâng theå thaáy tính vieân thaønh thaät neáu khoâng thaáy tính y tha khôûi, gioáng nhö tröôøng hôïp khoâng theå bieát tính caùch voâ thöôøng cuûa vaïn phaùp neáu khoâng thaáy bieát caùc phaùp voâ thöôøng. Söï vaéng maët cuûa bieán keá chaáp tính nôi y tha khôûi tính laøm hieån minh vieân thaønh thaät tính, ñoái töôïng trong saùng do tueä giaùc trong saùng nhaän thöùc. Bôûi theá vieân thaønh thaät tính coøn goïi laø thanh tònh sôû duyeân, vì duyeân theo ñoái töôïng aáy thôøi ñoaïn saïch phieàn naõo roát raùo vieân maõn giaùc ngoä. Vaäy vieân thaønh thaät 'khoâng' vì noù laø chaân nhö töôùng cuûa vaïn phaùp. Do ñoù, Khoâng laø taùnh Khoâng, laø muïc tieâu cuûa söï luyeän taâm vaø trieån khai tueä giaùc trong saùng sieâu vieät theá gian, loaïi tueä quaùn ñaëc bieät lieãu tri Chaân töôùng thöïc taïi.

Qua söï lieân heä vôùi ba voâ taùnh, Duy thöùc caên cöù vaøo ba taùnh, bieán keá chaáp, y tha khôûi, vaø vieân thaønh thaät, ñeå thuyeát minh ba caùch hieän höõu cuûa caùc phaùp. Taùnh coù nghóa laø coù, nhöng moãi taùnh coù moãi caùch: bieán keá laø voïng höõu, nghóa laø coù moät caùch sai laàm; y tha laø giaû höõu, nghóa laø coù moät caùch töông ñoái; vaø vieân thaønh laø thaät höõu, nghóa laø coù moät caùch ñích thöïc. Theo ñoù, bieán keá chaáp tính töông öùng vôùi söï phi höõu vaø y tha khôûi tính töông öùng vôùi söï höõu. Söï höõu lieân heä vôùi tính y tha khôûi khi thieáu vaéng bieán keá chaáp chính laø "caùi coøn laïi" ñöôïc noùi ñeán trong kinh Tieåu Khoâng. Nhö vaäy, taùnh Khoâng coù nghóa laø söï thieáu vaéng caùi gì ñoù ôû ñaây vaø khaúng ñònh laø coù caùi coøn laïi ôû ñaây.

Caùch giaûi thích taùnh Khoâng nhö vaäy coøn tìm thaáy ôû baøi tuïng khôûi ñaàu Phaåm thöù saùu: Thaønh laäp taùnh Khoâng, trong Hieån döông Thaùnh giaùo luaän, baûn dòch chöõ Haùn cuûa taäp Aryadesanaø-vikhyaøpana cuõng do ngaøi Voâ Tröôùc vieát.

Nhöôïc ö thöû voâ höõu
Caäp thöû dö sôû höõu
Tuøy nhò chuûng ñaïo lyù
Thuyeát Khoâng töôùng voâ nhò.

Phaàn luaän giaûi vaên xuoâi caét nghóa lyù nhò chuûng laø (1) hai töôùng ngaõ, nhôn ngaõ vaø phaùp ngaõ, khoâng coù; nhöng (2) hai töôùng voâ ngaõ, nhôn voâ ngaõ vaø phaùp voâ ngaõ laø thaät coù. Theo lyù nhò chuûng, taùnh Khoâng laø khoâng hai, chaúng phaûi coù vì hai töôùng ngaõ phi höõu, vaø chaúng phaûi khoâng vì hai töôùng voâ ngaõ hieän höõu. Hai töôùng voâ ngaõ laø "caùi coøn laïi" sau khi hai töôùng ngaõ bò phuû ñònh. Ñieàu naøy chöùng toû ngaøi Voâ Tröôùc ñaõ nöông theo yù kinh Tieåu Khoâng ñeå thuyeát giaûng taùnh Khoâng.

Ngaøi cuõng aùp duïng lyù nhò chuûng ñeå luaän giaûi kinh Kim Cang Baùt nhaõ ba la maät trong taäp luaän Kaørikaøsaptati cuûa ngaøi. Ñònh thöùc "phuû ñònh söï höõu vaø khaúng ñònh söï phi höõu" raát tieän lôïi nhöõng khi duøng ñeå giaûi thích yù nghóa caùc caâu vaên ñaày maâu thuaãn, "töùc phi, thò danh" (töùc chaúng phaûi, taïm goïi laø), trong kinh Kim Cang.

