Theo Trung quaùn taùnh Khoâng cuûa moät söï vaät trieät ñeå phuû ñònh söï coù töï tính nôi söï vaät aáy. Taùnh Khoâng khoâng coù nghóa laø khoâng coù chính noù, bôûi vì neáu söï vaät khoâng coù noù thôøi laøm gì coù söï vaät, laøm gì coù taùnh Khoâng. Chaúng haïn nhö caùi bình, noù khoâng coù töï tính nhöng noù vaãn coù caùi bình. Moät khi haønh giaû thaønh töïu thöïc chöùng taùnh Khoâng cuûa moät söï vaät thôøi taát nhieân thaáy roõ söï vaät khoâng coù caùi goïi laø yeáu tính quyeát ñònh maø taäp khí voâ minh laøm laàm töôûng laø haèng coù nôi noù. Töï tính ôû ñaây coù nghóa laø moät phaåm tính khoâng hieän höõu maø vaãn ñònh chaéc cho söï vaät moät caùch meâ laàm. Vì khoâng coù töï tính neân theá giôùi hieän töôïng laø theá giôùi cuûa nhöõng giaû phaùp töùc laø phaùp coù moät caùch töông ñoái (y tha khôûi tính) hay voïng phaùp töùc laø phaùp coù moät caùch sai laàm (bieán keá chaáp tính). Vaäy giaû phaùp hay voïng phaùp laø sôû y cuûa töï tính vaø laø ñoái töôïng cuûa hö voïng phaân bieät. Noùi caùch khaùc, cô sôû y cöù cuûa Khoâng (dharmin) trong tröôøng hôïp naøy laø moät söï vaät, laø moät phaùp höõu vi, ñoái töôïng cuûa theá tuïc trí töùc hö voïng phaân bieät. 'Khoâng' ôû trong caùch theá naøy ñöôïc goïi laø "Töï tính Khoâng". Ñöùc Phaät daïy: "Theá naøo laø Baùt nhaõ ba la maät? Ñoù laø saéc khoâng; thoï, töôûng, haønh, thöùc khoâng; cho ñeán nhaát thieát chuûng trí khoâng". Caùi Khoâng cuûa taát caû phaùp nhö vaäy chính laø Töï tính Khoâng.

Tieåu Phaåm Baùt nhaõ (Astasaøhasrikaø; Baùt thieân tuïng) lieät keâ 18 hình thöùc cuûa Khoâng, taát caû ñöôïc giaûi thích kyõ trong luaän Ñaïi trí ñoä cuûa ngaøi Long Thoï. Baûn lieät keâ chæ cho thaáy coù nhieàu thí duï khaùc nhau cuûa yù nieäm veà Khoâng. Khoâng thöù 12 dòch theo baûn chöõ Haùn laø Taùnh Khoâng. Theo baûn chöõ Phaïn, thôøi ñoù laø "prakrti-suønyataø", dòch laø "baûn tính Khoâng". Noùi ñeán baûn tính töùc laø noùi ñeán baûn chaát nguyeân sô cuûa moãi vaät theå caù bieät. Baûn tính Khoâng coù nghóa laø khoâng coù töï ngaõ (aøtman) beân trong vaät theå ñeå taïo ra baûn chaát nguyeân sô cuûa noù. Vaäy yù nieäm ñích thöïc veà baûn chaát nguyeân sô laø moät yù nieäm Khoâng. Khoâng coù töï ngaõ caù bieät nôi haäu cöù cuûa caùi maø ta coi nhö vaät theå caù bieät bôûi vì vaïn höõu laø saûn phaåm cuûa nhaân duyeân. Do ñoù, chaúng coù gì ñaùng goïi moät baûn chaát nguyeân sô ñoäc laäp, ñôn ñoäc, töï höõu. Taát caû ñeàu Khoâng. Duø coù thöù baûn chaát nguyeân sô naøo ñoù, thôøi coù caùch naøo ñi nöõa roát raùo cuõng vaãn laø Khoâng. Hieåu nhö vaäy thôøi baûn tính Khoâng khoâng phaûi laø söï phuû ñònh 'khoâng coù töï tính' ñoái vôùi caùc phaùp do hö voïng phaân bieät taïo taùc. Bôûi theá caùi Khoâng trong 'baûn tính Khoâng' khoâng phaûi laø 'Töï tính Khoâng'.

Treân phöông dieän nhaän thöùc luaän, neáu hieåu chöõ prakrti theo tuïc ñeá, thôøi baûn tính laø moät khaùi nieäm veà baûn chaát nguyeân sô cuûa vaät theå caù bieät, neân noù laø khoâng. Hieåu theo chaân ñeá thôøi baûn tính laø sieâu hyù luaän (nisprapanca). Vaäy cô sôû y cöù cuûa Baûn tính Khoâng (Khoâng thöù 12) ñoàng nhaát vôùi cô sôû y cöù cuûa Khoâng Khoâng (Khoâng thöù tö). Sôû dó noùi moät traïng thaùi Khoâng ñeán hai laàn vôùi hai teân goïi khaùc nhau laø vì thoùi thöôøng khi nhaän bieát taát caû ñeàu Khoâng thôøi hay naûy sinh yù nghó cho raèng Khoâng laø moät yù töôûng coù thaät, chæ Khoâng ñoù môùi laø caùi khaû ñaéc khaùch quan. Bôûi vaäy cho neân caàn ñeán Khoâng Khoâng hay Khoâng cuûa Khoâng (suønyataø-suønyataø) ñeå huûy dieät chaáp tröôùc aáy.

Ñoái vôùi Baûn tính Khoâng vaø Khoâng Khoâng, cô sôû y cöù cuûa Khoâng laø ñoái töôïng cuûa Voâ phaân bieät trí chöù khoâng phaûi laø cuûa theá tuïc trí. 'Khoâng' ôû trong caùch theá naøy ñöôïc goïi laø "Tha tính Khoâng". Tha tính Khoâng bieåu thò Thaät töôùng cuûa vaïn phaùp, coøn goïi laø Phaùp taùnh (Dharmataø), laø Phaät taùnh (Buddhataø). Phaùp taùnh hay Chaân nhö laø baûn theå thöôøng truï cuûa muoân phaùp, laø khieån tröø voïng nhieãm, laø lìa saïch phieàn naõo. Vaø caàn phaûi coù moät tueä giaùc ñaëc bieät môùi nhìn thaúng vaøo Thöïc taïi aáy maø khoâng keát deät nhöõng maéc löôùi voïng töôûng chung quanh noù. Tueä giaùc aáy laø Phaät trí (Buddhajnaøna).

Kinh nghieäm haønh thieàn quaùn Khoâng coù theå moâ taû sô löôïc nhö sau. Ban ñaàu, trí Baùt nhaõ töï phaân hai hay töï maâu thuaãn ñeå töï thaáy. Trong giai ñoaïn naøy, haønh giaû ôû trong tình traïng phaân hai nhö phöông tieän vaø cöùu caùnh, chuû theå vaø khaùch theå, caùi naøy vaø caùi kia, caùi thaáy vaø caùi bò thaáy.

Ñeán khi trí Baùt nhaõ thöïc söï naém ñöôïc ñoái töôïng thôøi sôû tri vaø naêng tri trôû thaønh moät. Khi aáy haønh giaû thaáy ñöôïc caùc phaùp khoâng coù maët rieâng bieät ngoaøi nhaän thöùc vaø thaáy ñöôïc nhaän thöùc khoâng coù maët rieâng bieät ngoaøi caùc phaùp. Ñoù laø tình traïng ñoàng nhaát voâ phaân bieät, goïi laø giaùc ngoä, caùi thaáy thöïc söï bình ñaúng khoâng phaân chia. Trong traïng thaùi naøy, caùc phaùp hieän roõ tính caùch nieát baøn cuûa chuùng. Nieát baøn coù nghóa laø tòch dieät. Chöõ tòch dieät ôû ñaây coù nghóa laø hoaøn toaøn vaéng maët nhöõng yù nieäm ta vaø cuûa ta, ta vaø ngöôøi, sinh vaø dieät, thöôøng vaø ñoaïn, moät vaø nhieàu.

Tuy vaäy, trí Baùt nhaõ khoâng tri nhaän hieän töôïng tuïc öôùc ñoàng thôøi vôùi taùnh Khoâng cuûa chuùng trong giaây phuùt chöùng ngoä. Cô sôû y cöù cuûa taùnh Khoâng khoâng hieän ra ñoàng thôøi vôùi taùnh Khoâng trong giaây phuùt aáy. Theo Giaûi thaâm maät kinh, caùc vò Boà taùt phaûi tinh caàn tu taäp cho ñeán khi "dieät tröø vónh vieãn phieàn naõo chöôùng vaø sôû tri chöôùng cuøng cöïc vi teá, khoâng coøn vöôùng maéc khoâng coøn chöôùng ngaïi, ñoái vôùi caûnh giôùi sôû tri, töùc toaøn theå chuûng loaïi, ñaõ theå hieän chaùnh bieán giaùc", chöùng ñöôïc vieân maõn phaàn ñòa thöù möôøi moät teân laø Nhö Lai ñòa. Khi aáy, Phaät trí hay Nhaát thieát chuûng trí chöùng ñaéc môùi ñuû khaû naêng tröïc nhaän ñoàng thôøi tuïc ñeá laãn chaân ñeá, thaáy bieát cuøng moät luùc taùnh Khoâng vaø cô sôû y cöù cuûa noù. Thaáy ñöôïc caùc phaùp nhö vaäy môùi thaät söï laø tri kieán nhö thöïc (yathaøbhuøtam), thaáy ñöôïc chaân töôùng caùc phaùp moät caùch trieät ñeå xuyeân thaâu qua nhöõng giaû töôùng cuûa chuùng.

