Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Ñaây laø moät thôøi kyø ñaëc bieät cuûa Phaät giaùo Vieät Nam, vaø ñænh cao cuûa noù laø söï thaønh laäp caùc nhaø nöôùc Phaät giaùo thôøi Lyù, Traàn vôùi caùc chieán coâng hieån haùch khoâng chæ trong vieäc nhieàu laàn ñaùnh baïi ñeá quoác xaâm löôïc
Toång quan veà Lòch Söû Phaät giaùo Vieät Nam - Baøi 2
Phaät Giaùo Vieät Nam töø thôøi kyø nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân ra ñôøi ñeán vua Traàn Nhaân Toâng
Nguyeãn Ñöùc Sôn daãn nhaäp
Baøi 1 . Phaät Giaùo Vieät Nam töø du nhaäp ñeán thôøi Lyù Nam Ñeávôùi söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân
Baøi 2 - Phaät Giaùo Vieät Nam töø thôøi kyø nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân ra ñôøi ñeán vua Traàn Nhaân Toâng
Baøi 3 - Phaät Giaùo töø thôøi Traàn Nhaân Toâng ñeán caän ñaïi
Nguyeân-Moâng baûo veä troïn veïn ranh giôùi cuûa Toå quoác, maø coøn veû vang trong söï nghieäp xaây döïng ñaát nöôùc vaø môû mang bôø coõi. Giai ñoaïn naøy ñaëc bieät soâi noåi vôùi phong traøo vaän ñoäng xaây döïng neàn ñoäc laäp laâu daøi cho nöôùc ta, cuøng vôùi söï xuaát hieän cuûa caùc doøng Thieàn lôùn. Caên cöù vaøo nhöõng ñaëc thuø cuûa söï phaùt trieån tö töôûng Phaät giaùo vaø daân toäc, noäi dung baøi naøy ñöôïc chia thaønh hai thôøi ñaïi phaùt trieån, moät laø thôøi kyø töø nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân ra ñôøi (544) ñeán thôøi Lyù Thaùnh toâng (ôû ngoâi 1054-1072), hai laø thôøi kyø töø vua Lyù Thaùnh toâng ñeán vua Traàn Nhaân toâng ( ôû ngoâi 1279-1293).I . Phaät Giaùo töø thôøi Lyù Nam Ñeá ñeán thôøi Lyù Thaùnh Toâng
Söï ra ñôøi cuûa Nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân laø keát quaû cuûa moät quaù trình vaän ñoäng vaø ñaáu tranh laâu daøi cuûa daân toäc suoát hôn nöûa thieân nieân kyû, trong ñoù Phaät giaùo laø löïc löôïng noøng coát, troïng yeáu, ñaëc bieät laø treân maët traän vaên hoùa vaø tö töôûng. Nhaø nöôùc do Lyù Nam Ñeá thaønh laäp laø moät nhaø nöôùc Phaät giaùo ñaàu tieân trong lòch söû daân toäc ta. Noùi nhö vaäy laø hoaøn toaøn coù cô sôû. Bôûi, ngay sau khi döïng nöôùc, duø ñang ngoãn ngang nhöõng khoù khaên vaø chaät vaät veà moïi maët, nhöng moät trong nhöõng coâng taùc quoác gia tröôùc tieân laø xaây döïng moät ngoâi chuøa lôùn laáy teân laø Khai Quoác töï, nghóa laø chuøa Môû Nöôùc, tieàn thaân cuûa chuøa Traán Quoác taïi thuû ñoâ Haø Noäi hieän nay. Vieäc döïng chuøa vaø ñaët teân laø Khai Quoác ngay trong nhöõng ngaøy ñaàu cuûa moät nhaø nöôùc vöøa thaønh laäp laø moät coâng taùc coù yù thöùc vaên hoùa, chính trò saâu saéc, toû roõ baûn chaát cuûa Nhaø nöôùc Vaïn Xuaân laø nhaø nöôùc Phaät giaùo vaø Phaät giaùo laø löïc löôïng noøng coát kieán thieát neân nhaø nöôùc ñoäc laäp naøy. Ñaáy laø chöa keå ñeán baûn thaân Lyù Nam Ñeá laø ngöôøi Phaät töû ñöôïc ñaøo taïo hôn 10 naêm trong chuøa(1), vaø moät vò vua laáy nieân hieäu cho mình laø Lyù Phaät Töû (Haäu Lyù Nam Ñeá, 571-603).
Nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân non treû cuûa Lyù Nam Ñeá toàn taïi hôn naêm möôi naêm thì bò nhaø Nhaø Tuøy thoân tính vaøo naêm 603, roài ñeán nhaø Ñöôøng ñoâ hoä. Thanh bình chöa ñöôïc laâu daøi thì laïi bò xaâm laêng, caû daân toäc laïi phaûi böôùc vaøo cuoäc ñaáu tranh voâ cuøng khoác lieät veà moïi maët ñeå chuaån bò cho moät neàn ñoäc laäp hoaøn toaøn vaø laâu daøi.
Ñieàu heát söùc quan troïng cuûa Phaät giaùo trong khoaûng thôøi gian toàn taïi cuûa nhaø nöôùc Vaïn Xuaân laø söï ra ñôøi cuûa doøng thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi (2) , hay coøn goïi laø doøng thieàn Phaùp Vaân, moät doøng thieàn ñaàu tieân trong lòch söû Phaät giaùo nöôùc ta. Doøng thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi ra ñôøi laø moät söï kieän quan troïng, noù ñaõ böôùc ñaàu giaûi quyeát tình traïng khuûng hoaûng tö töôûng Phaät giaùo maø thôøi ñaïi tröôùc ñeå laïi ñoàng thôøi môû ra moät neàn tö töôûng môùi chæ ñaïo söï phaùt trieån cuûa Phaät giaùo Vieät Nam.
1. Doøng thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi ra ñôøi, böôùc ñaàu giaûi quyeát nhöõng khuûng hoaûng cuûa neàn Phaät giaùo quyeàn naêng
[ ^ ]a. Ñoâi neùt veà Tyø Ni Ña Löu ChiTheo Thieàn uyeån taäp anh, ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi (Vinitaruci), ngöôøi Nam AÁn Ñoä, naêm Ñaïi Kieán thöù 6 ñôøi Traàn Tuyeân Ñeá (574) ñeán Tröôøng An, Trung Quoác, gaëp luùc Phaät giaùo Trung Quoác ñang bò khuûng boá bôûi Chu Vuõ ñeá, Ngaøi laùnh naïn sang ñaát Nghieäp(3), gaëp Toå Taêng Xaùn taïi ñaây vaø ñaéc phaùp vôùi Ngaøi. Sau ñoù, Ngaøi ñi veà phía nam ñeán truù nguï taïi chuøa Cheá Chæ ôû Quaûng Chaâu, vaø ñaõ dòch caùc boä kinh nhö Töôïng ñaàu tinh xaù vaø Baùo nghieäp sai bieät (4) taïi ngoâi chuøa naøy. Saùu naêm sau (580), Ngaøi sang nöôùc ta truï trì chuøa Phaùp Vaân (5) vaø dòch kinh Toång trì(6) ôû ñaây. Ngaøi maát naêm 594 taïi nöôùc ta, nhöng khoâng roõ sinh naêm naøo vaø thoï bao nhieâu tuoåi. Truyeàn nhaân cuûa Ngaøi laø Thieàn sö Phaùp Hieàn (?-626), ngöôøi coù vai troø quan troïng trong vieäc thaønh laäp doøng thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi.
Vieäc caùc vò Taêng nöôùc ngoaøi ñeán Vieät Nam tu hoïc hay caùc vò Taêng Vieät Nam ra nöôùc ngoaøi truyeàn baù, giaûng daïy Phaät phaùp khoâng phaûi laø tröôøng hôïp ñaëc bieät, maø ñaõ thaønh moät hieän töôïng quen thuoäc nhö phaàn tröôùc ñaõ noùi sô löôïc. Taïi nöôùc ta, tröôùc thôøi ñieåm ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi sang, ñaõ coù moät vò Thieàn sö nöôùc ngoaøi teân laø Ñaït Ma Ñeà Baø (Dharmadeva) ñeán giaûng daïy thieàn hoïc cho Ngaøi Hueä Thaéng, vôùi phöông phaùp "quaùn haïnh", ñoàng thôøi tröôùc ñoù caùc kinh quan troïng veà thieàn hoïc nhö An ban thuû yù kinh, Phaùp Hoa tam muoäi... cuõng ñaõ löu haønh ôû nöôùc ta muoän nhaát laø theá kyû thöù III. Tuy nhieân, khoâng thaáy moät doøng thieàn naøo ñöôïc thaønh laäp. Khi ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi ñeán chuøa Phaùp Vaân, vaø sau ñoù, doøng thieàn thöù nhaát trong lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam ra ñôøi. Ñieàu naøy coù nguyeân nhaân taïi sao? Chuùng ta seõ coù ñöôïc caâu traû lôøi qua vieäc tìm hieåu boái caûnh cuûa Phaät giaùo Vieät Nam thôøi baáy giôø vaø tö töôûng cuûa ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi.
b. Tö töôûng cuûa Tyø Ni Ña Löu Chi vaø nguyeân nhaân ra ñôøi cuûa doøng thieàn mang teân Ngaøi
Hôn nöûa ñaàu theá kyû thöù VI, cuoäc khuûng hoaûng tö töôûng cuûa neàn Phaät giaùo quyeàn naêng vaãn chöa ñeán hoài keát thuùc. Vaán naïn taïi sao khoâng thaáy ñöôïc hình cuûa Phaät maø Phaät töû Lyù Mieãu neâu leân vaãn chöa ñöôïc giaûi ñaùp moät caùch thoûa ñaùng. Noùi ñuùng hôn, neàn tö töôûng Phaät giaùo quyeàn naêng daãu coù noã löïc qua caùch vieän daãn thuyeát "caûm öùng" maø caùc Phaùp sö Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh ñaõ traû lôøi cuõng khoâng theå haøn gaén noåi nhöõng raïn nöùt naøy, ñaëc bieät laø trong tình hình môùi, ôû ñoù söùc maïnh cuûa töï thaân ñöôïc theå hieän moät caùch maïnh meõ qua nhöõng thaønh quaû tröôùc maét maø con ngöôøi ñaït ñöôïc vôùi söï thaønh coâng röïc rôõ cuûa phong traøo ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp, nöôùc Vaïn Xuaân ra ñôøi. Do theá, yù thöùc veà söùc maïnh cuûa con ngöôøi ñöôïc boäc loä moät caùch maõnh lieät. Trong boái caûnh ñoù, ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi mang nhöõng tö töôûng Phaät giaùo môùi laï sang nöôùc ta, vaø laäp töùc thu huùt ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ñang ñi tìm giaûi ñaùp cho nhöõng thaéc maéc baáy laâu cuûa mình. Nhöõng tö töôûng ñoù laø gì?