Lieân quan ñeán kinh Tieåu Khoâng vaø ñònh nghóa taùnh Khoâng theo Duy thöùc toâng laø ñoaïn vaên sau ñaây trích trong kinh Laêng Giaø (baûn D. T. Suzuki dòch tieáng Anh).

"Theá naøo laø bæ bæ khoâng? Taùnh gì caùi naøy coù maø caùi kia khoâng coù, thôøi söï thieáu vaéng taùnh ñoù goïi laø bæ bæ khoâng. Thí duï, nhaø Loäc Töû Maãu khoâng coù voi ngöïa traâu deâ v.. v...thôøi nhaø naøy khoâng. Noùi nhö theá khoâng coù nghóa laø khoâng coù chuùng Tyø Kheo ôû ñaây. Nhaø laø caùi nhaø, coù töï töôùng nhaø, Tyø kheo laø Tyø kheo, coù töï töôùng Tyø kheo. Voi ngöïa traâu deâ coù ôû ñuùng choã cuûa chuùng nhöng khoâng coù ôû choã ñaõ coù caùi khaùc. Nhö vaäy, moãi vaät ñeàu coù töï töôùng dò bieät ñoái vôùi vaät khaùc, töï töôùng dò bieät ñoù khoâng coù trong vaät khaùc. Söï khoâng coù aáy goïi laø bæ bæ khoâng. Ñaïi Hueä! Coù baûy thöù khoâng. Caùi bæ bæ khoâng laø caùi khoâng raát thoâ, oâng phaûi xa lìa."

"Ñaïi Hueä! Khoâng laø choã bieán keá hö voïng (parikalpita). Ñaïi Hueä! Vì ngöôøi chaáp tröôùc bieán keá hö voïng neân môùi giaûng thuyeát khoâng (suønyataø), voâ sanh (anutpaøda), khoâng hai (advaya), lìa töôùng töï taùnh (nihsvabhaøva). Löôïc noùi, coù baûy thöù khoâng (suønyataø): töôùng khoâng (laksana-suønyataø), taùnh töï taùnh khoâng (bhaøvasvabhaøva-suønyataø), haønh khoâng (pracarita-suønyataø), voâ haønh khoâng (apracarita-suønyataø), nhaát thieát phaùp ly ngoân thuyeát khoâng (sarvadharma-nirabhilaøpya-suønyataø), ñeä nhaát nghóa thaùnh trí ñaïi khoâng (aøryajnaøna-suønyataø), bæ bæ khoâng (itaretara-suønyataø)."

Cuõng neân löu yù trong baøi tuïng Bieän Trung bieân luaän I.1, theo caâu "(kieán töôùng) phaân hai khoâng coù trong ñoù (trong hö voïng phaân bieät)" thôøi caû hai, chuû theå laãn ñoái töôïng nhaän thöùc, ñeàu bò phuû ñònh. Veà sau phaùi Duy thöùc tuy thöøa keá heä thoáng Du giaø cuûa Voâ Tröôùc nhöng chæ phuû ñònh theá giôùi beân ngoaøi (ñoái töôïng nhaän thöùc) cho raèng khoâng coù, coøn taâm yù thöùc (chuû theå nhaän thöùc) ôû beân trong thôøi khaúng ñònh laø coù.

Theo nhö ñaõ trình baøy treân, caû Trung quaùn laãn Du giaø ñeàu duøng bieän chöùng phaùp ñeå lyù daãn höôùng ñeán Trung ñaïo. Tuy nhieân, ngoân töø cuûa Du giaø coù chuùt khaùc bieät vôùi lôøi vaên cuûa Trung luaän. Chaúng haïn, caâu gaàn cuoái cuûa baøi tuïng Bieän Trung bieân luaän I.2 duøng ba laàn chöõ 'bôûi taïi' ñeå neâu ra raát roõ raøng cô sôû bieän chöùng cuûa tieán trình dòch hoùa phaùp treân phöông dieän ñoäng cuûa ngoân ngöõ: "Bôûi taïi söï höõu, bôûi taïi söï phi höõu, vaø laàn nöõa bôûi taïi söï höõu".