Nhöng taïi sao laïi baûo Thaät töôùng cuûa vaïn phaùp, Phaùp taùnh, hay Phaät taùnh laø Khoâng? Haù chaúng phaûi khi moâ taû söï vaät gì laø Khoâng töùc laø muoán noùi söï vaät aáy laø moät danh töï giaû töôùng hay moät thöù aûo aûnh, moäng mò, huyeãn hoaëc? Caâu traû lôøi laø xin löu yù Khoâng ôû ñaây khoâng phaûi laø Töï tính Khoâng maø laïi laø Tha tính Khoâng. Sôû dó goïi laø Tha tính Khoâng vì taïi caùi Khoâng trong tröôøng hôïp naøy khoâng coù nghóa laø khoâng coù Thöïc taïi maø laø söï khoâng coù maët cuûa nhöõng taùnh khaùc, hay noùi roõ hôn, laø söï xa lìa taát caû nhieãm phaùp. Söï vaéng maët naøy haønh giaû quaùn laø khoâng coù vaø caùi coøn laïi quaùn "laø nhö vaäy, thaät coù, khoâng ñieân ñaûo, söï thöïc hieän hoaøn toaøn thanh tònh, vaø toái haäu chöùng ngoä taùnh Khoâng" (Kinh Tieåu Khoâng. Trung boä 3, soá 121). Ñöùng veà hieån taùnh Khoâng maø noùi thôøi goïi laø Khoâng taùnh, nhöng thaät theå laø baát khoâng: Tha tính Khoâng laø khoâng vaø baát khoâng.

Xeùt treân phöông dieän cô sôû y cöù cuûa Khoâng, möôøi taùm Khoâng coù theå toùm thaâu vaøo boán choã Khoâng (Töù Khoâng): Phaùp töôùng Khoâng, Voâ phaùp Khoâng, Töï phaùp Khoâng, vaø Tha phaùp Khoâng.

Phaùp töôùng laø cô sôû y cöù cuûa Khoâng neân noùi laø Phaùp töôùng Khoâng. Phaùp töôùng laø ñoái töôïng cuûa tri giaùc, vaø laø noäi dung cuûa tri giaùc. Trong kinh Kim Cang, ñöùc Phaät noùi: "Baát cöù caùi gì coù töôùng ñeàu laø hö voïng. Neáu thaáy ñöôïc caùc töôùng khoâng phaûi laø töôùng, thôøi thaáy ñöôïc Nhö Lai". Töôùng coù hai loaïi: töï töôùng (svalaksana) töùc laø baûn thaân cuûa thöïc taïi, vaø coïng töôùng (samaønya) töùc laø nhöõng khuoân khoå maø nhaän thöùc gaùn gheùp cho töï töôùng. Phaùp töôùng Khoâng laø khieån tröø coïng töôùng.

Voâ phaùp Khoâng laø choã khoâng coù phaùp. Nhìn hieän höõu töø hai quan ñieåm höõu vaø voâ, luaän Ñaïi trí ñoä luaän chung ba Khoâng cuoái, voâ phaùp Khoâng (Khoâng thöù 16), höõu phaùp Khoâng (Khoâng thöù 17), vaø voâ phaùp höõu phaùp Khoâng (Khoâng thöù 18) nhö sau: "Voâ phaùp khoâng laø, coù ngöôøi noùi: Voâ phaùp töùc laø phaùp ñaõ dieät. Phaùp dieät aáy khoâng, neân goïi laø voâ phaùp Khoâng. Höõu phaùp Khoâng laø caùc phaùp nhaân duyeân hoøa hôïp sanh, cho neân coù phaùp. Höõu phaùp aáy khoâng coù, neân goïi laø höõu phaùp Khoâng. Voâ phaùp höõu phaùp Khoâng laø tìm töôùng voâ phaùp höõu phaùp khoâng theå coù ñöôïc; aáy laø voâ phaùp höõu phaùp Khoâng....

Laïi nöõa, trong 18 Khoâng, ba Khoâng ñaàu (Noäi Khoâng, Ngoaïi Khoâng, vaø Noäi ngoaïi Khoâng) phaù heát thaûy phaùp, ba Khoâng sau cuõng phaù heát thaûy phaùp: höõu phaùp Khoâng phaù heát thaûy phaùp khi sanh, khi truï; voâ phaùp Khoâng phaù heát thaûy phaùp khi dieät; voâ phaùp höõu phaùp Khoâng phaù chung caû sanh dieät moät luùc....

Laïi nöõa, coù ngöôøi noùi: phaùp voâ vi khoâng sanh, truï, dieät, aáy goïi laø voâ phaùp; phaùp höõu vi coù sanh, truï, dieät, aáy goïi laø höõu phaùp. Taát caû ñeàu Khoâng neân goïi laø voâ phaùp höõu phaùp Khoâng."

Veà maët nhaän thöùc, theá giôùi tuïc öôùc bao goàm hai thöù hieän töôïng, höõu vaø phi höõu. Höõu laø do phaùp töôùng, ñoái töôïng nhaän thöùc cuûa theá tuïc trí, nghóa laø hieän khôûi phaùt sinh töø söï chuyeån bieán phaân hai cuûa thöùc. Phi höõu laø do voâ phaùp, ñoái töôïng nhaän thöùc cuûa Voâ phaân bieät trí, ñaït ñöôïc sau khi haønh giaû thaønh coâng chuyeån y toaøn boä taâm thöùc, chuyeån taùm thöùc thaønh boán trí.

Töông töï nhö vaäy, Thöïc taïi tuyeät ñoái cuõng ñöôïc tri nhaän coù hai traïng thaùi, töï phaùp Khoâng vaø tha phaùp Khoâng. Töï phaùp Khoâng laø choã phaùp töï tính khoâng coù maët, töùc laø cô sôû y cöù cuûa Töï tính Khoâng. Töï tính coù nghóa "noù laø noù", nhöng khoâng coù caùi noù naøo nhö theá, cho neân Khoâng. Ñaây laø nhaän thöùc theo theá tuïc ñeá, nöông treân caùc "höõu" töùc caùc phaùp hö voïng phaân bieät ñeå tìm tôùi Thöïc taïi.

Tha phaùp Khoâng laø choã phaùp khaùc vaéng maët, töùc laø cô sôû y cöù cuûa Tha tính Khoâng. Voâ phaùp nhö Nhö Lai taïng vaø Phaùp taùnh ñeàu laø Tha phaùp Khoâng. Ngaøi Nguyeät Xöùng neâu ra ba ñieåm khaùc bieät giöõa tha phaùp Khoâng vaø töï phaùp Khoâng (Madhyamakaøvataøra; Boå tuùc Trung Luaän). Moät, töï phaùp Khoâng voâ thöôøng, tha phaùp Khoâng thöôøng truï. Hai, töï phaùp Khoâng khoâng phaûi laø ñoái töôïng nhaän thöùc cuûa tueä giaùc, tha phaùp Khoâng laø caùi sôû ñaéc cuûa Thaùnh trí töï giaùc. Ba, töï phaùp Khoâng coù taùc duïng raøng buoäc vaø gaây ñau khoå, tha phaùp Khoâng khoâng coøn taùc duïng raøng buoäc vaø gaây ñau khoå.

Ngaøi coøn löu yù trong Trung luaän, Phaåm XV: Quaùn Höõu Voâ, chöõ svabhaøva trong baøi tuïng ñaàu coù nghóa khaùc vôùi nghóa cuûa chöõ svabhaøva trong baøi tuïng keá tieáp. Söï khaùc nghóa aáy töông öùng vôùi nghóa khaùc nhau giöõa Töï phaùp Khoâng vaø Tha phaùp Khoâng.

1. Trong baøi tuïng XV.1: "Coù töï tính (svabhaøva) trong caùc duyeân, ñoù laø moät söï sai laàm. Töï tính (svabhaøva) maø töø caùc duyeân phaùt sanh thì töï tính aáy chính laø phaùp höõu vi sinh dieät." Svabhaøva ôû ñaây coù nghóa laø töï tính. Ñoù laø moät ñoái töôïng phi höõu, y nôi nhöõng phaùp hö voïng phaân bieät (Töï phaùp Khoâng), vaø laø ñoái töôïng baùc boû.