Ñaéc phaùp vôùi ngaøi Taêng Xaùn vaø laø dòch giaû cuûa kinh Töôïng ñaàu tinh xaù, Toång trì..., tö töôûng Thieàn cuûa ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi haún phaûi chòu aûnh höôûng saâu ñaäm cuûa cuûa tö töôûng Baùt nhaõ. Kinh Töôïng ñaàu tinh xaù ñaëc bieät noùi veà baûn chaát cuûa Giaùc ngoä. Giaùc ngoä (Boà ñeà) khoâng mang tính quyeàn naêng nhö caùc ngaøi Maâu Töû, Khöông Taêng Hoäi vaø caû ñeán Ñaïo Cao, Phaùp Minh sau ñoù quan nieäm. Giaùc ngoä laø traïng thaùi taâm khoâng chaáp tröôùc vaø taâm giaùc ngoä naøy voán coù trong moãi con ngöôøi. Muoán ñaït ñeán giaùc ngoä phaûi thöïc haønh möôøi phaùp thieàn quaùn nhö trong kinh Töôïng ñaàu tinh xaù noùi (7). Roõ raøng, giaùc ngoä ôû ñaây khoâng phaûi quan nieäm nhö moät ñòa vò coù khaû naêng voâ bieân, tuøy yù bieán hieän, coù naêng löïc sieâu nhieân vaø khoâng bò cheá ngöï bôûi caùc ñieàu kieän khaùch quan; baäc Giaùc ngoä (Phaät) khoâng phaûi laø moät ñoái töôïng quyeàn naêng toàn taïi trong vuõ truï, thöôøng thì con ngöôøi khoâng thaáy ñöôïc nhöng laïi coù theå caûm öùng neáu con ngöôøi coù loøng thaønh khaån. Trong baøi keä maø Ngaøi noùi vôùi ñeä töû laø ngaøi Phaùp Hieàn tröôùc luùc maát, bieåu hieän roõ nhaát quan nieäm naøy:
Giaùc ngoä hay thaønh Phaät khoâng phaûi laø moät ñòa vò cao sieâu vaø ñaày quyeàn naêng, maø ôû ñaây, ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi ñaõ ñöa ñeán moät quan nieäm môùi, giaùc ngoä laø taâm chuyeån hoùa, laø nhaän ñöôïc "taâm aán" cuûa Phaät, giaùc ngoä laø vaán ñeà xaûy ra ngay trong taâm moãi ngöôøi maø khoâng phaûi beân ngoaøi, vaø ai cuõng tieàm taøng caùi khaû naêng naøy, taâm töùc Phaät, neáu thöïc haønh ñuùng phöông phaùp tu taäp. Vaø ñaây chính laø lôøi giaûi ñaùp cho cuoäc khuûng hoaûng nieàm tin veà moät Ñöùc Phaät quyeàn naêng toàn taïi beân ngoaøi con ngöôøi, maø Phaät töû Lyù Mieãu ñaõ neâu leân vaø tranh luaän vôùi caùc vò Ñaïo Cao, Phaùp Minh qua söï kieän "saùu laù thö" hôn moät traêm naêm tröôùc."Taâm aán chö Phaät
Taát khoâng löøa doái
Troøn ñoàng thaùi hö
Khoâng thieáu khoâng dö
(...)
Vì ñoái voïng duyeân
Neân giaû ñaët teân
Bôûi theá chö Phaät ba ñôøi
Cuõng duøng nhö theá maø ñöôïc
Toå sö nhieàu ñôøi
Cuõng duøng nhö theá maø ñöôïc
Ta cuõng duøng nhö theá maø ñöôïc
Ngöôi cuõng duøng nhö theá maø ñöôïc
Cho ñeán höõu tình, voâ tình
Cuõng duøng nhö theá maø ñöôïc..." (8)Trong lòch söû khoâng coù nhöõng hieän töôïng ngaãu nhieân, söï ra ñôøi cuûa moät tö töôûng hay traøo löu môùi bao giôø cuõng coù nhöõng boái caûnh vaø caùc nguyeân nhaân cuûa noù, noù caùo chung moät traøo löu vaø môû ra moät xu theá phaùt trieån môùi. Vaøo cuoái theá kyû thöù VI, vôùi thuyeát Taâm töùc Phaät, ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi ñaõ ñem ñeán cho Phaät giaùo nöôùc ta lôøi giaûi ñaùp veà vaán naïn "Phaät baát kieán hình" maø Phaät töû Lyù Mieãu ñaõ neâu leân, kheùp laïi thôøi ñaïi thöù nhaát trong lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, thôøi ñaïi Phaät giaùo quyeàn naêng, vaø môû ra moät thôøi ñaïi Phaät giaùo môùi, vôùi nhöõng böôùc chuaån bò cho neàn ñoäc laäp daân toäc vaø höng thònh cuûa ñaát nöôùc vaøo caùc theá kyû sau.
c. Veà ngaøi Phaùp Hieàn vaø heä thoáng truyeàn thöøa cuûa doøng thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi:
Khoâng keå töø vò toå saùng laäp, ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi, theo Thieàn uyeån taäp anh, doøng thieàn Phaùp Vaân truyeàn thöøa ñöôïc19 ñôøi, töø ngaøi Phaùp Hieàn (?-626) ñeán Thieàn sö Y Sôn (?-1216) thì chaám döùt. Nhö vaäy, neáu tính töø ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi ñeán Thieàn sö Y Sôn, doøng thieàn Phaùp Vaân toàn taïi trong thôøi gian khaù daøi, hôn 600 naêm. Moät trong nhöõng nhaân vaät coù vai troø quan troïng ñoái vôùi söï hình thaønh cuûa doøng Thieàn naøy laø vò Thieàn sö theá heä thöù nhaát, ngaøi Phaùp Hieàn.
Theo Thieàn uyeån taäp anh, Thieàn sö Phaùp Hieàn (?-626) ngöôøi hoï Ñoã laøng Chu Dieân (thuoäc vuøng phuï caän phía Ñoâng nam cuûa huyeän Gia Laâm, Baéc Ninh ngaøy nay), tu ôû chuøa Chuùng Thieän nuùi Tieân Du (Baéc Ninh). Laø ñeä töû ñaéc phaùp cuûa ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi, nhöng tröôùc khi hoïc Thieàn vôùi Ngaøi thì ñaõ töøng hoïc ñaïo vaø thoï giôùi Tyø kheo vôùi Ñaïi sö Quaùn Duyeân taïi chuøa Phaùp Vaân. Sau khi ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi maát, sö vaøo nuùi chuyeân taâm tu taäp thieàn ñònh. Daãu ôû trong nuùi röøng nhöng tieáng taêm ñaïo phong cuûa Ngaøi vang xa, nhieàu ngöôøi tìm ñeán xin thoï giaùo vaø Ngaøi phaûi laäp chuøa laøm nôi giaûng daïy. Taêng chuùng ñeán ôû tu hoïc thöôøng hôn 300 ngöôøi. Doøng thieàn naøy nhaân ñoù maø thònh, ñöôïc keá tuïc qua nhieàu theá heä, coù khoâng ít toâng moân xuaát chuùng khoâng chæ trong lónh vöïc Phaät hoïc maø coøn ñoùng vai troø quan troïng trong söï nghieäp xaây döïng ñaát nöôùc, ñieån hình nhö caùc ngaøi Ñònh Khoâng (?-808) theá heä thöù 8, Ñoã Phaùp Thuaän (?-991) theá heä thöù 10, ñaëc bieät laø ngaøi Vaïn Haïnh (?-1025), theá heä thöù 12...maø chuùng toâi seõ trôû laïi ñeà caäp trong phaàn sau.
2. Söï ra ñôøi cuûa doøng thieàn Voâ Ngoân Thoâng ôû theá kyû thöù IX
[ ^ ]Sau khi doøng thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi ra ñôøi khoaûng gaàn 250 naêm, moät doøng thieàn thöù hai ôû nöôùc ta ñöôïc thaønh laäp. Ñoù laø doøng thieàn Voâ Ngoân Thoâng. Söï ra ñôøi cuûa doøng thieàn naøy coù yù nghóa nhö theá naøo trong lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam? Tröôùc khi traû lôøi cho caâu hoûi ñoù, chuùng ta tìm hieåu ñoâi neùt veà vò toå khai saùng ra noù, ngaøi Voâ Ngoân Thoâng (759?-826).a. Vaøi neùt veà Thieàn sö Voâ Ngoân Thoâng
Theo Thieàn uyeån taäp anh, Thieàn sö Voâ Ngoân Thoâng ngöôøi hoï Trònh, goác ôû Quaûng Chaâu, Trung Hoa. Töø nhoû Ngaøi ñaõ coù nhöõng tö chaát khaùc thöôøng, moä ñaïo, khoâng maøng ñeán gia saûn. Ngaøi xuaát gia taïi chuøa Song Laâm ôû Vuõ Chaâu, tính tình traàm haäu, ít noùi. Tuy luoân im laëng, nhöng laïi laø ngöôøi bieát moïi chuyeän moät caùch toång quaùt. Voâ Ngoân Thoâng (9) laø teân ngöôøi ñöông thôøi goïi Ngaøi, cuõng töø tính caùch aáy maø coù. Trong thôøi gian ôû Trung Quoác, Ngaøi hoïc Thieàn vôùi Thieàn sö Baùch Tröôïng Hoaøi Haûi (749-814), hoïc troø cuûa ngaøi Maõ Toå Ñaïo Nhaát (709-788), vaø laø ñeä töû ñaéc phaùp vôùi vò Thieàn sö cöï phaùch naøy.