Nhìn moät caùch toång quaùt thôøi treân beà maët, phöông thöùc khai trieån Trung ñaïo cuûa hai beân, Trung quaùn vaø Du giaø, khoâng khaùc nhau maáy. Ngoaøi ra, khaùi nieäm taùnh Khoâng cuûa Du giaø cuõng mang nhieàu tính chaát Trung quaùn. Neáu nghieân cöùu tinh töôøng hôn, thôøi tieán trình dieãn dòch bieän chöùng cuûa hai beân coù thaät ñoàng nhaát hay khoâng? Maët khaùc, tuy cuøng moät danh xöng laø taùnh Khoâng, coù thaät moãi beân ñaõ gaùn cho taùnh Khoâng moät yù nghóa rieâng bieät? Ñieàu chaéc chaén coù theå noùi leân laø veà khôûi ñieåm cuûa tieán trình dòch hoùa phaùp thôøi Trung quaùn baét ñaàu töø duyeân khôûi maø Du giaø thôøi baét ñaàu töø hö voïng phaân bieät. Veà caùch ñònh nghóa taùnh Khoâng, Du giaø khoâng nhöõng phuû ñònh söï höõu maø ñoàng thôøi coøn khaúng ñònh theâm "söï höõu cuûa phi höõu". Ngoaøi ra, tuy caû hai hoïc phaùi ñeàu laáy kinh Ñaïi Phaåm Baùt nhaõ laøm cô sôû tö töôûng, nhöng Du giaø coøn ñöùng treân laäp tröôøng cuûa kinh Tieåu Khoâng ñeå thuyeát minh taùnh Khoâng.

Nhö vaäy laø coù söï khaùc bieät trong quan nieäm taùnh Khoâng. Vì lyù do gì maø sinh ra quan ñieåm dò ñoàng? Coù theå vì ñaõ caên cöù treân kinh ñieån khaùc nhau chaêng? Hay vì chuû tröông toâng phaùi rieâng bieät khoâng gioáng nhau? Hoaëc coù theå ñeå thích öùng vôùi thôøi ñaïi maø söï hoaøn chænh hoïc thuyeát taùnh Khoâng taát nhieân xaûy ñeán?

Treân thöïc teá, Trung quaùn luaän cuûa ngaøi Long Thoï quaù thieân troïng veà bieän chöùng phuû ñònh neân thöôøng bò hieåu laàm laø chuû tröông hö voâ luaän. Coù theå vì vaäy maø phaùi Du giaø môùi coù phaûn öùng boå tuùc tö töôûng taùnh Khoâng cuûa Trung quaùn. Chính nhôø vaøo tính sieâu vieät toång hôïp ñoái laäp, phuû ñònh vaø khaúng ñònh, phi höõu vaø höõu, maø taùnh Khoâng ñöôïc xem nhö laø moät nguyeân lyù cô baûn cuûa tö töôûng Ñaïi thöøa. Chæ coù theå caên cöù vaøo tröïc quaùn toång hôïp ñaëc bieät cuûa Ñaïi thöøa môùi thaáu suoát ñaëc töôùng maâu thuaãn maø nhaát thoáng cuûa taùnh Khoâng, môùi thoâng ñaït söï keát hôïp hö voïng phaân bieät vôùi taùnh Khoâng, môùi giaûi thích noåi nhöõng nghòch lyù khoù hieåu cuûa Ñ?i thöøa nhö "Sinh töû laø Nieát baøn" hay "Phieàn naõo laø Boà ñeà".