2. Trong baøi tuïng XV.2: "Laøm theá naøo coù theå coù yù nghóa neáu Thaät töôùng (svabhaøva) laø moät caùi gì ñöôïc taïo taùc? Thaät töôùng (svabhaøva) chính laø caùi khoâng do taïo taùc, khoâng nhôø vaøo phaùp khaùc maø thaønh." Svabhaøva ôû ñaây coù nghóa laø Thaät töôùng. Ñoù chính laø Tha phaùp Khoâng, cô soû y cöù cuûa Tha tính Khoâng, "caùi thanh tònh sôû duyeân", caùi ñoái töôïng trong saùng do tueä giaùc trong saùng (Phaät trí) nhaän thöùc.

Nhö vaäy, Tha tính Khoâng laø töï tính cuûa Khoâng, cuûa vaïn phaùp vaø cuûa nhaän thöùc. Khoâng ôû ñaây khoâng coøn laø khaùi nieäm "khoâng" ñoái chieáu vôùi khaùi nieäm "coù" maø laø thöïc taïi cuûa vaïn höõu vöôït leân treân heát thaûy khaùi nieäm cuûa nhaän thöùc thoâng tuïc. Tri thöùc thöôøng nghieäm laø caùi thaáy qua khuoân khoå yù nieäm neân khoâng theå naøo naém baét ñöôïc Tha tính Khoâng, bôûi vì "töï tính cuûa Khoâng khoâng naèm treân bình dieän coù khoâng, khoâng naèm trong khuoân khoå caùc voïng töôûng, khoâng coù töôùng sinh, khoâng coù töôùng dieät, vaø vöôït thoaùt moïi tri kieán. Taïi sao theá? Vì töï tính cuûa Khoâng khoâng coù vò trí trong khoâng gian, khoâng coù hình töôùng, khoâng theå khaùi nieäm ñöôïc, chöa bao giôø töøng sinh khôûi, tri kieán khoâng naém baét ñöôïc, vaø thoaùt ly moïi söï naém baét. Vì thoaùt ly ñöôïc moïi söï naém baét neân noù bao haøm ñöôïc taát caû caùc phaùp vaø an truù nôi caùi thaáy bình ñaúng khoâng phaân bieät." (Kinh Phaùp aán. Thích Nhaát Haïnh dòch giaûi)

Ñeå laõnh hoäi Tha tính Khoâng, lyù tính hieän höõu cuûa söï vaät, haønh giaû caàn phaûi thöùc tænh (sambodhi; giaùc ngoä) töùc xoay ngöôïc (aøsrayaparaøvrtti; chuyeån y) loái nhìn veà theá giôùi, nhaûy quay ngöôïc töø caùch nhìn töø phía beân ngoaøi theo theá tuïc trí qua caùch nhìn töø phía beân trong theo Voâ phaân bieät trí. Böôùc nhaûy ñaët haønh giaû vaøo coõi Tha tính Khoâng, caùi Khoâng naèm beân döôùi theá giôùi cuûa nhöõng nhaân vaø duyeân. Haõy nghe Thieàn sö D. T. Suzuki: "Do Khoâng maø coù taïo taùc cuûa nhaân duyeân; Khoâng laø moät taám vaûi treân ñoù duyeân sinh toâ veõ nhöõng böùc hoïa voâ cuøng saëc sôõ. Nhö theá, Khoâng ñeán tröôùc nhöng khoâng phaûi tröôùc trong thôøi gian vì thôøi gian giaû ñònh moät chuoãi duyeân sinh; caùi ñeán tröôùc coù nghóa laø caùi caên baûn. Khi ngöôøi ta coù theå nghó ñeán duyeân sinh hay töông ñoái tính ñöôïc, laø vì chuùng ñaõ saün trong Khoâng. Söï phaân bieät naøy toái quan troïng trong taát caû caùc kinh nghieäm toân giaùo cuûa chuùng ta, vaø coá nhieân trong taát caû tö töôûng trieát lyù saùng toû cuûa chuùng ta. Do ñoù caùc trieát gia Baùt nhaõ ba la maät nhaán maïnh raèng, Khoâng laø yù nieäm caên baûn nhaát khi nhöõng tröïc giaùc cuûa hoï coá hieän thaân qua trung gian cuûa trí thöùc. Noù khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm tieâu cöïc, maø laø tích cöïc quyeát lieät. Chæ coù veû tieâu cöïc ñoái vôùi nhöõng ai chöa ñi qua phía beân kia maøn baïc. Chöa vaøo tôùi saâu, tri thöùc dao ñoäng vaø nhöõng suy luaän sai laàm noåi leân voâ soá." (Thieàn luaän. Taäp Haï. Tueä Só dòch.)

Tröôùc ñaây, ngaøi Long Thoï cuõng ñaõ noùi trong baøi tuïng Trung luaän XXIV.14: "Do taùnh Khoâng maø taát caû phaùp ñöôïc thaønh töïu vaø hôïp lyù. Neáu khoâng coù yù nghóa raèng caùc phaùp ñeàu Khoâng thì taát caû phaùp ñaõ khoâng theå caáu thaønh ñöôïc."

Meänh ñeà "Nhaát thieát phaùp Khoâng" coù nghóa laø taát caû moïi phaùp ñeàu khoâng coù töï tính. Vaäy chöõ Khoâng ôû ñaây chính laø Töï tính Khoâng. Vôùi tri thöùc thöôøng nghieäm söï vaät hieän höõu nhö rieâng bieät, ñoäc laäp, coù töï thaân thöôøng taïi, nhöng kyø thaät khoâng phaûi laø nhö vaäy. Bôûi vì söï vaät hieän khôûi trong moät caùi löôùi nhaân duyeân roäng lôùn voâ bieân, lôùp naøy lôùp khaùc truøng truøng voâ taän, moät laøm duyeân cho taát caû, taát caû laøm duyeân cho moät. Do duyeân sinh neân söï vaät khoâng coù yeáu tính quyeát ñònh, gioáng nhö nhöõng giaác mô, hay nhöõng lôøi höùa haõo huyeàn. Neáu hieåu söï vaät thaáy vaäy maø khoâng phaûi vaäy, hieåu baûn tính cuûa chuùng laø Khoâng neân chuùng ñeàu nhö huyeãn nhö moäng, thôøi ñoù môùi chæ hieåu chöõ Khoâng moät beà maø thoâi, hieåu Khoâng laø Töï tính Khoâng, hieåu theo nghóa tieâu cöïc.

Haønh giaû coù theå thöïc chöùng moät khía caïnh khaùc tích cöïc hôn cuûa taùnh Khoâng laø taùnh nhö hö khoâng cuûa vaïn phaùp baèng pheùp quaùn heát thaûy caùc phaùp tuøy thuaän vôùi trí Baùt nhaõ töùc quaùn saùt chuùng tuøy thuaän vôùi baûn tính hö khoâng (aøkaøsa). Thaät vaäy, vaïn phaùp tuy Khoâng, tuy khoâng thaät vì chæ laø danh töï giaû töôùng [danh ôû ñaây chæ cho khaùi nieäm hay taâm taïo] nhöng vaãn ñöôïc coi laø khoâng hö, bôûi leõ chuùng coù caùi choã duïng rieâng bieät. Ñöùc Phaät noùi "nhaát thieát phaùp giai thò Phaät phaùp" (Kinh Kim Cang), nghóa laø taát caû moïi phaùp ñeàu laø Phaät phaùp, ñeàu laø phaùp giaûi thoaùt, coù lôïi ích cho chuùng sinh. Vaø Phaät phaùp ñöôïc ví nhö hö khoâng voâ vi trong kinh Baùt thieân tuïng: "Phaùp cuûa Phaät tuøy thuaän heát thaûy caùc phaùp. Cuõng nhö hö khoâng, lìa heát thaûy caùc chöôùng ngaïi. Caùc phaùp nhö hö khoâng neân vöôït ngoaøi heát thaûy caùc ngoân thuyeát. Caùc phaùp laø bình ñaúng neân vöôït ngoaøi moïi phaùp phaân hai. Caùc phaùp voâ sinh neân vöôït ngoaøi phaùp hieän khôûi. Caùc phaùp voán voâ dieät neân vöôït ngoaøi phaùp dieät taän. Caùc phaùp voán voâ töôùng neân vöôït ngoaøi thuû töôùng. Caùc phaùp voán voâ xöù neân heát thaûy xöù ñeàu baát khaû ñaéc."

Ñoù laø yù nghóa tích cöïc cuûa Tha tính Khoâng. Cuøng moät yù nghóa nhö vaäy, baøi tuïng Trung luaän V.7 noùi ñeán tính phi höõu phi voâ cuûa hö khoâng vaø ví naêm chuûng: ñòa, thuûy, hoûa, phong, vaø thöùc nhö hö khoâng: "Theá neân bieát raèng hö khoâng laø chaúng phaûi coù chaúng phaûi khoâng coù; noù chaúng phaûi töôùng traïng, chaúng phaûi vaät theå coù töôùng traïng (chaúng phaûi töôùng naêng maø cuõng chaúng phaûi töôùng sôû). Ngoaøi ra, naêm thöù khaùc (ñòa, thuûy, hoûa, phong, vaø thöùc) cuõng gioáng nhö hö khoâng töùc laø phi höõu dieäc phi voâ, phi töôùng phi khaû töôùng."