Naêm 820 Ngaøi ñeán nöôùc ta, ôû chuøa Kieán Sô (10), soáng tónh laëng, ngoaøi vieäc côm chaùo, thì thöôøng ngoài quay maët vaøo vaùch, vui caùi vui cuûa Thieàn, khoâng noùi naêng gì suoát maáy naêm. Trong chuøa coù moät vò Taêng teân laø Caûm Thaønh nhaän ra ôû Ngaøi moät con ngöôøi ñaëc bieät vaø heát loøng toân kính, haàu haï thöôøng xuyeân, töø ñoù tieáp nhaän ñöôïc nhöõng tinh tuùy cuûa Thieàn toâng qua cuoäc soáng haøng ngaøy cuûa Ngaøi. Vaø, tröôùc khi maát, Ngaøi goïi sö Caûm Thaønh ñeán nhaéc laïi baøi keä thò tòch cuûa Thieàn sö Hoaøi Nhöôïng (677-744), ñeä töû ñaéc phaùp cuûa Luïc toå Hueä Naêng vaø laø thaày cuûa Thieàn sö Maõ Toå Ñaïo Nhaát
Ngaøi maát vaøo ngaøy 12 thaùng gieâng naêm Bính Ngoï, töùc naêm 826, thoï khoaûng 68 tuoåi. Nhuïc thaân cuûa Ngaøi ñöôïc hoïc troø laø ngaøi Caûm Thaønh hoûa thieâu vaø xaây thaùp thôø taïi nuùi Tieân Du.Taát caû caùc phaùp
Ñeàu töø taâm sinh
Taâm khoâng choã sinh
Phaùp khoâng choã truï
Neáu ñaït ñaát loøng
Choã laøm khoâng ngaïi
Khoâng gaëp thöôïng caên
Caån thaän chôù noùi. (11)Sau khi Ngaøi maát, doøng thieàn mang teân Ngaøi ñöôïc hình thaønh. Do Ngaøi sang nöôùc ta tu taïi chuøa Kieán Sô, neân doøng thieàn naøy cuõng ñöôïc goïi laø doøng thieàn Kieán Sô.
b. Tö töôûng Thieàn cuûa ngaøi Voâ Ngoân Thoâng hay nguyeân nhaân ra ñôøi cuûa doøng Thieàn mang teân Ngaøi ôû nöôùc ta vaøo theá kyû thöù IX:
Laø hoïc troø ñaéc phaùp cuûa Thieàn sö Baùch Tröôïng Hoaøi Haûi, chaéc chaén raèng tö töôûng cuûa ngaøi Voâ Ngoân Thoâng cuõng ñaõ aûnh höôûng saâu ñaäm bôûi tö töôûng Thieàn cuûa kinh Phaùp Hoa vaø Vieân Giaùc cuõng nhö thanh quy cuûa Toå Baùch Tröôïng. Nhöng tö töôûng aáy ñöôïc theå hieän trong thôøi gian Ngaøi ôû nöôùc ta laø nhö theá naøo? Hieän chuùng ta bieát ñöôïc qua baøi keä maø Ngaøi ñaõ noùi cho hoïc troø laø Thieàn sö Caûm Thaønh (?-860) ñöôïc ghi laïi trong Thieàn uyeån taäp anh, trong ñoù coù hai caâu:
Nhöõng caâu naøy raát quan troïng, noù cho bieát moät trong nhöõng ñaëc ñieåm tö töôûng Thieàn cuûa ngaøi Voâ Ngoân Thoâng, vaø cuõng chính laø cô sôû lyù luaän ñeå doøng thieàn naøy ra ñôøi. Cô sôû naøy cuõng khoâng ngoaøi caên baûn cuûa quan nieäm "taâm töùc Phaät" maø ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi ñaõ tuyeân boá tröôùc ñoù, nhöng coù nhöõng boå sung laøm cho cô sôû lyù luaän treân hoaøn chænh hôn.Taây thieân coõi naøy
Coõi naøy Taây thieân(12)Neáu ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi ñöa ra moät giaûi ñaùp caáp thôøi cho vaán naïn taïi sao khoâng thaáy Phaät cuûa ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ôû theá kyû thöù V, raèng Phaät khoâng ôû beân ngoaøi maø hieän höõu ngay trong loøng moãi ngöôøi, thì ñeán ngaøi Voâ Ngoân Thoâng, caâu traû lôøi ñoù ñöôïc boå sung ñeå hoaøn chænh veà maët lyù luaän. Tö töôûng cuûa Thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi môùi chæ noùi ñeán moät maët cuûa vaán ñeà Phaät taïi taâm, töùc phöông dieän chaùnh baùo, maø chöa ñeà caäp ñeán hoaøn caûnh töông öùng beân ngoaøi, töùc phaàn y baùo cuûa ñöùc Phaät trong taâm ñoù. Ñeán ngaøi Voâ Ngoân Thoâng, vaán ñeà naøy môùi ñöôïc giaûi quyeát moät caùch troïn veïn.
Khi con ngöôøi giaùc ngoä, "taâm ñòa nhöôïc khoâng, tueä nhaät töï chieáu" (ñaát taâm neáu khoâng, trôøi tueä töï chieáu), thì
khoâng nhöõng taâm laø Phaät, maø hoaøn caûnh beân ngoaøi cuõng laø caûnh Phaät, chöù khoâng rieâng gì Taây thieân môùi laø
ñaát Phaät, maø hôn theá nöõa, taïi ñaát nöôùc Vieät Nam naøy cuõng laø ñaát Phaät. Ñaây laø moät tö töôûng heát söùc quan
troïng, chöùng toû moät böôùc phaùt trieån môùi cuûa Phaät giaùo vaø daân toäc, khaúng ñònh söï bình ñaúng giöõa caùc quoác
gia, caùc neàn vaên hoùa treân theá giôùi. Ñoàng thôøi noù khôi daäy yù thöùc töï tín vaø ñoäc laäp khoâng nhöõng cuûa ngöôøi
Phaät töû maø caû daân toäc Vieät Nam. Tö töôûng naøy phuø hôïp vôùi boái caûnh cuûa nöôùc ta ôû giai ñoaïn maø caùc phong
traøo ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp cuûa nhaân daân buøng leân maïnh meõ, noù ñöôïc vò Thieàn sö nöôùc ta laø Caûm Thaønh
xieån döông, vaø ñoù laø nhöõng nguyeân nhaân cô baûn ñeå doøng thieàn Voâ Ngoân Thoâng ra ñôøi.c. Söï truyeàn thöøa cuûa doøng thieàn Voâ Ngoân Thoâng
Khoâng keå vò saùng laäp, ngaøi Voâ Ngoân Thoâng, theo Thieàn uyeån taäp anh, doøng thieàn Kieán Sô truyeàn thöøa ñöôïc 15 theá heä, töø ngaøi Caûm Thaønh (?-860) ñeán cö só ÖÙng Vöông, ñaàu theá kyû thöù XIII, hôn 400 naêm. Doøng thieàn naøy ñaõ saûn sinh nhieàu baäc cao taêng cho Phaät giaùo Vieät Nam vaø ñoàng thôøi laø nhöõng anh taøi, trí thöùc coù nhöõng ñoùng goùp quan troïng cho söï nghieäp xaây döïng vaø baûo veä neàn ñoäc laäp cuûa ñaát nöôùc, maø noåi baät laø Thaùi sö Khuoâng Vieät (?-1011)(13) theá heä thöù IV, caùc ngaøi Ña Baûo theá heä thöù V, Quoác sö Thoâng Bieän (?-1134) theá heä thöù VIII, v.v... Ñieåm ñaùng chuù yù cuûa doøng thieàn Voâ Ngoân Thoâng laø ñaõ thaáy söï xuaát hieän cuûa hình thöùc cö só-thieàn sö, cö só ÖÙng Thuaän Vöông theá heä thöù XV, vaø ñaây laø xuaát phaùt cuûa doøng thieàn Truùc Laâm Yeân Töû ñôøi Traàn seõ ñeà caäp trong phaàn noùi veà Phaät giaùo ôû thôøi cuûa vua-thieàn sö Traàn Nhaân Toâng.
3. Moät soá ñaëc ñieåm cuûa Phaät giaùo giai ñoaïn töø thôøi Lyù Nam Ñeá ñeán thôøi Lyù Thaùnh Toâng
[ ^ ]Söï ra ñôøi cuûa Nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân ôû theá kyû thöù VI coù moät yù nghóa heát söùc quan troïng ñoái vôùi lòch söû daân toäc ta. Noù laøm phaùt huy maïnh meõ yù thöùc ñoäc laäp daân toäc trong nhaân daân ñoàng thôøi chöùng toû khaû naêng ñoäc laäp töï chuû laâu daøi laø coù theå. Töø naêm 603, nöôùc ta rôi vaøo tình traïng maát chuû quyeàn, bò thuoäc nhaø Tuøy (603-617), nhaø Ñöôøng (618-721), Haäu Löông... Nhöng trong suoát thôøi kyø naøy luoân soâi ñoäng bôûi caùc phong traøo ñaáu tranh treân caùc maët traän vaên hoùa cuõng nhö vuõ trang lieân tuïc noå ra khaép nôi, maø noåi baät hôn caû laø cuoäc khôûi nghóa cuûa Mai Haéc Ñeá (722), cuoäc khôûi nghóa thaéng lôïi vôùi söï ra ñôøi cuûa chính quyeàn ñoäc laäp do Phuøng Höng (Boá Caùi Ñaïi Vöông) ñöùng ñaàu (791)(14)...vaø ñeán Ngoâ Quyeàn vôùi chieán thaéng naêm 938, ñaõ ñaåy luøi quaân xaâm löôïc ra khoûi laõnh thoå, môû ra moät thôøi kyø taùi kieán thieát quoác gia qua caùc trieàu Ngoâ, Ñinh, Tieàn Leâ, vaø ñænh cao cuûa giai ñoaïn naøy laø söï ra ñôøi cuûa trieàu ñaïi Phaät giaùo nhaø Lyù do Lyù Coâng Uaån ñöùng ñaàu vôùi söï uûng hoä cuûa Thieàn sö Vaïn Haïnh. Sô löôïc nhö theá ñeå thaáy ñöôïc söùc soáng cuûa daân toäc khoâng bao giôø bò giaùn ñoaïn, vaø ôû hoaøn caûnh naøo, Phaät giaùo cuõng coù maët vaø ngöôøi Phaät töû laø löïc löôïng ñaïi dieän cho taàng lôùp tieân phong trong caùc phong traøo, chuaån bò veà moïi maët ñeå taùi laäp neàn töï chuû cho daân toäc laâu daøi, xaây döïng moät ñaát nöôùc giaøu vaên hieán cuõng nhö môû mang bôø coõi, taïo theá phaùt trieån vöõng chaéc khoâng nhöõng cho Phaät giaùo maø cho caû daân toäc. Sau ñaây, chuùng toâi seõ noùi tôùi ba ñaëc ñieåm noåi baät cuûa Phaät giaùo trong giai ñoaïn naøy.a. Phong traøo du hoïc caàu phaùp ôû AÁn Ñoä
Ngay töø raát sôùm, ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ñaõ tieáp thu Phaät giaùo moät caùch chuû ñoäng, nhö ñaõ noùi qua quaù trình baûn ñòa hoùa Phaät giaùo vaø söï kieän "saùu laù thö" ôû caùc phaàn tröôùc. Ñeán giai ñoaïn naøy, caâu hoûi taïi sao khoâng thaáy Phaät thò hieän giöõa ñôøi ñaõ ñöôïc giaûi quyeát vôùi söï ra ñôøi cuûa hai doøng thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi vaø Voâ Ngoân Thoâng (doøng thieàn Phaùp Vaân vaø Kieán Sô). Tuy nhieân, noù cuõng khoâng ñöôïc thoûa ñaùng laém. Do theá, töø theá kyû thöù VII trôû ñi, moät phong traøo du hoïc taïi queâ höông cuûa Phaät giaùo (AÁn Ñoä) chaéc chaén laø moät phong traøo raàm roä, maø teân tuoåi caùc danh taêng hieän bieát ñöôïc nhö caùc ngaøi Vaän Kyø, Giaûi Thoaùt Thieân, Khuy Xung, Hueä Dieäm, Trí Haønh, vaø ñaëc bieät laø ngaøi Ñaïi Thöøa Ñaêng (15)...