Khaùc vôùi Trung quaùn vaø Du giaø ñaõ y cöù töø nhaân duyeân sanh phaùp, hö voïng sanh phaùp ñeå luaän veà tính sieâu vieät toång hôïp ñoái laäp cuûa taùnh Khoâng, kinh Thaéng Man, kinh Laêng giaø, luaän Khôûi tín, ... y cöù töø Nhö Lai taïng tính maø thuyeát minh nghóa taùnh Khoâng laø "khoâng vaø baát khoâng". Tröôùc heát caàn phaûi giaûi thích danh töø Nhö Lai taïng. Moät ñoaïn kinh Kim Cang, baûn chöõ Phaïn, noùi ñeán nhöõng chöõ ñoàng nghóa vôùi chöõ Nhö Lai: "Naøy Tu Boà ñeà! Nhö Lai laø töø ñoàng nghóa vôùi Chaân nhö, vôùi phaùp baát sinh, phaùp ñoaïn dieät, vôùi phaùp tuyeät ñoái khoâng sinh khôûi". Trong baûn chöõ Haùn, cuøng moät yù nghóa nhöng chæ moät caâu noùi raát ngaén goïn: "Nhö Lai giaû, töùc chö phaùp nhö nghóa", dòch laø: Nhö Lai töùc nghóa nhö cuûa caùc phaùp. Vaäy Nhö Lai ñoàng nghóa vôùi Chaân nhö. Chaân nhö laø töø ngöõ thöôøng duøng ñeå dieãn taû thöïc taïi cöùu caùnh vöôït ngoaøi ñònh danh vaø ñònh nghóa. Trong yù nghóa lieân heä Nhö Lai vaø Chaân nhö thôøi "Nhö" coù nghóa veà maët nhaän thöùc laø "chaân thaät khoâng ñieân ñaûo" vaø veà maët baûn theå laø "toàn taïi hieän tieàn thöôøng haèng baát bieán".

Theá naøo laø taïng cuûa Nhö Lai? Phaät tính luaän neâu leân ba nghóa cuûa "taïng":

(1) Taïng töùc sôû nhieáp, laø caùi mình thaâu nhieáp laïi, caùi ñöôïc duy trì. Ñeå ví duï cuï theå veà söï töông tôï, ñoù laø caùi loøng ñoû trong quaû tröùng, laø caùi phoâi thai trong baøo thai, laø maàm gioáng ñeå naûy sinh ra Nhö Lai sau naøy. Theo nghóa naøy, taát caû chuùng sinh laø Nhö Lai taïng. Nhöng chuùng sinh taùnh laø nhieãm, maø Nhö Lai taùnh thôøi thanh tònh. Vaäy Nhö Lai taïng goàm hai yeáu toá maâu thuaãn, nhieãm vaø tònh. Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà maâu thuaãn naøy, kinh Laêng giaø ñeà ra yù nieäm chuyeån y (aøsrayaparaøvrtti). Duy thöùc ñaõ xaây döïng quaù trình chuyeån taùm thöùc thaønh boán trí raát hoaøn chænh caên cöù treân nguyeân lyù duyeân sinh. Kinh Thaéng Man noùi: "Trí cuûa Nhö Lai taïng laø trí cuûa Nhö Lai veà Khoâng taùnh". Vaäy taùnh Khoâng laø neàn taûng cho söï chuyeån y ñoù.

(2) Taïng töùc aån phuùc, nghóa laø bao phuû, che daáu. Nhöng noù laø caùi bò che daáu hay caùi bao phuû? Neáu noùi laø bò che daáu thôøi lyù do laø taïi vì tuy vaãn thöôøng haèng hieän höõu ôû ñoù theo nghóa "chöa töøng ñeán vaø cuõng chöa töøng boû ñi", nhöng phaøm phu hoaøn toaøn khoâng hay bieát gì veà söï coù maët aáy. Haøng Nhò thöøa (Thanh vaên vaø Duyeân giaùc) khoâng hay bieát vaø khoâng tin laø coù. Haøng Boà taùt, tuøy trình ñoä tu chöùng maø tin nhieàu hay tin ít. Ñeán haøng ñòa thöôïng Boà taùt môùi hoaøn toaøn tin laø coù. ÔÛ ñaây, tin coù nghóa laø tuy khoâng thaáy nhöng vì nghe theo lôøi Phaät noùi vaø baèng vaøo söï quaùn saùt cuûa mình maø tin.

Phaät tính luaän giaûi thích theo nghóa 'caùi bò che daáu' vì chính Nhö Lai töï aån khoâng hieän neân noùi laø "taïng". Ñieàu naøy kinh Thaéng Man goïi laø "Khoâng nghóa aån phuùc Chaân thaät", ñöôïc giaûi thích trong Thaéng Man Baûo khoát do ngaøi Caùt Taïng soaïn: "Phaùp hö voïng khoâng thöïc hieän höõu; goïi noù laø Khoâng (Suønyataø). Caùi yù nghóa ñeå hieåu coù caùi Khoâng aáy ñöôïc noùi laø nghóa (artha). Caùi Khoâng che laáp maát Phaät taùnh, neân noùi laø aån phuùc Chaân thaät". Vì Khoâng nghóa töùc Khoâng taùnh neân "Khoâng nghóa aån phuùc Chaân thaät" dòch laø: Chaân thaät taùnh bò Khoâng taùnh che laáp.