Traùi vôùi Töï tính Khoâng coù theå theo loái quaùn goïi laø Tích Khoâng quaùn duøng ñuû moïi hình thöùc luaän lyù phaân tích trong traïng thaùi thieàn ñònh ñeå trieån khai moät nieàm xaùc tính soáng ñoäng raèng ñoái töôïng phuû ñònh hoaøn toaøn phi höõu, Tha tính Khoâng coù ñieåm ñaëc bieät laø chæ coù theå theå nhaäp tröïc tieáp maø thoâi. Phaùp moân theå nhaäp tröïc tieáp Tha tính Khoâng thaáy söï vaät nhö thaáy traêng döôùi nöôùc, nhö thaáy boùng trong göông goïi laø Theå Khoâng quaùn. 'Khoâng' ôû trong caùch theá naøy ñöôïc ñeà caäp trong kinh Tieåu Khoâng (Trung Boä 3, soá 121). Moät soá ñeà muïc quaùn töôûng ñöôïc laàn löôït noùi ñeán trong kinh laø nhöõng cô sôû y cöù cuûa Khoâng tuaàn töï chuyeån bieán ñeå luyeän taâm boà ñeà nhaèm tröïc ngoä Tha tính Khoâng: baét ñaàu töø moät vò trí nhö thoân xaõ hay khu röøng, chuyeån qua moät bieán xöù (kasina) nhö ñaát, roài vöôït boán nôi Khoâng taïi Voâ saéc giôùi: Khoâng voâ bieân xöù, Thöùc voâ bieân xöù, Voâ sôû höõu xöù, vaø Phi töôûng phi phi töôûng xöù, cho ñeán cuoái cuøng, moät ñoái töôïng voâ töôùng. Kinh ñònh nghóa chöõ Khoâng nhö Tha tính Khoâng, tuøy thuoäc truù xöù, tuøy thuoäc thieàn chöùng. Taïi truù xöù naøo, nhöõng gì khoâng coù maët nôi truù xöù aáy, thôøi phaûi quaùn laø khoâng coù. Nhöng nhöõng gì taïi truù xöù aáy thaät coù, thôøi phaûi quaùn laø thaät coù. Taïi thieàn chöùng naøo chöùng ñöôïc, nhöõng gì thieàn chöùng aáy khoâng coù, thôøi phaûi quaùn laø khoâng coù. Nhöng nhöõng gì thieàn chöùng aáy coù, thôøi phaûi quaùn laø thaät coù.

Ñeà muïc quaùn töôûng chuyeån ñoåi tuøy theo trình ñoä thoâng ñaït taùnh Khoâng. Theo yù kieán cuûa Khenpo Tsultrim Gyamtso, moät vò laït ma Taây taïng thuoäc hoïc phaùi Kagyu-Nyingma [Noùi chung Taây taïng coù boán hoïc phaùi, moät hoïc phaùi coå laø Nyingma vaø ba hoïc phaùi môùi laø Muõ Vaøng Gelug, Kagyu, vaø Sakya], tieán trình quaùn Khoâng coù theå chia laøm naêm caáp. ÔÛ caáp ñaàu, nguõ uaån, cô sôû y cöù cuûa Khoâng, laø ñoái töôïng quaùn töôûng. Söï vaät baùc boû ôû caáp naøy laø nhaân ngaõ hay chuùng sinh ngaõ. Thaønh quaû laø xa lìa chaáp ngaõ, xaùc tín nguõ uaån laø voâ ngaõ.

ÔÛ caáp hai, ñeà muïc quaùn töôûng laø töï tính y tha khôûi cuûa ngaõ vaø phaùp, töùc laø thöùc, doøng taâm sôû töông tuïc caùc saùt na sinh dieät. Cô sôû y cöù cuûa Khoâng trong tröôøng hôïp naøy laø doøng töông tuïc cuûa taâm. Söï vaät phaûi baùc boû laø kieán töôùng phaân hai. Thaønh quaû laø thaáy bieát vaïn phaùp ñeàu khoâng, xaùc tín nhaân voâ ngaõ vaø phaùp voâ ngaõ, xa lìa caû chuùng sinh ngaõ laãn phaùp ngaõ. Ñaây laø phöông phaùp quaùn töôûng theo Duy thöùc.

ÔÛ caáp ba, ñeà muïc quaùn töôûng laø taát caû phaùp, saùu thöùc vaø ñoái töôïng cuûa saùu thöùc, nghóa laø taát caû nhöõng hoaït ñoäng taâm lyù vaø ñoái töôïng ngoaïi giôùi. Cô sôû y cöù cuûa Khoâng ôû caáp naøy laø nhöõng hieän töôïng tuïc öôùc. Söï vaät phaûi baùc boû laø töï tính (svabhava), laø yeáu tính quyeát ñònh "noù laø noù". Moïi hieän töôïng tuïc öôùc ñeàu voâ töï tính vì do nhaân duyeân hoøa hôïp maø thaønh. Khoâng ôû trong tröôøng hôïp naøy laø Töï tính Khoâng. Khoâng ôû ñaây laø khoâng coù töï tính chöù khoâng phaûi laø khoâng hieän höõu.

ÔÛ caáp boán, ñeà muïc quaùn töôûng laø baûn tính sieâu hyù luaän (nisprapanca) töùc baûn chaát nguyeân sô cuûa heát thaûy ñoái töôïng quan naêng vaø ñoái töôïng tö töôûng. Söï vaät phaûi baùc boû laø moïi voïng töôûng hyù luaän (prapanca). Tröôøng hôïp naøy laø tröôøng hôïp ñoaïn taän moïi khaùi nieäm veà cô sôû y cöù cuûa Khoâng vaø veà söï vaät phaûi baùc boû.

Cöù moãi laàn chuyeån caáp töø caáp moät cho ñeán caáp boán haønh giaû phaûi quaùn saùt phaân tích kyõ caøng ñeå hieåu thaáu ñaùo nhöõng phaàn quaû naøo chöa vieân maõn trong caáp tröôùc haàu tinh caàn tu taäp ñeå chöùng ñöôïc ôû caáp sau. Nhö vaäy qua moãi caáp coù hai phaàn trong söï tu taäp. Moät laø phaân tích ñeå thaáu roõ thaät lyù cuûa söï vaät haàu döùt ñoaïn söï meâ môø nhaän ñònh, ñaït ñeán traïng thaùi lyù trí khoâng coøn laàm laãn, ñieân ñaûo. Hai laø khoâng ngöøng tu luyeän ñeå khaéc phuïc kieán hoaëc hay taâm haønh nhieãm tröôùc. Chöùng kieán ngoä ñaïo khoâng phaûi taát caû ñeàu cuøng luùc thaønh töïu vieân maõn, maø caàn phaûi coá gaéng kieân nhaãn ñeå daàn daàn tröø saïch nhöõng nhieãm tröôùc vi teá, taän dieät moïi quan nieäm yù töôûng baát hôïp lyù aån taøng trong taâm thöùc.

Sau moãi laàn chuyeån caáp, yù thöùc veà söï toàn taïi cuûa ngaõ phaùp laàn hoài bò tieâu dieät. Kieán chaáp ngaõ phaùp cuõng ñöôïc haønh giaû taän löïc tieâu dieät trong chieàu saâu voâ thöùc. Treân nguyeân taéc, khi haønh giaû chöùng ñaéc vieân maõn caáp boán thôøi taø kieán voâ thöùc veà söï toàn taïi cuûa ngaõ vaø phaùp hoaøn toaøn tieâu taùn. Luùc baáy giôø haønh giaû ñaït ñöôïc Phaät quaû, hoaøn taát söï ñoàng nhaát cuûa trí Baùt nhaõ vaø Giaùc ngoä, thaáy ñöôïc chaân lyù cuûa vaïn höõu. Chaân lyù ñoù laø Nhaát thieát trí, laø Phaät trí. Noù vöôït leân soáng vaø cheát, vöôït treân taát caû moïi taïo taùc. Noù chính laø caûnh giôùi cuûa taùnh Khoâng, laø kho laãm cuûa heát thaûy moïi chaân lyù (dharmakosa). Ñieàu naøy coù theå xaûy ñeán cho nhöõng baäc Thaùnh giaû coù caên tính nhaïy beùn, ñuû khaû naêng töï mình quaùn saùt, phaân tích, töï mình tìm toøi, nghieân cöùu trong caùc kinh ñieån roài y theo phaùp maø tu taäp ñeå thaáy ñöôïc Chaân ñeá. Nhöng ñoái vôùi nhöõng vò khoâng coù trí tueä nhaïy beùn, caên tính chaäm luït thôøi ñieàu ñoù khoâng thöôøng xuyeân xaûy ñeán. Nguyeân do laø vì ñoái vôùi nhöõng vò naøy chaám döùt trieät ñeå tình traïng thieân chaáp vi teá vaø khaéc phuïc hoaøn toaøn caùi khuynh höôùng thaâm caên coá ñeá kieán giaûi phaân hai veà hieän höõu quaû thaät raát ñoãi khoù khaên.