Ngaøi Ñaïi Thöøa Ñaêng (16) sau khi ñaõ hoïc taäp vaø nghieân cöùu ôû AÁn Ñoä, ñaõ gheù Trung Quoác vaø gaëp ngaøi Huyeàn Traùng ôû Tröôøng An, coù theå ñaõ coäng taùc dòch thuaät kinh ñieån, sau ñoù Ngaøi veà thaêm queâ höông, roài laïi leân ñöôøng sang AÁn laàn nöõa. Theo hoïc giaû Leâ Maïnh Thaùt, ngaøi Ñaïi Thöøa Ñaêng laø taùc giaû cuûa nhieàu taùc phaåm Phaät hoïc giaù trò nhö Caâu xaù luaän lyù, Duy thöùc chæ nguyeân, Ñaïi thöøa baùch phaùp minh moân luaän thuaät kyù... ñöôïc vieát vaøo khoaûng nhöõng naêm 660. Ngaøi ñaõ ñi khaép nôi treân ñaát nöôùc AÁn Ñoä ñeå chieâm baùi caùc Thaùnh tích cuûa Ñöùc Phaät vaø Thaùnh chuùng ñeä töû cuûa Ngaøi cuõng nhö nghieân cöùu hoïc taäp. Ngaøi maát taïi nôi Ñöùc Phaät nhaäp dieät, ôû Kusinara luùc khoaûng 60 tuoåi. Tröôùc khi maát, Ngaøi coù ñeå laïi moät baøi thô aån chöùa ñaày tình caûm tha thieát ñoái vôùi queâ höông ñaát nöôùc:
Ñoù chæ laø nhöõng teân tuoåi noåi baät hieän nay bieát ñöôïc, chaéc chaén raèng, du hoïc laø moät phong traøo raàm roä ôû giai ñoaïn naøy, chöa keå nhöõng vò Taêng Trung Quoác ñaõ gheù laïi nöôùc ta tröôùc khi ñi Taây Truùc khaù nhieàu ôû thôøi gian naøy. Ñieàu ñoù chöùng toû Phaät giaùo vaãn phaùt trieån trong xu theá môùi, xu theá cuûa yù thöùc daân toäc ñang troåi daäy maïnh meõ vaø chuaån bò cho moät neàn ñoäc laäp thöïc söï laâu daøi.Khoán khoå Töû vöông
Söùc vaãn coøn cöôøng
Truyeàn ñaêng moät ñaáng
Boãng choác vaân vong
Chaâu thaàn voïng ñoaïn
Caûnh thaùnh hoàn döông
Ñoaùi troâng buoàn maø rôi leä
Nghó khoå cöïc maø tình thöông. (17)b. Phong traøo caùc cao taêng sang giaûng kinh ôû Trung Quoác
Theá kyû thöù VII-VIII, Phaät giaùo nöôùc ta ñaõ ñaøo taïo neân nhöõng anh taøi laøm veû vang cho daân toäc, trong ñoù coù khoâng ít ngöôøi tieáng taêm laãy löøng, ñöôïc vua Ñöôøng môøi sang thuyeát phaùp taïi kinh ñoâ nhö caùc ngaøi Ñònh Khoâng (18), Duy Giaùm maø chuùng ta bieát ñöôïc. Vieäc sang Trung Quoác ñeå giaûng daïy Phaät phaùp khoâng phaûi laø moät hieän töôïng môùi laï ñoái vôùi Phaät giaùo Vieät Nam, ñieàu naøy ñaõ ñöôïc caùc ngaøi Khöông Taêng Hoäi, Ñaïo Thieàn tröôùc ñoù thöïc hieän. Tuy nhieân, vieäc caùc danh taêng Vieät Nam ñi giaûng ñaïo ôû giai ñoaïn naøy, theá kyû thöù VII-VIII, khoâng gioáng vôùi caùc tröôøng hôïp tröôùc, maø coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng. Moät maët, caùc Ngaøi sang giaûng ñaïo ôû Trung Quoác theo lôøi môøi cuûa trieàu ñình phöông Baéc, thuyeát phaùp cho vua quan vaø giôùi trí thöùc; maët khaùc, trong giai ñoaïn naøy ôû Trung Quoác khoâng hieám nhöõng anh taøi, caùc göông maët cöï phaùch trong giôùi Phaät hoïc, tieâu bieåu nhö caùc ngaøi Hueä Naêng, Thaàn Tuù, Nam Nhaïc, Thanh Nguyeân, Maõ Toå Ñaïo Nhaát, Baùch Tröôïng Hoaøi Haûi, Huyeàn Traùng...Nhö vaäy, ñaët trong boái caûnh ñoù môùi thaáy taøi naêng vaø ñaïo phong cuûa Taêng só Vieät Nam, ñoàng thôøi söï aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo nöôùc ta ñoái vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc laø raát lôùn.Vaø, ñieåm ñaùng chuù yù laø caùc Ngaøi sau khi thuyeát giaûng laïi veà queâ höông, ñeå laïi nieàm kính troïng saâu saéc trong giôùi trí thöùc ñöông thôøi, ñieàu naøy ñöôïc theå hieän qua nhöõng baøi thô tieãn ñöa cuûa caùc thi haøo lôùn nhö Döông Cöï Nguyeân vieát thô taëng Ñònh (Khoâng) Phaùp sö; thi haøo loãi laïc Giaû Ñaûo laøm thô tieãn ngaøi Duy Giaùm... coøn löu laïi ñeán hoâm nay. Ñaáy laø chöa keå ñeán nhöõng tình caûm vaø söï kính troïng cuûa caùc thi haøo khaùc ñoái vôùi caùc cao Taêng nöôùc ta khi coù dòp gaëp gôõ nhö nhaø thô lôùn Thaåm Thuyeân Kyø vôùi ngaøi Voâ Ngaïi ôû chuøa Tònh Cö, Tröông Tòch ñoái vôùi moät vò Taêng ngöôøi Nhaät Nam...(19)
Neáu nhö giai ñoaïn tröôùc, Phaät giaùo ñaõ phaùt trieån vôùi moät neàn giaùo duïc toaøn dieän maø Khöông Taêng Hoäi laø moät ñieån hình cho thaønh quaû ñoù, thì nay vôùi caùc Ngaøi Duy Giaùm, Ñònh Khoâng..., neàn giaùo duïc Phaät giaùo nöôùc ta ñaõ moät laàn nöõa khaúng ñònh tính öu vieät cuûa noù. Phaûi coù moät tri thöùc vaø ñaïo haïnh toaøn dieän môùi coù theå chinh phuïc ñöôïc taàng vua quan vaø giôùi trí thöùc phöông Baéc nhö theá; vôùi moät yù thöùc vaø tình yeâu ñaát nöôùc saâu saéc môùi khoâng bò vinh hoa phuù quyù ôû nöôùc ngöôøi caùm doã, maø luoân höôùng veà hay trôû laïi queâ höông nhö ngaøi Ñaïi Thöøa Ñaêng hay caùc ngaøi Duy Giaùm, Ñònh Khoâng..., sau khi thuyeát phaùp xong thì quay veà Vieät Nam ñeå laïi nhieàu löu luyeán vaø söï kính troïng trong giôùi trí thöùc Trung Quoác ñöông thôøi maø hoâm nay chuùng ta bieát ñöôïc moät caùch roõ raøng. Ñaáy laø chöa keå ñeán nhöõng ngöôøi khoâng ñeå laïi teân tuoåi hay nhöõng Phaät töû, Taêng só ôû trong nöôùc ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp heát söùc quan troïng cho neàn ñoäc laäp, vaên hoïc, tö töôûng, ñaëc bieät laø neàn giaùo duïc nöôùc nhaø, nhö caùc ngaøi Ñònh Höông (?-1050), Thieàn Laõo (soáng thôøi Lyù Thaùi Toâng)..., saùch Thieàn uyeån taäp anh cho bieát ngöôøi theo hoïc vôùi caùc Ngaøi ñoâng ñeán haøng nghìn.