Khoâng taùnh töùc Nhö Lai taùnh, moät töø coù theå ñöôïc duøng ñeå chæ yeáu tính cuûa toàn taïi. Toång hôïp laïi, "Nhö Lai taïng" laø lyù tính duyeân khôûi, laø Khoâng taùnh, laø quy luaät do ñoù caùc phaùp toàn taïi vaø ñöôïc nhaän thöùc. Ñieàu naøy ñöôïc ñeà caäp trong hai baøi tuïng Trung luaän sau ñaây.

Baøi tuïng Trung luaän XXII.16:

Nhö Lai sôû höõu tính
Töùc thò theá gian tính
Nhö Lai voâ höõu tính
Theá gian dieäc voâ tính.

Baøi tuïng Trung luaän XXIV.14:

Dó höõu khoâng nghóa coá
Nhaát thieát phaùp ñaéc thaønh
Nhöôïc voâ khoâng nghóa giaû
Nhaát thieát taéc baát thaønh.

Vì Nhö Lai taïng laø lyù tính neân luoân luoân taøng aån. Vaø vì laø lyù tính cuûa toàn taïi neân noù thöôøng haèng toàn taïi. Nhö vaäy, Nhö Lai taùnh chính laø baûn lai thanh tònh, thöôøng haèng hieän höõu ngay hieän tieàn, trong moïi toàn taïi, nhöng töø voâ thæ ñeán nay bò phieàn naõo caáu nhieãm che laáp aån taøng khoâng theå hieån baøy neân chuùng sinh khoâng thaáy.

(3) Taïng töùc naêng nhieáp. Y Ù nghóa naøy chæ ñòa vò quaû chöùng, töùc Voâ thöôïng Boà ñeà hay Phaät. Kinh Thaéng Man noùi: "Nhö Lai taïng voán khoâng lìa ngoaøi töôùng höõu vi. Nhö Lai taïng voán thöôøng truï, khoâng huûy hoaïi. Theá cho neân Nhö Lai taïng laø caùi duy trì, laø caùi thieát laäp". Theo nghóa naøy, töø "taïng" trong tieáng Phaïn coù nghóa ñen laø "töû cung". Nhö vaäy, Nhö Lai taïng laø choã y nöông cuûa caùc phaùp thanh tònh coâng ñöùc trí hueä vaø cuõng laø choã y nöông cuûa caùc phaùp sinh töû taïp nhieãm phi trí hueä. Chính caùc ñöùc Nhö Lai, chö Phaät Theá toân cöu mang trong ñaïi bi taâm voâ löôïng cuûa caùc Ngaøi taát caû coâng ñöùc voâ bieân vaø phaåm tính sieâu vieät cuûa Nhö Lai, cuøng taát caû caùc phaùp höõu vi taïp nhieãm hö voïng ñieân ñaûo cuûa chuùng sinh. Khi chuùng sinh naøo nhaän thöùc ñöôïc Nhö Lai taùnh, Phaät taùnh, hay Phaùp thaân Phaät thöôøng truï nôi töï tính cuûa mình, luùc baáy giôø chuùng sinh aáy ñöôïc goïi laø "Nhö Lai chaân töû".

Veà vaán ñeà "khoâng vaø baát khoâng", Thaéng Man Phu nhaân trình baøy: "Baïch Theá Toân! Nhö Lai taïng trí laø Khoâng trí cuûa Nhö Lai. ... Baïch Theá Toân! coù hai Khoâng trí cuûa Nhö Lai taïng. Baïch Theá Toân! Khoâng Nhö Lai taïng laø heát thaûy phieàn naõo taïng, hoaëc lìa, hoaëc thoaùt, hoaëc dò bieät. Baïch Theá Toân! Baát Khoâng Nhö Lai taïng laø Phaät phaùp vöôït quaù soá caùt soâng Haèng, khoâng lìa, khoâng thoaùt, khoâng dò bieät, baát tö nghò."