Ñoái vôùi nhöõng vò naøy söï phaân bieät giöõa Töï tính Khoâng vaø Tha tính Khoâng raát quan troïng. Trung quaùn luaän xaùc chöùng raèng Khoâng laø töï tính cuûa vaïn phaùp vaø cuûa nhaän thöùc. Nhöng dieàu ñaùng chuù yù laø ngoaøi nhöõng luaän chöùng cho thaáy luaän lyù khoâng theå daãn ñeán Khoâng, nhieàu nhaát laø ñeán chaân trôøi voâ töï tính cuûa theá tuïc, Trung quaùn luaän khoâng coù moät chæ daãn naøo cuï theå giuùp haønh giaû luyeän taâm trong phaàn ñaïo loä sieâu ngoân thuyeát cho ñeán khi thöïc chöùng taùnh Khoâng. Neáu haønh giaû khoâng coù moät yù nieäm naøo veà Tha tính Khoâng thôøi taâm thöùc haønh giaû seõ laâm vaøo tình traïng lô löûng chôi vôi ôû nôi caùi chaân trôøi voâ töï tính, bieân giôùi cuûa tö duy suy lyù.

Khi tö duy suy lyù ñaõ ñöôïc taän duïng heát möùc maø khoâng coøn coù khaû naêng giuùp hieåu vaø thaâm nhaäp ñöôïc caùc giaùo phaùp sieâu ngoân thuyeát nhö Phaät trí, Thaät töôùng, Phaùp taùnh, Phaät taùnh, ... thôøi nhaân caùch Phaät vaø Boà taùt, noùi chung laø naêng löïc gia trì hay hoä trì heát söùc caàn thieát. Ñaây laø giai ñoaïn haønh giaû caàn trieån khai loøng tin vaøo Tha tính Khoâng töùc vaøo Thaät töôùng cuûa vaïn phaùp, vaøo Phaùp taùnh, hay Phaät taùnh, ... ôû caáp naêm töùc laø caáp cuoái cuøng trong tieán trình quaùn Khoâng.

Kinh Thaéng Man coù ñoaïn Thaéng Man Phu nhaân baïch Phaät: "Nhö Lai taïng töï taùnh voán thanh tònh maø khaùch traàn phieàn naõo voâ tình laøm nhieãm oâ, khieán cho caûnh giôùi Nhö Lai chaúng theå nghó baøn. ... Baïch Theá toân! ...Taâm töï taùnh thanh tònh maø laïi coù nhieãm phieàn naõo, ñieàu naøy thaät khoù thaáu trieät. Duy chæ Phaät Theá toân laø con maét cuûa söï thaät, laø trí tueä chaân thaät, laø caên baûn cuûa Phaùp, laø baäc thaáy suoát Phaùp, laø nôi nöông töïa cuûa Chaùnh phaùp, môùi coù theå thaáy vaø bieát nhö thöïc."

Phaät tuøy hyû noùi raèng: "Thaät nhö vaäy! Thaät nhö vaäy, töï taùnh thanh tònh taâm maø coù nhieãm oâ; thaät söï khoù thaáu trieät. Coù hai phaùp khoù thaáu trieät, ñoù laø töï taùnh thanh tònh khoù thaáu trieät, vaø taâm aáy bò phieàn naõo nhieãm oâ cuõng khoù thaáu trieät. Hai phaùp naøy, chæ con vaø caùc Boà taùt ma ha taùt, nhöõng ngöôøi ñaõ thaønh töïu ñaïi phaùp, môùi coù theå nghe vaø chaáp nhaän. Coøn caùc Thanh vaên kia chæ bieát tin lôøi Phaät chôù chaúng lieãu nghóa".

Töï taùnh thanh tònh noùi treân ñaây laø töï taùnh thanh tònh cuûa Nhö Lai taïng. Nhö Lai taïng coù hai nghóa: Nhö Lai taïi trieàn, nghóa laø Phaät taùnh (Nhö Lai) coøn bò chöùa trong voøng phieàn naõo nhieãm oâ vaø Nhö Lai xuaát trieàn, nghóa laø Phaät taùnh (Nhö Lai) chöùa ñöïng caùc phaùp voâ laäu thanh tònh. Song trong kinh luaän noùi ñeán Nhö Lai taïng, laø phaàn nhieàu duøng caùi nghóa "Nhö Lai taïi trieàn", töùc taùnh Phaät bò chöùa trong phieàn naõo.

Veà tín taâm, ngay ñaàu Chöông 1 khi giaûi thích nghóa chöõ "Nhö thò" trong Phaät kinh, luaän Ñaïi trí ñoä noùi : "Phaät phaùp meânh moâng nhö bieån caû, coù tin thì vaøo ñöôïc, coù trí thì qua ñöôïc. Nghóa cuûa chöõ 'Nhö thò' chính laø tin." Sau ñoù, coù ñoaïn: "Y Ù Phaät: Nhö vaäy phaùp cuûa Ta thaäm thaâm vi dieäu baäc nhaát, laø phaùp voâ sôû ñaéc, khoâng theå löôøng, khoâng theå ñeám, khoâng theå nghó baøn, khoâng ñoäng, khoâng töïa; khoâng vöôùng maéc, khoâng laø baäc Nhaát thieát trí thì khoâng theå hieåu. Cho neân trong Phaät phaùp laáy tín löïc laøm böôùc ñaàu. Do söùc tin ñöôïc vaøo, khoâng phaûi do boá thí, trì giôùi v.v... maø coù theå baét ñaàu vaøo ñöôïc Phaät phaùp, nhö keä noùi:

... ... ...

Phaùp saâu xa cuûa Ta
Khoâng tin laøm sao hieåu!"

Caên baûn hoïc Phaät coù hai yeáu kieän. Moät laø tin, töùc chuù troïng nôi tín taâm, theo tín taâm ñeå vaøo Phaät phaùp. Hai laø trí, töùc ñaët troïng taâm nôi lyù trí ñeå thaáu hieåu Phaät phaùp. Trung quaùn luaän thieân troïng phaùp trí, nghóa laø duøng trí tueä quaùn saùt chaùnh phaùp ñeå vaøo Phaät phaùp. Tuy nhieân, nhö vöøa trình baøy ôû treân, tín taâm cuoái cuøng vaãn coù öu theá ñeå "khai thò con ñöôøng toái thöôïng daãn ñeán Nieát baøn."

Traùi laïi theo nhö kinh Thaéng Man chaúng haïn, haønh giaû caên vaøo tín taâm tröôùc heát, nghóa laø nöông theo loøng tin maø vaøo ñaïo. Luaän Ñaïi thöøa khôûi tín giaûi thích raát caën keõ veà ba giai vò, tín vò, giaûi haønh vò, vaø chöùng nhaäp vò, cuûa söï phaùt taâm [Phaùt taâm coù hai nghóa: 1. Laäp chí cao roäng, vaø 2. Phaùt trieån taâm taùnh, hay phaùt minh taâm taùnh] tu veà ñaïo quaû Ñaïi thöøa. Tuøy theo tín taâm maø tín haønh, daàn daàn thaâm saâu kieân coá taïo thaønh nghò löïc. Loøng tin taêng tröôûng goïi laø tín löïc. Do tin maø vaøo ñaïo vaø hieåu Phaät phaùp goïi laø minh tín. Minh tín laø loøng tin chôn chaùnh saùng suoát, khaùc vôùi meâ tín ôû choã haøm höõu yù nghóa trí tueä ñöôïc söû duïng ñeå giaûi minh chaùnh tín. Noùi caùch khaùc, minh tín laø y nôi tín maø duøng trí tueä ñeå giaûi, ñeå chöùng phaùp nghóa thaâm saâu. Khi ñaõ coù minh tín roài thôøi tuøy thuaän phaùp trí [töùc laø tuøy thuaän moät soá thieän xaûo phöông tieän quaùn saùt caùi töï tính thanh tònh nhieãm traàn] maø tieán leân cöùu caùnh. Cöùu caùnh ôû ñaây laø "chaân nhö thanh tònh nhöng bò phieàn naõo nhieãm oâ". Duøng minh tín tinh taán haønh trì chaùnh ñaïo thôøi ñaéc cöùu caùnh, ngoä nhaäp chaùnh phaùp. Nhö vaäy trí tueä vaãn laø yeáu toá toái caàn thieát ñeå coù minh tín. Taát caû caùc phaùp cuûa Phaät ñeàu daïy phaûi söû duïng trí tueä laøm caên baûn ñeå chieáu soi hay quaùn töôûng. Coù tín taâm maø khoâng coù trí tueä thì chæ laøm taêng tröôûng caùi ngu si meâ tín. Coù trí tueä maø khoâng coù tín taâm thôøi hay laøm taêng tröôûng taø kieán.

ÔÛ thôøi ñaïi naøy, tín taâm coù theå ví vôùi söï tin töôûng vaøo caùi ñöôïc goïi laø "phöông phaùp khoa hoïc". Trong tieán trình khaûo cöùu baát cöù moät vaán ñeà gì, tröôùc heát laø baèng vaøo loøng tin moät soá giaû thieát do kinh nghieäm tröïc giaùc vaø suy luaän thaønh laäp. Sau ñoù vôùi nhöõng noã löïc thí nghieäm, neáu coù söï töông hôïp giöõa giaû thieát vôùi thöïc teá thôøi keát quaû xem nhö coù lôïi ích cho caû caù nhaân laãn quaàn chuùng.