Bò ñoâ hoä, vôùi chính saùch ngu daân nhaèm ñoàng hoùa veà maët vaên hoùa ñeå cai trò laâu daøi, nhöng chính saùch naøy ñaõ thaátbaïi. Noù ñaõ gaëp söùc ñoái khaùng treân caû nhieàu maët, vuõ trang laãn vaên hoùa. Giai ñoaïn naøy, nhaø chuøa laø tröôøng hoïc, caùc thieàn sö laø ngöôøi ñaõ khoâng nhöõng daïy chöõ maø coøn nhen nhuùm vaø kích ñoäng yù thöùc töï chuû trong nhaân daân. Vaø hôn theá nöõa, moâi tröôøng giaùo duïc Phaät giaùo coøn laø nôi ñaøo taïo nhaân taøi laõnh ñaïo ñaát nöôùc, nhö caùc ngaøi Khuoâng Vieät, Vaïn Haïnh, vaø ñaëc bieät laø Lyù Coâng Uaån, töùc Lyù Thaùi Toå, ngöôøi môû ñaàu trieàu ñaïi nhaø Lyù vôùi söï kieän quan troïng laø quyeát ñònh dôøi ñoâ töø Hoa Lö chaät heïp veà Thaêng Long, môû ra moät xu theá phaùt trieån môùi cuûa daân toäc, thôøi kyø Ñaïi Vieät huøng cöôøng. Ñaëc ñieåm naøy seõ ñöôïc ñeà caäp roõ hôn trong phaàn tieáp theo.
b. Söû duïng saám vyõ ñeå nuoâi döôõng yù thöùc ñoäc laäp töï chuû daân toäc vaø laøm neân caùc cuoäc caùch maïng baát baïo ñoäng hieám thaáy trong lòch söû
Sau khi Nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân do Lyù Nam Ñeá môû ñaàu suïp ñoå, daân toäc ta laïi moät laàn nöõa ñaáu tranh gian nan ñeå taùi thieát neàn ñoäc laäp töï chuû laâu daøi hôn, vaø Phaät giaùo laïi thöïc hieän vai troø cuûa mình, raùo rieát chuaån bò löïc löôïng, ñaëc bieät laø ñaõ vaän duïng saám vyõ ñeå nuoâi döôõng yù thöùc daân toäc, laøm neân nhöõng cuoäc vaän ñoäng chính trò vaø caùch maïng thay ñoåi moät trieàu ñaïi maø khoâng ñoå moät gioït maùu. Ñaây laø moät trong nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät cuûa tình hình Phaät giaùo ôû giai ñoaïn naøy, ñoàng thôøi noù laø moät theå hieän veà tính chaát toaøn dieän cuûa neàn giaùo duïc Phaät giaùo Vieät Nam coù töø thôøi ngaøi Khöông Taêng Hoäi ôû theá kyû thöù III.
Thieàn uyeån taäp anh coù ghi laïi nhöõng tieân ñoaùn cuûa ngaøi Ñònh Khoâng (?-808) ñöôïc löu truyeàn trong quaàn chuùng thôøi baáy giôø, tröôùc khi doøng thieàn Voâ Ngoân Thoâng ra ñôøi, raèng trong töông lai, taïi laøng Coå Phaùp seõ xuaát hieän moät vò vua hoï Lyù laøm höng long Phaät giaùo (20). Nhöõng lôøi tieân ñoaùn naøy ñöôïc löu truyeàn trong nhaân daân, vaø maõi cho ñeán gaàn 200 naêm sau, thôøi ngaøi Vaïn Haïnh (?-1025) môùi thaønh hieän thöïc.
Trong maáy traêm naêm xaâm löôïc nöôùc ta, caùc trieàu ñình phöông Baéc khoâng theå thöïc thi chính saùch ñoâ hoä vaø ñoàng hoùa, bôûi ñaõ gaëp moät söùc ñoái khaùng maïnh meõ trong quaàn chuùng, caùc cuoäc khôûi nghóa noå ra vaø ñaõ coù nhöõng thaønh coâng nhaát ñònh. Naêm 722, Mai Thuùc Loan khôûi nghóa xöng laø Mai Haéc Ñeá. Keá ñeán laø Phuøng Höng, vöông hieäu laø Boá Caùi Ñaïi Vöông, khôûi nghóa thaønh coâng laäp neân moät boä maùy haønh chính ñoäc laäp. Vaø sau ñoù laø caùc trieàu ñaïi ñoäc laäp cuûa hoï Khuùc (906-923), hoï Döông (931-938), nhaø Ngoâ (939-967), Ñinh (968-980), Tieàn Leâ (980-1009), vaø ñaëc bieät laø thôøi kyø thònh trò cuûa ñaát nöôùc döôùi söï laõnh ñaïo cuûa trieàu ñaïi Phaät giaùo laø nhaø Lyù (1010-1225), moät trieàu ñaïi laøm höng thònh ñaát nöôùc treân moïi phöông dieän, nhaát laø veà maët vaên hieán. Ñoù laø nhöõng thaønh quaû cuûa moät quaù trình ñaáu tranh vaø chuaån bò heát söùc gian lao, vaø Phaät giaùo giai ñoaïn naøy ñaõ hoaøn thaønh söù meänh cuûa mình, khoâng nhöõng nuoâi döôõng yù thöùc daân toäc maø coøn chuaån bò löïc löôïng, tröïc tieáp tham gia vaøo nhaø nöôùc trong buoåi ñaàu xaây döïng Toå quoác vôùi nhöõng vai troø chính trò xung yeáu, nhö tröôøng hôïp cuûa Ngaøi Ñoã Phaùp Thuaän (925-990), moät ngöôøi "baùc hoïc, hay thô, coù taøi vöông taù, hieåu roõ vieäc ñôøi" (21), ñaõ thay maët Hoaøng ñeá thaûo caùc vaên thö ngoaïi giao cuûa quoác gia(22); Khuoâng Vieät Thaùi sö (933-1011) ñöôïc vua giao nhöõng troïng traùch cuûa nöôùc nhaø, ñaïi dieän trieàu ñình ñeå tieáp söù nhaø Toáng vaø ñaõ ñeå laïi moät baøi thô ngoaïi giao sôùm nhaát hieän bieát ñöôïc trong lòch söû ngoaïi giao cuûa nöôùc ta (23); vaø ñaëc bieät laø caùc ngaøi Vaïn Haïnh, Ña Baûo, khoâng nhöõng ñaõ ñaøo taïo Lyù Coâng Uaån taøi ñöùc kieâm toaøn, maø coøn laø ngöôøi ñaõ laøm neân cuoäc vaän ñoäng ñöa Lyù Coâng Uaån leân naém quyeàn laõnh ñaïo toái cao cuûa ñaát nöôùc khi nhaø Tieàn Leâ ñaõ rôi vaøo choã muïc naùt, Leâ Long Ñænh cai trò vôùi nhöõng chính saùch baïo ngöôïc; ñoàng thôøi Ngaøi Vaïn Haïnh laø coá vaán cho vua Lyù Thaùi Toå, vaø coù theå laø ngöôøi "kieán truùc sö" cho vieäc dôøi ñoâ töø Hoa Lö chaät heïp veà Thaêng Long, môû ra moät thôøi ñaïi phaùt trieån môùi cuûa daân toäc, cuûa tinh thaàn Ñaïi Vieät baát khuaát.
Vieäc caùc thieàn sö söû duïng saám vyõ ñeå truyeàn baù Phaät phaùp khoâng phaûi laø hieän töôïng laï, nhöng söû duïng saám vyõ ñeå laøm neân nhöõng cuoäc vaän ñoäng chính trò, khoâng nhöõng coå xuùy cho yù thöùc ñoäc laäp trong ngöôøi Vieät, maø coøn thay ñoåi caû trieàu ñaïi nhö caùc ngaøi Ña Baûo vaø Vaïn Haïnh ñaõ laøm ñoái vôùi vieäc ñöa Lyù Coâng Uaån leân chaáp chính, chaám döùt söï cai trò baïo ngöôïc cuûa Leâ Ngoïa Trieàu, laø moät ñaëc ñieåm noåi baät cuûa Phaät giaùo giai ñoaïn naøy. Töø nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû thöù IX, ngaøi Ñònh Khoâng ñaõ daáy leân trong dö luaän quaàn chuùng moät tieân ñoaùn coù ngöôøi hoï Lyù laøng Coå Phaùp seõ ôû vaøo ngoâi thieân töû laøm höng thònh Phaät giaùo. Noù ñöôïc caùc hoïc troø cuûa Ngaøi thöøa keá, vaø coù theå noùi laø taïo neân moät laøn soùng dö luaän döõ doäi bôûi vaøo nhöõng naêm sau ñoù, quan ñoâ hoä cuûa trieàu ñình phöông Baéc noåi tieáng veà ñòa lyù laø Cao Bieàn (?-887) ñeán laøm pheùp yeåm ñeå nöôùc ta khoâng theå sinh vua. Saùch Thieàn uyeån taäp anh cuõng cheùp raèng, ngaøi Phaùp Thuaän "moãi khi noùi naêng ñeàu ñoïc thaønh nhöõng caâu saám", ngaøi Vaïn Haïnh thì "moãi khi sö noùi caâu gì, ngöôøi ñôøi ñeàu cho laø caâu saám"...Nhöõng lôøi saám ñöôïc vaän duïng nhö moät phöông thöùc vaän ñoäng chính trò, taïo tieàn ñeà cho nhöõng cuoäc caùch maïng giaønh ñoäc laäp daân toäc cuõng nhö xaây döïng moät nhaø nöôùc hôïp loøng daân, vôùi xu theá phaùt trieån môùi cuûa ñaát nöôùc.
Treân laø nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät cuûa Phaät giaùo giai ñoaïn naøy ñöôïc noùi sô löôïc. Tình hình Phaät giaùo giai ñoaïn naøy coøn coù nhöõng ñieåm môùi, nhaát laø sau khi caùc trieàu ñaïi ñoäc laäp ra ñôøi. Noùi moät caùch toång quaùt, Phaät giaùo ñaõ aûnh höôûng saâu saéc vaø roäng lôùn trong nhaân daân, caû taàng lôùp vua chuùa quan laïi laãn quaàn chuùng. Nhöõng coät kinh coù nieân ñaïi nhaø Ñinh (naêm 973) (24) do Nam Vieät Vöông Ñinh Khuoâng Lieãn döïng ñeå caàu sieâu cho em cuøng nhöõng ngöôøi cheát tröôùc sau vaø laø moät bieåu hieän saùm hoái toäi loãi ñaõ saùt haïi em laø (Ñaïi ñöùc) Ñænh Noa Taêng Noa, maëc duø vôùi nguyeân nhaân laø vì em "khoâng trung hieáu thôø cha vaø tröôûng huynh, laïi coù aùc taâm", cho bieát taàng lôùp laõnh ñaïo ñaát nöôùc thôøi baáy giôø ñaõ thaám nhuaàn ñaïo lyù cuûa Phaät giaùo. Chæ coù thaám nhuaàn ñaïo lyù cuûa Phaät giaùo môùi bieát aên naên saùm hoái nhö theá, vaø khi ngöôøi laõnh ñaïo ñaát nöôùc bieát aên naên tröôùc nhöõng loãi laàm cuûa mình thì môùi laøm cho ñaát nöôùc phaùt trieån theo chieàu höôùng toát ñeïp ñöôïc.