Trí tueä nhaän thöùc Nhö Lai taïng goïi laø Nhö Lai taïng trí (chöùng trí). Trí aáy voán tuyeät ñoái xa lìa chaáp töôùng, do ñoù noùi laø Khoâng trí. Cuõng coù theå giaûi thích raèng Khoâng trí laø do duyeân vaøo Nhö Lai taïng maø trí khôûi leân nhaän thöùc Khoâng taùnh cuûa Nhö Lai (ñeá lyù), duy chæ coù Phaät môùi thaáu trieät, môùi coù theå chöùng nghieäm. Moät maët, ñöùng veà nhaát thieát phaùp taùnh Khoâng cuûa chuùng sinh maø noùi thôøi trí Baùt nhaõ laø Nhö Lai taïng trí. Maët khaùc, chuùng sinh tuy voán coù trí naøy, nhöng chöa töøng hieån phaùt ñaïi duïng, phaûi ñôïi ñeán khi tu ñaïo thaønh töïu, vieân maõn phaùt hieän, thôøi ñaéc Khoâng trí cuûa Nhö Lai. Nghóa laø chöùng trí do chöùng ñeá lyù maø ñaéc. Vaäy noùi Nhö Lai taïng trí laø Nhö Lai Khoâng trí töùc laø noùi veà trí nhaát nhö goïi laø Nhö Lai taïng Khoâng trí.

Khoâng trí cuûa Nhö Lai taïng coù hai. Moät laø Khoâng Nhö Lai taïng. Ñaây laø caên cöù vaøo ñaëc taùnh cuûa Nhö Lai taïng tuy bò phieàn naõo oâ ueá troùi buoäc nhöng khoâng phaûi vì vaäy maø hôïp nhaát vôùi phieàn naõo. Vì Nhö Lai taïng lìa, thoaùt, khaùc taát caû phieàn naõo cho neân noùi Nhö Lai taïng laø khoâng. Cuõng coù theå giaûi thích raèng Khoâng Nhö Lai taïng chính laø phieàn naõo taïng, vì töï theå cuûa phieàn naõo voán hö voïng, khoâng thaät.

Hai laø Baát khoâng Nhö Lai taïng. Baát khoâng laø vì töï theå cuûa Nhö Lai taïng coù taát caû phaùp baát tö nghì coâng ñöùc voâ bieân vaø phaåm tính sieâu vieät cuûa Phaät. Baát khoâng Nhö Lai taïng chính laø Phaùp thaân Phaät, nhö Thaéng Man phu nhaân noùi: "Baïch Theá toân! Do thaønh töïu Phaät phaùp baát tö nghì vöôït quaù soá caùt soâng Haèng, voán khoâng ly, khoâng thoaùt, khoâng dò bieät, do theá maø noùi laø Phaùp thaân Nhö Lai. Nhö vaäy, baïch Theá Toân, Phaùp thaân Nhö Lai khoâng lìa phieàn naõo taïng, cho neân goïi laø Nhö Lai taïng".

Ñem so saùnh quan ñieåm "khoâng vaø baát khoâng" cuûa Bieän Trung bieân vaø cuûa Thaéng Man thôøi thaáy coù hai ñieåm ñaùng ñeà caäp.

(1) Trong kinh Thaéng Man, Nhö Lai taïng vöøa khoâng vöøa baát khoâng. Nhöng chæ phieàn naõo taïng (Khoâng Nhö Lai taïng) laø bò phuû ñònh chöù töï theå cuûa Nhö Lai taïng (Baát khoâng Nhö Lai taïng) khoâng heà bò khieån tröø. Chöôùng hoaëc laø do taäp khí, taäp quaùn, vaø taäp tuïc ung ñuùc hôïp thaønh phieàn naõo taïng, cho neân caàn phaûi tu ñoaïn phieàn naõo cho ñeán khi roát raùo ñoaïn saïch. Coøn Phaùp thaân Nhö Lai töùc töï theå cuûa Nhö Lai taïng laø goàm ñaày ñuû thaäp löïc, töù voâ sôû uùy, thaäp baùt baát coäng phaùp, ... , töùc goàm taát caû coâng ñöùc voâ bieân vaø phaåm tính sieâu vieät cuûa Nhö Lai cho neân khoâng theå laø khoâng.