Moät caâu hoûi ñöôïc ñaët ra laø taïi sao ñaõ bieát Phaät trí vöôït ngoaøi phaân bieät, chaáp tröôùc, vaø coøn ñöôïc goïi laø moät caûnh giôùi cuûa 'thanh tònh tuyeät ñoái' (atyantavisuddhi; Taát caùnh thanh tònh) theá maø vaãn moâ taû Phaät trí baèng nhöõng cuïm töø coù yù nghóa khaúng ñònh, nhö "thöïc höõu" vaø "coù phaåm tính"? Moät soá luaän sö cho raèng neáu khoâng moâ taû nhö theá thôøi Phaät trí coù theå bò hieåu laàm laø moät phaùp nhö moïi phaùp khaùc vaø do ñoù söï toàn taïi baûn höõu cuûa Phaät trí, ñoäng löïc chính cho noã löïc mong caàu giaûi thoaùt, taát bò phuû ñònh theo quan ñieåm Töï tính Khoâng. Thöïc ra, thuyeát Tha tính Khoâng nhaèm muïc ñích giuùp haønh giaû ñoaïn taän moät soá tuøy mieân raát vi teá [tuøy mieân laø nhöõng tieàm naêng cuûa kieán chaáp coøn löu laïi ôû voâ thöùc].

Tuy ôû caáp boán ñeà muïc quaùn töôûng laø baûn chaát sieâu hyù luaän cuûa caùc phaùp, nhöng trong thöïc teá, haønh giaû thöôøng quaùn theá giôùi hieän töôïng tröôùc ñeå ñaû phaù chaáp ngaõ chaáp phaùp, roài sau ñoù môùi quaùn thöïc taïi cöùu caùnh ñeå lìa boû chaáp thuû töôùng Khoâng cuûa caùc phaùp. Trong tröôøng hôïp ñaû phaù vaø lìa boû coù hieäu quaû, moïi voïng nieäm veà ngaõ vaø phaùp giôø ñaây ñaõ ngöng sinh khôûi vaø haønh giaû khoâng coøn coù ñoái töôïng ñeå quaùn töôûng hay ñeå phuû ñònh nöõa. Tuy vaäy, haønh giaû coù theå vaãn coøn dính maéc vôùi tieàm naêng phuû ñònh ñaõ huaân taäp trong quaù trình tu taäp neân cuoái cuøng caùi "Phaät taùnh" maø haønh giaû chöùng ñaéc cuõng coù theå bò phuû ñònh noát.

Ñoù laø tröôøng hôïp nhaän thöùc ñieân ñaûo veà Nhö Lai phaùp thaân ñöôïc noùi ñeán trong kinh Thaéng Man. Vì chuùng sinh nhaän thöùc baûn chaát toàn taïi moät caùch sai laàm neân ñoái vôùi naêm thuû uaån voán voâ thöôøng maø töôûng laø thöôøng; voán khoå maø töôûng laø laïc; voán voâ ngaõ maø töôûng laø ngaõ; voán baát tònh maø töôûng laø tònh. Ñeå ñoái trò boán nhaän thöùc ñieân ñaûo ñoù, haønh giaû ñöôïc chæ daïy quaùn veà boán haønh töôùng, voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ, vaø baát tònh, cuûa naêm thuû uaån. Nhöng sau ñoù quen vôùi khuynh höôùng phuû ñònh huaân taäp trong quaù trình haønh thieàn neân haønh giaû tieáp tuïc thaáy khaép nôi toaøn laø nhöõng phaåm tính phaûi baùc boû. Do ñoù maø haønh giaû khoâng nhaän thöùc chaân chính veà "Phaùp thaân cuûa Nhö Lai laø thöôøng ba la maät, laïc ba la maät, ngaõ ba la maät, tònh ba la maät". Kinh noùi: "Taát caû caùc baäc tònh trí A la haùn, Bích chi Phaät ñoái vôùi caûnh giôùi cuûa Nhöùt thieát trí vaø Nhö Lai phaùp thaân voán chaúng thaáy bieát". Coù nghóa laø ñoái vôùi sanh töû, caùc baäc A la haùn, Bích chi Phaät hieåu roõ voâ thöôøng, nhaän chaân caùc phaùp sanh dieät, v.v... , tuy sanh khôûi quaû trí thanh tònh (töùc tònh trí) khoâng ñieân ñaûo, nhöng ñoái vôùi Nhö Lai phaùp thaân, Boà ñeà Nieát baøn maø cuõng cho laø voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ, vaø baát tònh, thôøi nhaän thöùc nhö theá cuõng laø ñieân ñaûo. Phuû ñònh caùc phaùp sanh töû maø khoâng khaúng ñònh ñöôïc phaùp thöôøng laïc ngaõ tònh laø chaùnh kieán Nieát baøn, nhö theá vaãn khoâng phaûi chôn chaùnh trí roát raùo.

Noùi toùm laïi, caáp cuoái cuøng cuûa tieán trình quaùn Khoâng laø ñeå ñoái trò tieàm naêng phuû ñònh coøn löu laïi trong voâ thöùc cuûa haønh giaû. Coâng phu taùc duïng ôû giai ñoaïn naøy laø ñeå tröø boû moät loaïi kieán hoaëc vi teá do hieåu laàm pheùp quaùn Töï tính Khoâng. Thuyeát Tha tính Khoâng baùo ñoäng haønh giaû coù moät Thöïc taïi naêng ñoäng caàn phaûi chöùng ñaéc moät khi ñaõ ñoaïn dieät moïi hö voïng phaân bieät. Theo thuyeát naøy, Trung quaùn phuû ñònh töï tính cuûa caùc hieän töôïng tuïc öôùc laø töông ñöông vôùi Duy thöùc khaúng ñònh söï khoâng coù maët cuûa bieán keá chaáp tính trong y tha khôûi tính. Noùi caùch khaùc, ñoái töôïng Trung quaùn baùc boû laø töï tính (svabhaøva) vaø ñoái töôïng Duy thöùc baùc boû laø bieán keá chaáp töùc baùc boû söï kieán töôùng phaân hai cuûa noäi thöùc. Chaân ñeá Trung quaùn töông ñöông vôùi vieân thaønh thaät Duy thöùc, töùc laø söï vaéng maët vónh vieãn cuûa bieán keá chaáp nôi y tha khôûi.

Thuyeát Tha tính Khoâng chuù troïng phaân bieät ba töï taùnh vaø ba voâ taùnh gioáng nhö Duy thöùc. Tuy nhieân vaãn coù söï khaùc bieät. Ñoái vôùi Duy thöùc y tha khôûi tính laø cô sôû y cöù cuûa Khoâng vaø ñoái töôïng baùc boû laø bieán keá chaáp tính. Ñoái vôùi Tha tính Khoâng thôøi vieân thaønh thaät laø cô sôû y cöù cuûa Khoâng vaø ñoái töôïng baùc boû laø bieán keá chaáp tính vaø y tha khôûi tính. Noùi caùch khaùc, muoán chöùng ngoä Tha tính Khoâng chæ caàn thaân theå vaø taâm quay veà traïng thaùi töï nhieân cuûa noù, yeân nghæ thoaûi maùi trong trí Voâ phaân bieät vaø khoâng moät chuùt coá gaéng thöïc haønh baát cöù ñieàu gì ñeå nhaän thöùc vieân thaønh thaät.

Taïi sao goïi laø vieân thaønh? Nhieáp luaän giaûi thích: "Vieân thaønh laø bieán keá vónh vieãn khoâng coøn, thì sao thaønh vieân thaønh? Vieân thaønh nghóa laø taùnh khoâng bieán ñoåi, laïi laø ñoái töôïng cuûa tueä giaùc thanh tònh, laø toái thaéng cuûa taát caû thieän phaùp; vì caùi nghóa toái thaéng naøy maø goïi laø vieân thaønh." Trong Giaûi thaâm maät kinh, ñöùng veà maët khoâng, vieân thaønh thaät tính töùc thaéng nghóa voâ taùnh ñöôïc ví "töông töï hö khoâng do saéc töôùng voâ taùnh hieån loä vaø phoå bieán taát caû ... vì do phaùp voâ ngaõ hieån loä vaø phoå bieán taát caû." Ñöùng veà maët coù, vieân thaønh thaät tính ñöôïc ví nhö "caûnh vaät khoâng thaùc loaïn" maø "baûn tính con maét trong saùng nhìn thaáy".

Nhö vaäy, cô sôû y cöù cuûa Tha tính Khoâng coøn coù theå moâ taû theo nhieàu danh hieäu khaùc nöõa, nhö laø caûnh giôùi cuûa töï nhieân nhi nhieân, caûnh giôùi cuûa thanh tònh quang, caûnh giôùi cuûa taùnh Khoâng, Phaät trí, Chaân nhö, Thaät töôùng, Phaùp taùnh, Phaùp giôùi, v.v...