Phaät giaùo ôû giai ñoaïn naøy khoâng nhöõng ñaõ phaùt trieån saâu roäng trong nhaân daân, maø ñi vaøo caùc chính saùch cuûa nhaø nöôùc. Trong caùc trieàu ñaïi Ñinh, Leâ vaø ñaàu ñôøi Lyù, caùc vò cao Taêng ñaõ tröïc tieáp tham gia chính söï, laøm coá vaán cho nhaø vua nhö ngaøi Ngoâ Chaân Löu, ngöôøi ñöôïc vua Ñinh Tieân Hoaøng (ôû ngoâi 970-979) taëng teân hieäu heát söùc yù nghóa laø "Giuùp nöôùc Vieät" (Khuoâng Vieät), ñeán thôøi Leâ Ñaïi Haønh (ôû ngoâi 980-1005), taøi ñöùc cuûa Ngaøi caøng ñöôïc nhaø vua kính troïng, Thieàn uyeån taäp anh cheùp raèng "phaøm vieäc quaân, vieäc nöôùc ôû trieàu ñình, Sö ñeàu döï vaøo" (25). Thieàn uyeån taäp anh cuõng cheùp veà ngaøi Ñoã Phaùp Thuaän: "Ñang luùc nhaø Leâ môùi döïng nghieäp, truø keá ñònh saùch löôïc, Sö tham döï ñaéc löïc. Ñeán khi thieân haï thaùi bình, Sö khoâng nhaän phong thöôûng. Vua Leâ Ñaïi Haønh caøng theâm kính troïng, thöôøng khoâng goïi teân, chæ goïi Ñoã Phaùp sö vaø ñem vieäc soaïn thaûo vaên thö giao phoù cho sö". Ngaøi cuõng töøng giaû daïng ngöôøi ñöa ñoø trong cuoäc ñoùn söù Toáng laø Lyù Giaùc naêm 987 vaø ñaõ ñeå laïi nhöõng baøi thô öùng khaåu taøi tình, cuøng vôùi ngaøi Khuoâng Vieät, ñaõ khieán Lyù Giaùc khoâng theå khoâng khaâm phuïc nhaân taøi cuûa nöôùc Nam. Ngoaøi ra, caùc ngaøi nhö Ma Ha, Vaïn Haïnh ñaõ töøng ñöôïc vua Leâ Ñaïi Haønh môøi vaøo cung ñeå hoûi veà ñaïo lyù cuõng nhö keá saùch quoác gia, trong ñoù ñaëc bieät laø ngaøi Vaïn Haïnh, ngöôøi ñaõ coá vaán cho Leâ Ñaïi Haïnh nhieàu laàn veà caùc vaán ñeà heä troïng cuûa nöôùc nhaø, nhö vieäc hoûi yù kieán cuûa Ngaøi veà keát quaû cuûa cuoäc khaùng chieán choáng quaân xaâm löôïc nhaø Toáng naêm 980, vaø keát quaû ñuùng nhö tieân ñoaùn cuûa Ngaøi. Caùc ngaøi Ña Baûo vaø Vaïn Haïnh khoâng nhöõng laø ngöôøi thaày cuûa Lyù Thaùi Toå maø coøn laø nhöõng coá vaán chính trò quan troïng cho nhaø vua trong ñöôøng loái laõnh ñaïo ñaát nöôùc, khoâng nhöõng daïy cho nhaø vua
veà Phaät phaùp maø coøn nhieàu laàn ñöôïc vua môøi vaøo cung ñeå hoûi yù kieán vaø tham döï quyeát ñònh caùc keá saùch quoác gia. Nhöõng ñoùng goùp cuûa ngaøi Vaïn Haïnh laø heát söùc to lôùn, ñöôïc haäu theá laø vua Lyù Nhaân Toâng (ôû ngoâi 1072-1128) truy taùn baèng nhöõng lôøi ñaày kính ngöôõng: "Vaïn Haïnh thoâng ba coõi, thaät hieäp lôøi saám xöa, queâ höông teân Coå Phaùp, choáng gaäy traán kinh ñoâ" (26).Trong giai ñoaïn naøy, ñaëc bieät laø töø caùc thôøi Ñinh, Tieàn Leâ, chuøa chieàn ñöôïc xaây döïng nhieàu, kinh saùch ñöôïc thænh veà khaù ñaày ñuû. Ñeán ñôøi Lyù Thaùi Toå, ngay sau khi dôøi ñoâ töø Hoa Lö veà Thaêng Long, nhaø vua ñaõ sai ngöôøi ñi thænh ñaïi taïng kinh töø Trung Quoác, cho xaây döïng haøng loaït ngoâi chuøa taïi kinh ñoâ, trong vaø ngoaøi thaønh nhö chuøa Höng Phöôùc, Thaéng Nghieâm; naêm sau (1011) laïi sai döïng caùc chuøa Vaïn Tueá, Töù Ñaïi Thieân Vöông, Caåm Y, Long Höng Thaùnh Thoï, vaø nhieàu ñaøi kinh caùc. Naêm 1024 laïi döïng chuøa Chaân Giaùo ngay taïi noäi thaønh ñeå laøm nôi tu taäp, tuïng kinh baùi saùm cuûa nhaø vua. Thôøi Lyù Thaùi Toâng (ôû ngoâi 1028-1054), nhaø vua ñaõ phaùt taâm xaây döïng haøng traêm ngoâi chuøa, trong ñoù ñaëc bieät laø chuøa Dieân Höïu (döïng naêm 1049) ngay giöõa kinh ñoâ Thaêng Long (töùc chuøa Moät Coät taïi Haø Noäi ngaøy nay) vaø hình aûnh cuûa noù ñaõ ñi vaøo loøng moïi ngöôøi treân theá giôùi, trôû thaønh moät bieåu töôïng cho ñaát nöôùc Vieät Nam.
Toùm laïi, vôùi söï ra ñôøi cuûa hai doøng thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi (doøng thieàn Phaùp Vaân) vaø Voâ Ngoân Thoâng (doøng thieàn Kieán Sô), Phaät giaùo khoâng chæ giaûi quyeát ñöôïc cuoäc khuûng hoaûng tö töôûng cuûa töï thaân maø hôn theá nöõa, ñaõ thöïc söï hoøa nhaäp vôùi daân toäc, trôû thaønh doøng tö töôûng chuû löu trong ñôøi soáng vaên hoùa, chính trò cuûa ñaát nöôùc. Phaät giaùo ñaõ boå sung laøm giaøu vaø laøm maïnh meõ theâm cho baûn lónh Vieät Nam quaät cöôøng. Tinh thaàn naøy ñöôïc keá thöøa vaø phaùt trieån trong nhöõng giai ñoaïn sau maø chuùng ta seõ tieáp tuïc tìm hieåu.
II. Phaät Giaùo töø thôøi Lyù Thaùnh Toâng ñeán thôøi Traàn Nhaân Toâng
[ ^ ]Phaät giaùo giai ñoaïn töø thôøi Lyù Thaùnh Toâng (ôû ngoâi 1054-1072) ñeán thôøi vua Traàn Nhaân Toâng (ôû ngoâi 1279-1293) ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån heát söùc ñaëc thuø, cuøng vôùi vieäc môû roäng bieân giôùi Toå quoác veà phöông nam, Phaät giaùo giai ñoaïn naøy ñaõ chuyeån mình theo moät xu theá phaùt trieån môùi, xu theá cö só hoùa Phaät giaùo, chuaån bò tieàn ñeà cho söï ra ñôøi cuûa moät traøo löu nhaäp theá tích cöïc cuûa Phaät giaùo Vieät Nam keå töø Traàn Nhaân Toâng trôû ñi. Tuy nhieân, tröôùc heát chuùng ta noùi sô löôïc veà söï ra ñôøi doøng thieàn thöù ba trong lòch söû Phaät giaùo daân toäc, moät doøng thieàn tuy toàn taïi khoâng laâu, chæ khoaûng 150 naêm (1055-1205), nhöng yù nghóa lòch söû cuûa noù thì khoâng keùm phaàn quan troïng.1. Söï ra ñôøi cuûa doøng thieàn Thaûo Ñöôøng ñôøi Lyù
Naêm 1069, vua Lyù Thaùnh Toâng ñi chinh phaït Chieâm Thaønh thaéng lôïi, keát quaû laø coù theâm ñöôïc caùc chaâu Ñòa Lyù, Ma Linh vaø Boá Chính, bieân cöông cuûa Toå quoác töø ñaây môû roäng vaøo taän huyeän Do Linh cuûa tænh Quaûng Trò ngaøy nay; vaø ñaõ baét veà moät soá tuø nhaân, trong ñoù coù ngaøi Thaûo Ñöôøng. Ngaøi Thaûo Ñöôøng ngöôøi Trung Quoác, raát gioûi Thieàn hoïc. Truyeän cheùp raèng, luùc bò ñöa veà nöôùc ta, Ngaøi ñöôïc boá trí giuùp vieäc cho moät vò Taêng luïc. Moät hoâm, Ngaøi leùn chöõa baûn Ngöõ luïc maø vò Taêng luïc ñang bieân soaïn. Vò Taêng luïc ñoù heát söùc ngaïc nhieân veà taøi naêng vaø söï hieåu bieát cuûa Ngaøi, lieàn mang chuyeän naøy trình leân vua, nhaø vua beøn phong Ngaøi laøm Quoác sö vaø môøi veà ôû taïi chuøa Khai Quoác. Vaø doøng thieàn thöù ba trong lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam töø ñoù ra ñôøi - doøng thieàn Thaûo Ñöôøng. Vaäy boái caûnh ñeå doøng thieàn naøy thaønh laäp laø nhö theá naøo?