Nhö vaäy, trong tröôøng hôïp naøy khi noùi ñeán "khoâng vaø baát khoâng", thôøi chuû theå cuûa "khoâng" laø phieàn naõo vaø chuû theå cuûa "baát khoâng" laø coâng ñöùc voâ bieân vaø phaåm tính sieâu vieät. Ngöôïc laïi, trong Bieän Trung bieân luaän, "taùnh Khoâng coù trong hö voïng phaân bieät vaø hö voïng phaân bieät coù trong taùnh Khoâng". Nghóa laø söï kieán töôùng phaân hai, töï thaân cuûa hö voïng phaân bieät, bò baùc boû. Do ñoù taùnh Khoâng laø khoâng. Nhöng qua söï thanh loïc bôûi taùnh Khoâng hö voïng phaân bieät ñöôïc phuïc hoaït laïi döôùi moät hình töôùng môùi, taïo thaønh caùi 'baát khoâng' trong taùnh Khoâng. Vaø caùi "baát khoâng" naøy khoâng bao giôø lìa khoûi taùnh Khoâng. Vaäy coù theå noùi hoaëc taùnh Khoâng hoaëc hö voïng phaân bieät laø chuû theå cuûa caû "khoâng" laãn "baát khoâng". Ñoù laø moät caáu truùc keùp khoâng theå coù trong Nhö Lai taïng, bôûi vì trong ñoù, Nhö Lai Phaùp thaân laø thöôøng haèng toàn taïi khoâng theå hôïp nhaát vôùi phieàn naõo taïng bao goàm caùc phaùp höõu vi voâ thöôøng.

(2) Y Ù nghóa cuûa cuïm töø "caùi coøn laïi" chæ coù theå aùp duïng trong Bieän Trung bieân hay trong kinh Tieåu Khoâng. Trong kinh Tieåu Khoâng caùi coøn laïi cuoái cuøng laø caùi thaân höõu dö y, caùi thaân saùu nhaäp duyeân maïng. Trong Bieän Trung bieân luaän, caùi coøn laïi laø hö voïng phaân bieät, töùc bieåu töôïng caùi theá giôùi hieän töôïng huyeãn aûo. Caû hai baûn vaên naøy gôïi ra yù kieán laø khoâng deã gì ñoaïn saïch roát raùo voâ minh phieàn naõo, vì luoân luoân coøn laïi moät caùi gì khoâng theå tröø saïch ñöôïc. Ngöôïc laïi, kinh Thaéng Man coù veû laïc quan hôn. Veà tu ñoaïn phieàn naõo, kinh naøy trình baøy cho thaáy chöùng kieán ngoä ñaïo ñoøi hoûi töø cuoäc soáng hieän thöïc phaûi khoâng ngöøng tu luyeän ñeå daàn daàn tröø saïch nhöõng nhieãm tröôùc vi teá aån taøng trong taâm thöùc. Söï ñoaïn dieät chöôùng hoaëc ñöôïc dieãn ra nhö laøm toaùn tröø. Vì vaäy caùch thöùc ñoaïn tröø ôû ñaây khoâng theo moät tieán trình dòch hoùa phaùp nhö trong tröôøng hôïp Bieän Trung bieân luaän.

Thoâng thöôøng maø noùi thôøi haønh giaû tueä tri "caùi coøn laïi" vaøo giaây phuùt giaùc ngoä. Khi thaønh töïu chuyeån y, chuyeån thöùc thaønh trí, thôøi chöùng bieát ngay Nhö Lai taïng chính laø "caùi coøn laïi". Quan nieäm nhö vaäy thaät khoâng thích hôïp chuùt naøo vôùi thuyeát Nhö Lai taïng vì theo thuyeát naøy Nhö Lai taïng thöôøng haèng hieän höõu, khoâng ñeán khoâng ñi, coù töø nguyeân thuûy, neân khoâng theå laø caùi coøn laïi.