Veà söï hieän höõu cuûa caùc hieän töôïng tuïc öôùc, quan nieäm cuûa phaùi Tha tính Khoâng hoaøn toaøn ñoái nghòch vôùi quan nieäm cuûa phaùi Töï tính Khoâng. Ñoái vôùi phaùi Töï tính Khoâng, thôøi coù nhöõng hieän töôïng tuy voâ töï tính maø vaãn hieän höõu hay coù nhöõng hieän töôïng khoâng thaät nhöng hieän höõu nhö huyeãn, hö giaû, khoâng toàn taïi baát bieán. Ngöôïc laïi, phaùi Tha tính Khoâng chuû tröông moïi hieän töôïng voâ töï tính hay khoâng thaät ñöôïc thaáy tuoàng nhö hieän höõu nhöng kyø thaät khoâng hieän höõu. Do ñoù, phaùi Töï tính Khoâng chæ trích raèng choái boû söï hieän höõu cuûa nhöõng söï vaät hieän höõu nhö vaäy laø rôi vaøo ñoaïn kieán. Phaùi Tha tính Khoâng giaûi thích quan ñieåm cuûa hoï khoâng khaùc gì quan ñieåm cuûa ngaøi Long Thoï.

Thaät vaäy, thöùc laø moät phaùp y tha khôûi neân khi caû kieán phaàn (chuû theå) laãn töôùng phaàn (ñoái töôïng) ñoàng thôøi sinh khôûi nhö laø ñoái töôïng chuyeån hieän cuûa thöùc, thôøi moãi phaàn ñeàu khoâng coù töï tính. Theo phaùi Töï tính Khoâng, ñaëc tính baát nhò cuûa noäi thöùc coù nghóa laø khoâng coù söï phaân hai nhaän thöùc thaønh ñoái töôïng coù thaät vaø chuû theå coù thaät. Ñoù laø hieåu ñaëc tính baát nhò nöông theo thuyeát nhaân duyeân (kaøransamutpaøda). Caû thöùc (vijnaøna) laãn Trí (Jnaøna) ñeàu ñöôïc quan nieäm nhö laø nhöõng doøng taâm sôû töông tuïc caùc saùt na sinh dieät. Ñieàu khaùc bieät giöõa thöùc vaø Trí laø chæ coù Trí môùi nhaän thöùc ñöôïc ñaëc tính baát nhò (ngoä) chöù thöùc thì khoâng coù khaû naêng thaáy bieát ñaëc tính aáy (meâ). Do ñoù maø noùi raèng doøng taâm sôû töông tuïc caùc saùt na sinh dieät cuûa thöùc thôøi baát tònh maø doøng taâm sôû cuûa Trí thôøi thanh tònh vì ñoái töôïng nhaän thöùc cuûa Trí luoân luoân laø söï khoâng phaân hai, nghóa laø taùnh Khoâng.

Nhöng nhö theá thôøi thöû hoûi laøm theá naøo moät doøng taâm sôû lieân tuïc nhö Phaät trí coù luùc laïi coù theå thaáy bieát hai ñoái töôïng, söï vaät vaø taùnh Khoâng cuûa noù, cuøng moät luùc? Phaùi Tha tính Khoâng khoâng chaáp nhaän quan ñieåm giaûi thích Trí laø moät doøng taâm sôû lieân tuïc do nhaân duyeân hoøa hôïp maø thaønh. Theo phaùi naøy, neáu chuû theå nhaän thöùc vaø ñoái töôïng cuûa noù khoâng theå toàn taïi ñoäc laäp nhau thôøi caû hai phaàn kieán vaø töôùng chaúng coù phaàn naøo sinh khôûi caû. Lyù do laø taïi vì khoâng coù caùi A naøo coù theå hieän khôûi tuøy thuoäc vaøo caùi B neáu caùi B khoâng theå hieän khôûi khi caùi A vaéng maët. Nhö vaäy khoâng theå giaûi thích y tha khôûi laø söï hieän khôûi tuøy thuoäc söï töông quan giöõa caùi naøy vôùi caùi kia bôûi vì khoâng coù phaùp naøo ñöôïc duøng laøm ñôn vò neàn taûng nhö taâm sôû, cöïc vi, nhaân, quaû, v.v... ñeå töø ñoù xuaát sinh söï hieän khôûi cuûa caùc phaùp khaùc.

Ñoái vôùi thuyeát Tha tính Khoâng, y tha khôûi khoâng nhöõng laø töông quan giöõa caùi naøy vôùi caùi kia, maø coøn laø töông quan giöõa söï vaät vôùi lyù tính hieän höõu cuûa chuùng. Caùi ñöôïc chöùng nghieäm laø caùi lyù tính hieän höõu cuûa söï vaät, laø baûn tính chaân thöïc, laø chaân lyù cöùu caùnh, laø phaùp taùnh cuûa hieän töôïng. Noù sinh ñoäng, saùng toû, theá maø khoâng theå baét laáy ñöôïc (baát khaû ñaéc), khoâng theå phieân chuyeån thaønh ngoân töø ñeå truyeàn thoâng. Baûn tính cuûa söï chöùng nghieäm quaû laø moät söï kieän saâu kín khoù hieåu. Tha tính Khoâng baéc moät nhòp caàu noái lieàn söï saâu kín khoù hieåu cuûa söï chöùng nghieäm vôùi taùnh thaâm maät dieäu huyeàn cuûa Phaät trí. Nhö vaäy, noùi hieän töôïng do duyeân sinh thôøi ñoù chæ laø moät caùch phaùt bieåu raèng vì duyeân khôûi voâ töï tính (Töï tính Khoâng) neân baûn tính cuûa noù khoâng theå suy luaän maø bieát ñöôïc. Töïu trung baûn tính caùc phaùp laø baát khaû ngoân thuyeát, baát khaû tö nghì, laø sieâu hyù luaän, laø taùnh Khoâng.

Trong Taâm kinh coù caâu: "Saéc töùc thò Khoâng". Coù nghóa laø duøng bieän chöùng phaùp Trung quaùn phaân tích thôøi khoâng tìm thaáy Saéc ôû ñaâu caû. Ñöông theå "Saéc" töùc Khoâng, ñöông theå laø Khoâng. Ñoái vôùi trí suy luaän ñieàu naøy thaät khoù hieåu. Do thöôøng nghieäm, ta thaáy coù Saéc, nhöng baèng luaän lyù, ta khoâng thaáy Saéc ñaâu caû. Ngay caû caùi giaû töôùng cuûa Saéc ñeán khi duøng bieän chöùng phaân tích thôøi noù cuõng bieán maát. Khoâng ñaây laø Töï tính Khoâng. Saéc ñaây laø cô sôû y cöù cuûa Khoâng. Thoï, töôûng, haønh, thöùc cuõng vaäy.

Tieáp theo laïi coù caâu: "Khoâng töùc thò Saéc". Trong caâu naøy Khoâng chính laø Tha tính Khoâng vaø Saéc coù theå goïi laø "Saéc cöùu caùnh" bôûi vì do Phaät trí maø thöïc chöùng. Thoï cöùu caùnh, töôûng cöùu caùnh, haønh cöùu caùnh, thöùc cöùu caùnh cuõng vaäy. Ñaït tôùi Phaät trí töùc giaùc ngoä thôøi môùi coù caùi thaáy bình ñaúng nhôø ñoù maø nhaän thöùc ñöôïc töï thaân thöïc taïi. Phaät trí, caûnh giôùi cuûa Tha tính Khoâng, hieån minh khi haønh giaû hoaøn toaøn lìa xa moïi tö nieäm ñoái ñaõi qua taùc duïng cuûa Thöùc. Söï vaéng maët cuûa taát caû nhöõng yù töôûng sinh ra töø choã ñoái ñaõi do voâ minh khoâng chæ cho caùi ngoan khoâng, maø chæ vaøo moät "baát khoâng", moät thöïc höõu khoâng theå naém baét vaø dieãn taû ñöôïc: ñoù laø Tha tính Khoâng. Ñöùng veà hieän töôïng cuûa caùc phaùp maø noùi thôøi Thöùc laø Phaät trí bò khaùch traàn phieàn naõo vaø voâ minh che laáp hoaøn toaøn, vaø khi voâ minh ñaõ hoaøn toaøn ñoaïn saïch thôøi Phaät trí hieån loä. Nhöng ñöùng veà baûn theå cuûa caùc phaùp maø luaän thôøi Thöùc vaø Phaät trí ñeàu ñoàng theå taùnh chaân nhö cuûa Voâ phaân bieät trí.