Nöôùc ta ñeán thôøi Lyù Thaùnh Toâng ñaõ laø moät quoác gia huøng cöôøng. Cuoäc chinh phaït Chieâm Thaønh naêm 1069 thaéng lôïi ñaõ taïo cho ñaát nöôùc moät xu theá phaùt trieån môùi, xu theá Nam tieán maïnh meõ. Vôùi xu theá phaùt trieån ñoù, Phaät giaùo caàn coù nhöõng böùc phaù môùi ñeå ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi. Laø moät nhaø laõnh ñaïo chính trò ñoàng thôøi laø moät Phaät töû, vua Lyù Thaùnh Toâng khoâng theå khoâng nhaän thöùc ñöôïc vieäc choïn Phaät giaùo laøm tö töôûng chuû ñaïo cho söï phaùt trieån vaø vieäc ñaøo taïo con ngöôøi, do vaäy chính vò vua Phaät töû naøy ñaõ cho xaây döïng Vaên mieáu naêm 1070 vaø saùu naêm sau ñoù, töùc naêm 1076, vua Lyù Nhaân Toâng cho thaønh laäp Quoác töû giaùm, moät ngoâi tröôøng ñaïi hoïc ñaàu tieân trong lòch söû giaùo duïc Vieät Nam. Vaø vôùi muïc tieâu xaây döïng ñaát nöôùc, vò vua Phaät töû naøy ñaõ khoâng ngaàn ngaïi trong vieäc ñöa tö töôûng Nho giaùo vaøo ñeå boå sung cho yù ñoà giaùo duïc cuûa mình. Chính söï xuaát hieän cuûa heä thoáng tröôøng hoïc vaø ñöôøng loái giaùo duïc nhö vaäy ñaõ chöùng toû neàn giaùo duïc Phaät giaùo ñeán giai ñoaïn naøy ñaõ ñöôïc hôïp thöùc hoùa, vaø coù moät söï chuyeån bieán heát söùc caên baûn töø moät neàn giaùo duïc töï phaùt taïi caùc chuøa thaønh neàn giaùo duïc chính quy do nhaø nöôùc thaønh laäp. Trong tình hình ñoù, Phaät giaùo caàn coù nhöõng ñoåi thay ñeå phuø hôïp vôùi yeâu caàu cuûa thöïc tieãn, vaø doøng thieàn Thaûo Ñöôøng ra ñôøi vôùi söï xuaát hieän cuûa caùc theá heä truyeàn thöøa chính thöùc khoâng phaûi laø giôùi xuaát gia nhö tröôùc maø ña phaàn laø cö só, ñaáy laø moät ñaëc ñieåm noåi baät cuûa Phaät giaùo trong tình hình phaùt trieån môùi cuûa daân toäc. Bôûi leõ, Phaät giaùo neáu thöïc söï ñi vaøo ñôøi thì khoâng chæ giôùi haïn trong giôùi Taêng só, maø caàn phaûi phoå bieán trong giôùi taïi gia cö só;
ñoàng thôøi, ñeå cho Phaät giaùo ñöôïc phaùt trieån thì ngoaøi thaønh phaàn coát tuûy laø Taêng giaø, caàn phaûi coù moät söï ngoaïi hoä vöõng chaéc. Löïc löôïng ñoù khoâng theå ai khaùc ngoaøi giôùi taïi gia, nhöõng ngöôøi soáng trong ñôøi thöôøng maø thöïc haønh Phaät phaùp, vaãn tham gia vaøo moïi hoaït ñoäng xaõ hoäi ñeå xaây döïng ñaát nöôùc, ngay caû vai troø cuûa ngöôøi laõnh ñaïo cao nhaát, maø vaãn coù theå laø moät thieàn sö, chaúng haïn nhö caùc hoaøng ñeá Lyù Thaùnh Toâng (theá heä thöù nhaát), Lyù Anh Toâng (theá heä thöù ba), v.v...Theo Thieàn uyeån taäp anh, khoâng tính saùng toå laø Ngaøi Thaûo Ñöôøng, doøng thieàn Thaûo Ñöôøng truyeàn thöøa ñöôïc 5 theá heä, töø vua Lyù Thaùnh Toâng ñeán Phuïng Ngöï Phaïm Ñaúng thì thaát truyeàn. Veà tö töôûng Thieàn thì khoâng thaáy gì ñaëc saéc, nhöng ñieåm noåi baät cuûa doøng thieàn naøy laø laàn ñaàu tieân trong lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, vai troø cuûa giôùi cö só ñöôïc khaúng ñònh moät caùch chính thöùc, phuø hôïp vôùi yeâu caàu phaùt trieån môùi cuûa daân toäc, cuûa vieäc ñöa ñaïo vaøo ñôøi, nhaèm ñònh höôùng cho ñôøi soáng taâm linh, vaên hoùa cuûa daân toäc. Chuû tröông naøy ñöôïc phaùt trieån maïnh meõ vaøo ñôøi Traàn, vôùi ñænh cao laø tö töôûng "cö traàn laïc ñaïo" cuûa nhaø vua-thieàn sö Traàn Nhaân Toâng.
2. Vaøi neùt veà tình hình Phaät giaùo
[ ^ ]Trong giai ñoaïn naøy, caùc doøng thieàn ra ñôøi tröôùc ñoù vaãn toàn taïi. Tuy coù söï hieän dieän cuûa ba doøng thieàn, nhöng veà cô baûn, neàn taûng tö töôûng cuûa chuùng khoâng coù gì khaùc xa nhau, maø chæ boå sung vaø aûnh höôûng qua laïi laãn nhau. Ñaëc ñieåm noåi baät laø söï coù maët chính thöùc cuûa giôùi cö só trong doøng thieàn Thaûo Ñöôøng, phuø hôïp vôùi xu theá Nam tieán cuûa daân toäc, vì yeâu caàu veà con ngöôøi cho caùc vuøng ñaát môùi. Noù cuõng ñaõ aûnh höôûng ñeán caùc doøng thieàn khaùc. Ñieàu ñaùng chuù yù laø nhaø vua-thieàn sö Lyù Thaùnh Toâng trong thôøi ñaïi cuûa mình ñaõ laøm ñöôïc hai vieäc quan troïng: moät laø döïng Vaên mieáu, vaø hai laø thaønh laäp doøng thieàn cö só, tuy khoâng thaáy moät taùc phaåm naøo hieän coù cuûa Ngaøi lyù giaûi veà hai söï kieän treân, vaø maõi ñeán thôøi Traàn Thaùi Toâng, qua caùc taùc phaåm cuûa Ngaøi, nhöõng vieäc laøm naøy môùi ñöôïc lyù giaûi moät caùch roõ raøng. Trong Thieàn toâng chæ nam töï, Ngaøi cho bieát chuû tröông laäp Vaên mieáu laø ñeå duøng Nho laøm coâng cuï truyeàn baù cho Phaät giaùo (27), vaø cö só hoùa vôùi nhöõng lyù giaûi baèng thuyeát "cö traàn laïc ñaïo".Vôùi söï môû mang bieân cöông cuûa Toå quoác veà phöông Nam, vaø vôùi yeâu caàu caáp thieát ñaøo taïo nhaân taøi cho ñaát nöôùc moät caùch chính quy, nhaø laõnh ñaïo Phaät töû-hoaøng ñeá Lyù Nhaân Toâng ñaõ laäp Vaên mieáu, chuû tröông ñöa Phaät giaùo vaøo ñôøi soáng haèng ngaøy, vaøo taän töøng ñôn vò gia ñình vôùi hình thöùc thieàn sö- cö só, ñoàng thôøi taïo laäp moät theá löïc vöõng maïnh hoä trì Phaät giaùo, laøm cho Phaät giaùo phaùt trieån saâu roäng trong xaõ hoäi. Xu höôùng naøy laø moät tieàn ñeà cho söï xuaát hieän cuûa caùc thieàn sö-nhaø tö töôûng lôùn cuûa daân toäc nhö Tueä Trung Thöôïng só, Traàn Thaùi Toâng, v.v... sau naøy.
Bieán coá chính trò naêm 1226 ñaõ chaám döùt moät thôøi kyø roái ren cuoái nhaø Lyù vaø caùo chung luoân caû trieàu ñaïi naøy, Traàn Caûnh (1218-1277) ñöôïc ñöa leân naém chính quyeàn laáy hieäu laø Thaùi Toâng, môû ra moät trieàu ñaïi môùi laø nhaø Traàn. Tuy nhieân, söï thay ñoåi ñoù khoâng laøm laøm aûnh höôûng lôùn ñeán ñôøi soáng tinh thaàn cuûa daân toäc, maø veà cô baûn, ñaëc bieät laø Phaät giaùo, vaãn tieáp tuïc phaùt trieån vôùi neàn taûng cuûa thôøi ñaïi tröôùc cho ñeán thôøi vua Traàn Nhaân Toâng môùi thöïc söï chuyeån bieán moät caùch roõ reät. Trieàu ñaïi nhaø Traàn laø moät trieàu ñaïi Phaät giaùo, vôùi nhieàu chieán coâng hieån haùch, ba laàn ñaùnh tan quaân xaâm löôïc Nguyeân-Moâng, vaø ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu röïc rôõ trong coâng cuoäc xaây döïng ñaát nöôùc.?
Chuù thích :
[ ^ ]
(1) Xem Quyønh Cö-Ñoã Ñöùc Huøng, Caùc trieàu ñaïi Vieät Nam, Nxb. Thanh Nieân, 1995, phaàn noùi veà Lyù Nam Ñeá.(2) Do ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi sang nöôùc ta vaø ôû taïi chuøa Phaùp Vaân, neân doøng thieàn naøy cuõng coøn ñöôïc goïi laø doøng
thieàn Phaùp Vaân.(3) Khoâng phaûi laø Kieán Nghieäp, kinh ñoâ cuûa nhaø Ngoâ xöa (222-280) nhö moät soá ngöôøi laàm töôûng, theo hoïc giaû Leâ Maïnh Thaùt (trong Nghieân cöùu veà Thieàn uyeån taäp anh), "ñaát Nghieäp" ôû ñaây laø kinh ñoâ cuûa nhaø Baéc Teà, nôi coù nuùi Tö Khoâng maø ngaøi Taêng Xaùn töøng laùnh naïn (nay thuoäc tænh Haø Nam, Trung Quoác).