Veà sau, luaän Ñaïi thöøa khôûi tín cuõng noùi ñeán Nhö Lai taïng. Theo luaän naøy, theå Ñaïi thöøa töùc taâm chuùng sinh bao truøm heát thaûy caùc phaùp höõu laäu vaø voâ laäu, theá gian vaø xuaát theá gian. Taâm naøy coù hai töôùng: Chaân nhö vaø Sinh dieät. Veà taâm sinh dieät töùc thöùc A laïi da, luaän noùi: "Do Nhö Lai taïng maø coù taâm sinh dieät. Nghóa laø Chôn (khoâng sinh dieät) Voïng (sinh dieät) hoøa hieäp, khoâng phaûi moät khoâng phaûi khaùc goïi laø thöùc A laïi da. Thöùc naøy toùm thaâu taát caû caùc phaùp vaø xuaát sinh taát caû caùc phaùp. Thöùc naøy coù hai nghóa, Giaùc (saùng suoát) vaø Baát giaùc (meâ)." Giaùc laø taùnh Phaät saün coù cuûa chuùng sinh. Taùnh Phaät ôû nôi chuùng sinh thôøi goïi laø Nhö Lai taïng, coøn ôû nôi Phaät thôøi goïi laø "Phaùp thaân bình ñaúng cuûa Nhö Lai". A laïi da thöùc laø y tha khôûi töùc döïa vaøo phaùp khaùc maø khôûi leân. Vieân thaønh thaät môùi laø Chaân nhö, baûn taùnh cuûa heát thaûy moïi phaùp, laø voâ töôùng, xa lìa heát thaûy moïi töôùng, töùc laø töï taùnh (svabhaøva). Duy thöùc toâng chuû tröông taùnh (svabhaøva) cuûa caùc phaùp hoaøn toaøn khaùc vôùi töôùng (laksana) cuûa chuùng. Nhö theá Chaân nhö khoâng lieân heä gì ñeán töôùng caùc phaùp. Chaân nhö khoâng bao giôø bò huaân taäp hay bò aûnh höôûng cuûa ñôøi soáng thöïc teá. Chaân nhö ngöng nhieân, khoâng tuøy duyeân maø khôûi ñoäng, vaø khoâng taïo taùc caùc phaùp. Ngaøi Voâ Tröôùc khoâng maáy löu taâm ñeán thuyeát Chaân nhö, vì ngaøi chuû tröông raèng moät khi ñaõ laäp neân caùi nguyeân lyù "Baûn lai thanh tònh" thôøi khoâng theå naøo töø caùi nguyeân lyù ñoù maø coù hieän thöïc "Baát thanh tònh".

Theo kinh Laêng giaø, ñöùc Phaät thuyeát giaûng Nhö Lai taïng laø nhaèm cho ngöôøi ngu khoûi sôï haõi khi nghe noùi ñeán thuyeát voâ ngaõ. Nhöng ñöùc Theá Toân mieâu taû noù nhö moät thöïc theå toái haäu, tröôøng cöõu, thöôøng haèng, khoâng hoaïi dieät cho neân laøm phaùt sinh söï laàm töôûng laø Ngaøi daïy cuøng moät thöù töï ngaõ noùi trong caùc heä thoáng trieát hoïc. Ñöùc Phaät quaû quyeát Nhö Lai taïng chaúng ñoàng caùi ngaõ cuûa ngoaïi ñaïo. Muïc ñích thuyeát Nhö Lai taïng laø khieán ngöôøi chaáp ngaõ thöùc tænh, "lìa voïng töôûng ngaõ kieán chaúng thaät, vaøo caûnh giôùi tam giaûi thoaùt moân (khoâng, voâ töôùng, voâ nguyeän), hy voïng choùng ñöôïc voâ thöôïng ñaúng chaùnh giaùc."

Nhö vaäy, treân böôùc ñöôøng daãn daét ñöa ñeán chöùng ngoä taùnh Khoâng, thuyeát Nhö Lai taïng khoâng phaûi laø cöùu caùnh maø chæ laø moät phöông tieän giaùo hoùa raát caàn thieát ôû chaëng giöõa ñöôøng tu taäp. Moät khi ñaõ thoâng ñaït vaø öùng duïng hieäu quaû thôøi phaûi lìa boû noù ngay. Ñoù laø yù nghóa cuûa nhöõng lôøi chænh cuù sau ñaây cuûa ñöùc Theá Toân (Kinh Laêng giaø Taâm aán. Thích Thanh Töø dòch):

"Nhö Lai taøng saâu kín
Maø cuøng baûy thöùc chung
Hai thöù nhieáp thoï sanh
Ngöôøi trí aét xa lìa.
Nhö göông töôïng hieän taâm
Taäp khí voâ thuûy huaân
Ngöôøi nhö thaät quaùn saùt
Caùc söï thaûy voâ söï.
Nhö ngu thaáy chæ traêng
Xem tay chaúng thaáy traêng
Ngöôøi chaáp tröôùc vaên töï
Chaúng thaáy ta chôn thaät.
Taâm laø con haùt gioûi
Y Ù nhö ñaùnh ñaøn hay
Naêm thöùc laø beø baïn
Voïng töôûng chuùng xem haùt."