Phaùi Töï tính Khoâng chæ trích raèng xaùc quyeát Tha tính Khoâng laø moät hieän höõu töùc laø phaïm loãi laàm rôi vaøo thöôøng kieán. Lyù do neâu ra: Trong thôøi kyø chuyeån phaùp luaân laàn thöù hai giaùo phaùp Baùt nhaõ daïy raèng "Nhaát thieát phaùp Khoâng" vaø caùc phaùp toaøn khoâng bao goàm caû chaân ñeá laãn tuïc ñeá. Phaùi Tha tính Khoâng khoâng choái caûi ñieàu ñoù. Nhöng vì chuû tröông cuûa phaùi naøy laø moïi hieän töôïng voâ töï tính ñeàu khoâng hieän höõu cho neân suy dieãn ra thôøi nhöõng phaùp voâ thöôïng voâ töï tính nhö Trí, Ñöùc cuûa Phaät, ñöùc taùnh cuûa Nieát baøn, cuûa Tam Baûo, cuûa Ñaïi thöøa, v..v... taát caû ñeàu khoâng hieän höõu. Nhö vaäy laø khoâng hôïp lyù. Theo hoï, taùnh Khoâng cuûa caùc phaùp voâ thöôïng laø Tha tính Khoâng, laø baát khoâng.

Söï hieän höõu cuûa Tha tính Khoâng (coøn goïi laø Baûn tính hay Thaät töôùng) ñöôïc ngaøi Nguyeät Xöùng ñeà caäp khi chuù giaûi baøi tuïng Trung luaän XV.2. Ngaøi noùi: "Caùi baûn tính nhö ñöôïc (Long Thoï) Ñaïi sö moâ taû (trong baøi tuïng Trung luaän XV.2) coù hieän höõu hay khoâng? Ñöùc Toái Thaéng toân töøng tuyeân thuyeát raèng thaät töôùng hieän höõu: 'Duø Nhö Lai coù ra ñôøi hay khoâng, thaät töôùng caùc phaùp laø thöôøng truï nhaát töôùng'. Vaäy thì theá naøo laø thaät töôùng? Ñoù laø chaân taùnh cuûa maét naøy, vaân vaân. Vaø theá naøo laø chaân taùnh cuûa maét naøy, ... ? Laø caùi khoâng do taïo taùc, khoâng nhôø vaøo phaùp khaùc maø thaønh, ñöôïc theå nghieäm baèng thöù tueä giaùc ñoaïn baët voâ minh. Chaân taùnh coù hieän höõu hay khoâng? Neáu chaân taùnh khoâng hieän höõu, thöû hoûi lòch trình xaû thaân tu thieän cuûa caùc vò Boà taùt coù yù nghóa gì? Vì nguyeân nhaân naøo caùc vò Boà taùt chaáp nhaän bieát bao gian khoå ñeå töïu thaønh söï chöùng ngoä thaät töôùng?"

Theâm vaøo nhöõng lôøi giaûi thích treân, phaùi Tha tính Khoâng töïa treân kinh Giaûi thaâm maät ñeå xaùc quyeát raèng chæ phaùp luaân ñöôïc chuyeån trong thôøi kyø thöù ba môùi lieãu nghóa (Nitartha), nghóa laø "khoâng coøn coù caùi gì treân nöõa, khoâng coøn chòu ñöïng söï ñaû phaù naøo nöõa, nghóa lyù ñích thöïc hoaøn haûo, khoâng coøn laø nôi ñaët chaân cuûa söï tranh luaän". Traùi laïi, giaùo phaùp thuyeát giaûng trong thôøi kyø chuyeån phaùp luaân laàn thöù hai khoâng lieãu nghóa (Neyartha) theo nhö Kinh noùi: "Ñöùc Theá toân chæ vì nhöõng vò xu höôùng Ñaïi thöøa, caên cöù ñaïo lyù 'caùc phaùp toaøn khoâng, khoâng sinh khoâng dieät, baûn lai vaéng baët, töï taùnh nieát baøn', duøng söï aån maät maø chuyeån phaùp luaân, tuy caøng raát laï, caøng raát hieám, nhöng phaùp luaân ñöôïc chuyeån trong thôøi kyø naøy vaãn coøn coù caùi treân nöõa, vaãn coøn chòu ñöïng ñaû phaù, vaãn laø nghóa lyù chöa hoaøn haûo, vaãn laø nôi ñaët chaân cuûa söï tranh luaän." Vaäy phaùi Tha tính Khoâng hieåu giaùo phaùp thuyeát giaûng trong thôøi kyø chuyeån phaùp luaân laàn thöù hai nhö theá naøo?

Phaùi Tha tính Khoâng cho raèng phaùp luaân ñöôïc chuyeån trong thôøi kyø thöù hai laø nhaèm ñoái trò kieán chaáp sai laàm tuïc thöùc coù theå naém baét ñöôïc thöïc taïi cöùu caùnh. Coù theå söû duïng bieän chöùng phaùp ñeå bieän minh nhöõng giaùo lyù nhö Thaät töôùng, Taùnh Khoâng, Nhö Lai taïng, ... ñeàu voâ töï tính. Tuy nhieân, phaùp luaân ñöôïc chuyeån trong thôøi kyø thöù ba nhöõng khi noùi Phaùp taùnh hay Nhö Lai taïng hieän höõu, thôøi luoân luoân khoâng queân nhaéc nhôû theâm raèng nhöõng phaùp aáy khoâng phaûi do ngoân töø hyù luaän maø coù. Treân phöông dieän tu döôõng, chuùng khoâng theå chæ hieåu vaø chaáp nhaän baèng tö duy vaø lyù luaän suoâng maø ñöôïc. Do ñoù, ñeå coù theå hieåu vaø thaâm nhaäp caùc giaùo lyù naøy, tín taâm thaät voâ cuøng caàn thieát. Chaúng haïn, laøm theá naøo ñeå phaøm phu chaáp nhaän söï kieän thaät khoù hieåu laø Nhö Lai taïng voán töï tính thanh tònh maø coù theå bò quaán chaët trong caùc lôùp voû phieàn naõo, voâ minh? Thaéng Man Phu nhaân noùi: "Neáu ñoái vôùi Nhö Lai taïng ñang bò boïc kín trong voû phieàn naõo maø khoâng nghi hoaëc, thôøi ñoái vôùi Phaùp thaân voán sieâu xuaát voâ löôïng phieàn naõo taïng cuõng khoâng nghi hoaëc." Tin raèng Phaùp thaân hieän höõu, töùc laø tin raèng Phaät taùnh cuõng thöôøng haèng hieän höõu trong moãi chuùng sinh. Neáu khoâng tin ñöôïc nhö theá thôøi khoâng theå phaùt Boà ñeà taâm, khoâng coù yù höôùng mong caàu laøm Phaät. Nhö vaäy, Boà taùt ñaïo khoâng coù yù nghóa gì caû.

Toùm laïi, vaán ñeà laø coù nhu caàu muoán truyeàn ñaït thaønh quaû tu chöùng. Quaû chöùng ñaéc sinh ñoäng vaø saùng toû, nhöng khoâng theå dieãn taû baèng ngoân ngöõ thoâng thöôøng ñöôïc. Phöông phaùp phuû ñònh raát höõu hieäu nhôø vaøo tieán trình khieån tröø nhöõng gì khoâng phaûi laø caùi ñöông theå ñang muoán ñöôïc noùi ra. Nhöng phöông phaùp naøy cuõng raát nguy hieåm vì taùc duïng phuû ñònh trong tieán trình khieån tröø coù theå baùc boû luoân caû caùi ñöông theå ñang muoán ñöôïc phaùt bieåu. Thuyeát Tha tính Khoâng giuùp ngaên chaän caùi ñaø phuû ñònh ñoù baèng vaøo loøng tin coù moät naêng löïc töï nhieân trong baûn tính saâu thaúm nhaát cuûa heát thaûy moïi loaøi, voâ nhieãm, voâ töôùng, khoâng coù phaùp ñoái ñaõi, khoâng bao giôø bieán ñoåi, luoân luoân coù maët, chæ do thieàn quaùn giaùc nghieäm vaø chöùng thöïc maø thoâi. Nhö vaäy, muïc ñích cuoái cuøng cuûa moïi phaùp tu ñeàu coát nhoå goác reã moïi khoå ñau vaø voâ minh vi teá nhaát ra khoûi taâm trí ñeå giaûi thoaùt vaø giaùc ngoä, nghóa laø ñaït ñeán troïn veïn Phaät taùnh, caùi naêng löïc coù baûn chaát thanh tònh caên ñeå trong saùng aáy. Trong cuoäc soáng haøng ngaøy, Phaät taùnh bieåu loä thaønh tình yeâu thöông bao la (töø bi), söï hieåu bieát chaân thaät (trí tueä), vaø moät nguoàn an vui voâ taän (an laïc).

Do ñoù, thuyeát Tha tính Khoâng lieân quan maät thieát vôùi caùc phaùp moân tu taäp thieàn quaùn, nhö caùc giaùo phaùp Minh saùt thieàn (Vipasyanaø), Thieàn toâng (Zen), Ñaïi thuû aán (Mahamudra), vaø Ñaïi toaøn thieän (Dzogchen). Nhieàu hoïc phaùi xem thuyeát Tha tính Khoâng nhö hoïc thuyeát veà "Thôøi kyø thöù ba Chuyeån phaùp luaân", trong thôøi gian ñoù giaùo phaùp lieãu nghóa veà söï hieän höõu cuûa Phaùp taùnh vaø cuûa Nhö Lai taïng ñöôïc ñöùc Theá toân thuyeát giaûng.