(4) Goïi ñuû laø Phaät thuyeát thuû tröôûng giaû nghieäp baùo sai bieät kinh. Theo taùc giaû cuûa Nghieân cöùu veà Thieàn uyeån taäp anh Leâ Maïnh Thaùt, thì baûn dòch hieän mang ñaùnh soá 80 trong Ñaïi taïng kinh coù theå khoâng phaûi laø baûn maø ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi ñaõ dòch nhö tieåu söû veà Ngaøi trong Thieàn uyeån taäp anh ñaõ keå. Phaûi chaêng baûn dòch cuûa Ngaøi ñaõ maát vaø chaéc chaén noâi dung khoâng phaûi thuoäc loaïi kinh naøy, bôûi nghieân cöùu veà hoïc lyù cuûa Ngaøi qua hai baûn dòch ñaõ keå khoâng coù ñieåm töông thích maø hoïc lyù cuûa baûn dòch ngaøy nay theå hieän. Xem chuù thích 9, sñd, trang 498.
(5) Töùc chuøa Dieân ÖÙng, coøn goïi laø chuøa Daâu, nay thuoäc tænh Baéc Ninh.
(6) Goïi ñaày ñuû laø Ñaïi phöông quaûng toång trì kinh.
(7) 1.Quaùn noäi giôùi cuûa thaân laø khoâng, 2.Quaùn ngoaïi giôùi cuûa thaân laø khoâng, 3. Quaùn caùc phaùp trong vaø ngoaøi ñeàu khoâng, 4.Khoâng bò chaáp tröôùc vaøo Nhaát thieát trí, 5.Khoâng bò chaáp tröôùc vaøo nhöõng phöông tieän tu haønh, 6.Khoâng bò chaáp tröôùc vaøo caùc ñòa vò tu chöùng cuûa caùc baäc hieàn thaùnh, 7.Khoâng chaáp tröôùc vaøo söï thanh tònh ñaït ñöôïc do söï haønh ñaïo laâu ngaøy, 8.An truù ôû Trí tueä Ba la maät, 9.Khoâng bò chaáp tröôùc vaøo coâng vieäc giaûng luaän giaùo hoùa, vaø 10. Quaùn saùt chuùng sinh phaùt khôûi töø bi vaø loøng laân maãn.
(8) Tieåu truyeän Thieàn sö Tyø Ni Ña Löu Chi, Thieàn uyeån taäp anh.
(9) Cuõng ngöôøi goïi Ngaøi laø Baát Ngöõ Thoâng.
(10) Thuoäc laøng Phuø Ñoång, tænh Baéc Ninh ngaøy nay.
(11) Phieân aâm Haùn -Vieät nguyeân vaên:
Nhaát thieát chö phaùp
Giai tuøng taâm sinh
Taâm voâ sôû sinh
Phaùp voâ sôû truï
Nhöôïc ñaït taâm ñòa
Sôû taùc voâ ngaïi
Phi ngoä thöôïng caên
Thaän vaät khinh höùa.
(12) Nguyeân vaên phieân aâm chöõ Haùn: " Taây thieân thöû ñoä/ Thöû ñoä Taây Thieân". Taây Thieân ôû ñaây coù theå hieåu 2 nghóa, moät laø chæ cho AÁn Ñoä, nôi xuaát phaùt cuûa Thieàn toâng; vaø hai laø chæ cho coõi Phaät. Xem toaøn vaên cuûa baøi keä trong Thieàn uyeån taäp anh.(13) Thaùi sö laø chöùc danh cuûa trieàu ñình nhö Teå töôùng, Khuoâng Vieät laø töôùc hieäu cuûa vua Ñinh Tieân Hoaøng taëng, nghóa laø vò Thaùi sö khuoâng phoø nöôùc Vieät.
(14) Moät trong nhöõng daáu veát hieám hoi coøn laïi cuûa thôøi kyø lòch söû naøy laø chieác chuoâng Thanh Mai, nieân ñaïi 798, ñöôïc phaùt hieän thaùng 4/1986 taïi tænh Haø Sôn Bình coù khaéc teân nhöõng ngöôøi ñöùng cuùng ñuùc chuoâng, trong ñoù coù töôùng cuûa trieàu ñaïi Phuøng Höng laø Ñoã Anh Haøn vôùi ñaày ñuû töôùc hieäu. Xem Ñinh Khaéc Thuaân-Hoaøng Ngoïc, Vaên baûn chuoâng Thanh Mai theá kyû VIII, taïp chí Haùn-Noâm soá 1+2/1987.
(15) Tieåu söû cuûa caùc vò danh taêng Vieät Nam ñöôïc Ngaøi Nghóa Tònh (682-727) ghi laïi trong saùch Ñaïi Ñöôøng Taây Vöùc caàu phaùp cao taêng truyeän.
(16) Coù teân Phaïn ngöõ laø Mahayanapradìpa.
(17) Nguyeân vaên phieân aâm Haùn-Vieät:
(18) Coù nôi goïi laø Phuïng Ñình, ñoù laø moät nhaàm laãn.Ta hyû Töû vöông
Kyø cöïc di cöôøng
Truyeàn ñaêng chi só
Yeán dó vaân vong
Thaàn chaâu voïng ñoïan
Thaùnh caûnh hoàn döông
Quyeán dö tröôøng nhi löu theá
Khoaùi boá toá nhi tình thöông.(19) Veà caùc baøi thô, xem Leâ Maïnh Thaùt, Veà maáy baøi Ñöôøng thi lieân quan deán Phaät giaùo Vieät Nam, Taäp vaên Ban Vaên hoùa Trung öông GHPGVN, soá 46-2000.
(20) Ngaøi Ñònh Khoâng hoï Nguyeãn, maáy ñôøi voïng toäc, am töôøng theá soá, haønh ñoäng ñuùng phaùp taéc,ñöôïc moïi ngöôøi kính troïng. Chuyeän cheùp raèng, khoaûng naêm Ñöôøng Trinh Nguyeân (785-804), Ngaøi laäp chuøa Quyønh Laâm taïi queâ mình, trong luùc ñaøo ñaát ñaép neàn thì phaùt hieän coù 1 caùi lö höông vaø 10 caùi khaùnh, Ngaøi cho ngöôøi ñem xuoáng beán soâng ñeå röûa vaø khoâng bieát taïi sao 1 caùi bò chìm xuoáng ñaùy soâng. Nhaân doù Ngaøi ñoåi teân cho laøng töø Dieân Uaån thaønh Coå Phaùp (theo kieåu chieát töï cuûa chöõ Haùn) vaø noùi nhöõng lôøi saám tieân ñoaùn raèng taïi laøng naøy seõ coù ngöôøi hoï Lyù laøm vua laøm cho Tam baûo höng thònh (Xem theâm Tieåu truyeän Thieàn sö Ñònh Khoâng).
(21) Tieåu truyeän Thieàn sö Phaùp Thuaän, Thieàn uyeån taäp anh.
(22) Saùch Thieàn uyeån taäp anh, tieåu truyeän cuûa Thieàn sö Phaùp Thuaän cheùp: "Ñang luùc nhaø (Tieàn) Leâ môùi döïng nghieäp, truø keá hoaïch saùch löôïc, sö tham gia ñaéc löïc. Ñeán khi thieân haï thaùi bình, sö khoâng nhaän phong thöôûng. Vua Leâ Ñaïi Haønh caøng theâm kính troïng, thöôøng khoâng goïi teân, chæ goïi Ñoã Phaùp sö vaø ñem vieäc soaïn thaûo vaên thö giao phoù cho sö". Ñaùng tieác laø nhöõng taùc phaåm cuûa Ngaøi nay coøn khoâng coøn nhieàu, haàu heát ñaõ bò thaát laïc. Gaàn ñaây, trong Nghieân cöùu veà Thieàn uyeån taäp anh, hoïc giaû Leâ Maïnh Thaùt ñaõ raø soaùt trong caùc thö tòch coå Trung Quoác (Toaøn thö vaø Toáng hoäi yeáu), ñaõ phaùt hieän moät laù thö do Ngaøi chaáp buùt.
(23)Thieàn uyeån taäp anh cheùp (phieân aâm Haùn-Vieät nguyeân vaên):
(24) Phaùt hieän naêm 1963 taïi xaõ Gia Tröôøng, huyeän Gia Vieãn, tænh Ninh Bình. Xem Haø Vaên Taán, Töø moät coät kinh Phaät naêm 973 vöøa phaùt hieän ôû Hoa Lö, in trong Theo daáu caùc vaên hoùa coå, Nxb. KHXH, 1998.Töôøng quang phong haûo caåm phaøm tröông
Thaàn tieân phuïc ñeá höông
Thieân truøng vaïn lyù thieäp thöông löông
Cöõu thieân quy loä tröôøng
(Nhaân) tình thaûm thieát ñoái ly tröôøng
Phan luyeán tinh tinh lang
Nguyeän töông thaâm yù vò Nam cöông
Phaân minh baùo ngaõ hoaøng.Dòch nghóa:Trôøi laønh gioù thuaän, gaám buoàm tröông
Thaàn tieân veà ñeá höông
Muoân truøng vaïn daëm bieån meânh mang
Trôøi xanh xa daëm tröôøng
Tình day döùt cheùn leân ñöôøng
Bòn ròn söù tinh lang
Nguyeän ñem thaâm yù vò Nam bang
Phaân minh taáu Thöôïng hoaøng.(25) Tieåu truyeän Ñaïi sö Khuoâng Vieät.
(26) Nguyeân vaên phieân aâm Haùn-Vieät:
(27) "Ngaõ Phaät chi giaùo höïu giaû tieân thaùnh nhaân dó truyeàn ö theá giaû". Xem Thô vaên Lyù-Traàn, taäp II, quyeån thöôïng, Nxb. KHXH, 1989, trang 26.Vaïn Haïnh dung tam teá
Chaân phuø coå saám ky
Höông quan danh Coå Phaùp
Truï tích traán vöông kyø.
Caâu hoûi oân taäp
1- Söï ra ñôøi cuûa doøng thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi coù yù nghóa nhö theá naøo trong lòch söû Phaät giaùo nöôùc ta?
2- Trình baøy khaùi quaùt caùc ñaëc ñieåm cuûa tình hình Phaät giaùo trong giai ñoaïn töø thôøi vua Lyù Nam ñeá ñeán thôøi vua Lyù Thaùnh Toâng.
[ Trôû Veà ]daãn nhaäp
Baøi 1 . Phaät Giaùo Vieät Nam töø du nhaäp ñeán thôøi Lyù Nam Ñeávôùi söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân
Baøi 2 - Phaät Giaùo Vieät Nam töø thôøi kyø nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân ra ñôøi ñeán vua Traàn Nhaân Toâng
Baøi 3 - Phaät Giaùo töø thôøi Traàn Nhaân Toâng ñeán caän ñaïi