Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Home Page]
Toång quan veà Lòch Söû Phaät giaùo Vieät Nam - Baøi 3
Phaät Giaùo töø thôøi Traàn Nhaân Toâng ñeán caän ñaïi
Nguyeãn Ñöùc Sôn daãn nhaäp
Baøi 1 . Phaät Giaùo Vieät Nam töø du nhaäp ñeán thôøi Lyù Nam Ñeávôùi söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân
Baøi 2 - Phaät Giaùo Vieät Nam töø thôøi kyø nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân ra ñôøi ñeán vua Traàn Nhaân Toâng
Baøi 3 - Phaät Giaùo töø thôøi Traàn Nhaân Toâng ñeán caän ñaïiTöø Traàn Nhaân Toâng (ôû ngoâi 1279-1293) cho ñeán nay, Phaät giaùo nöôùc ta veà cô baûn vaãn chòu nhöõng aûnh höôûng bôûi nhöõng thieát ñònh cuûa neàn Phaät giaùo do doøng thieàn Truùc Laâm Yeân Töû, tröïc tieáp laø nhaø vua-thieàn sö Traàn Nhaân Toâng, ñeä nhaát Toå thieát laäp. Chuùng ta seõ tìm hieåu thôøi kyø naøy qua hai giai ñoaïn: giai ñoaïn töø vua Traàn Nhaân Toâng ñeán chuùa Nguyeãn Phuùc Chu vaø töø chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñeán caän ñaïi.
I . Phaät Giaùo töø thôøi vua Traàn Nhaân Toâng ñeán chuùa Nguyeãn Phuùc Chu
Vua Traàn Nhaân Toâng laø moät trong nhöõng nhaø laõnh ñaïo - Phaät töû coù moät vò trí heát söùc quan troïng khoâng nhöõng ñoái vôùi Phaät giaùo nöôùc ta maø ñoái vôùi caû daân toäc. Ngaøi laø nhaø tö töôûng vaø laø moät nhaø chính trò kieät xuaát. Trong thôøi gian laõnh ñaïo ñaát nöôùc, Ngaøi ñaõ laøm neân nhöõng trang söû veû vang cho daân toäc, ñöa Phaät giaùo Vieät Nam phaùt trieån ñeán choã cöïc thònh. Phaät giaùo ôû thôøi nhaø Traàn ñöôïc caùc taøi lieäu ñeà caäp döôùi nhieàu goùc ñoä, qua caùc göông maët cöï phaùch nhö caùc vua Traàn Thaùi Toâng, ngöôøi vieát nhieàu taùc phaåm Phaät hoïc noåi tieáng nhö Khoùa hö luïc, Thieàn toâng chæ nam, Luïc thôøi saùm hoái khoa nghi, Kim cöông tam muoäi kinh chuù giaûi, Bình ñaúng leã saùm vaên; Tueä Trung Thöôïng só Traàn Tung (1230-1291), ñeä töû cuûa ngaøi Tieâu Dieâu vaø laø thaày cuûa vua Traàn Nhaân Toâng, tö töôûng vaø haønh traïng cuûa Ngaøi ñöôïc ghi laïi trong taùc phaåm Tueä Trung Thöôïng só ngöõ luïc. Phaät giaùo ñôøi Traàn ñöôïc nghieân cöùu moät caùch kyõ löôõng, hieän coù nhieàu taøi lieäu ñeå tham khaûo vaø nhöõng ñaùnh giaù ñaõ khaù toaøn dieän, neân ôû ñaây chuùng toâi chæ noùi sô moät soá ñieåm caàn nhaán maïnh laïi. Vaø, tröôùc heát, chuùng ta tìm hieåu ñoâi neùt veà con ngöôøi cuûa ngaøi Traàn Nhaân Toâng, nhöõng thieát ñònh cuûa neàn Phaät giaùo do Ngaøi thieát laäp vaø nguyeân nhaân ra ñôøi cuûa doøng Thieàn thöù tö, moät doøng thieàn ñöôïc xem laø saûn phaåm hoaøn toaøn cuûa Vieät Nam maø noù coøn aûnh höôûng ñeán taän hoâm nay.
1. Ñoâi neùt veà con ngöôøi vua Traàn Nhaân Toâng vaø söï ra ñôøi cuûa doøng thieàn Truùc Laâm Yeân Töû
a. Ñoâi neùt veà Ngaøi Traàn Nhaân Toâng
Vua Traàn Nhaân Toâng teân laø Traàn Khaâm (1258-1308), con cuûa vua Traàn Thaùnh Toâng (Traàn Hoaûng), leân ngoâi naêm 1278, ñeán naêm 1293 thì töï nhöôøng ngoâi cho con laø Traàn Anh Toâng ñeå laøm Thaùi thöôïng hoaøng. Trong thôøi gian laøm Thaùi töû vaø ôû ngoâi, Traàn Nhaân Toâng ñaõ hai laàn laõnh ñaïo toaøn daân ñaùnh tan quaân xaâm löôïc Nguyeân- Moâng naêm 1285 vaø 1288. Traàn Nhaân Toâng laø moät vò vua Phaät töû thuaàn thaønh, ñöôïc hoïc ñaïo tröïc tieáp vôùi Tueä Trung Thöôïng só trong luùc coøn laøm Thaùi töû cuõng nhö sau khi ñaõ leân ngoâi. Naêm 1299, Ngaøi xuaát gia, vaøo tu ôû nuùi Yeân Töû vaø laáy phaùp hieäu laø Truùc Laâm cö só, töï xöng laø Höông Vaân ñaïi ñaàu ñaø, ngöôøi ñôøi goïi Ngaøi baèng myõ hieäu laø Truùc Laâm Ñieàu ngöï (1), Ñieàu ngöï Giaùc hoaøng...
Laø moät nhaø laõnh ñaïo cao nhaát cuûa ñaát nöôùc nhöng Traàn Nhaân Toâng ñaõ töï nhöôøng ngoâi laïi cho con ñeå ruùt lui laøm Thaùi thöôïng hoaøng. Tuy vaäy, ngay caû khi ñaõ xuaát gia, vai troø chính trò cuûa Ngaøi vaãn khoâng keùm phaàn quan troïng. Ngaøi ñaõ vaân du giaûng Phaät phaùp taïi nhieàu trung taâm Phaät giaùo cuûa nöôùc ta thôøi baáy giôø, nhö caùc chuøa Phoå Minh, Suøng Nghieâm, Baùo AÂn, Vónh Nghieâm...vaø ñi vaøo quaàn chuùng ñeå truyeàn baù nhöõng nguyeân taéc ñaïo ñöùc caên baûn cuûa Phaät giaùo. Saùch Tam toå thöïc luïc cheùp raèng, naêm 1304 Ngaøi "ñi khaép caùc choán thoân queâ, tröø boû caùc daâm töø vaø daïy daân thöïc haønh thaäp thieän". Tröôùc ñoù, Ngaøi ñaõ töøng choáng gaäy vaân du nhieàu nôi, vaøo taän Boá Chính (Boá Traïch, Quaûng Traïch, thuoäc tænh Quaûng Bình ngaøy nay), laäp am Tri Kieán ôû ñaây. Naêm 1301, Ngaøi sang Chieâm Thaønh, gaëp gôõ vua nöôùc naøy vaø taïo ñöôïc moái bang giao hoøa bình giöõa hai nöôùc baèng caùch gaû Coâng chuùa Huyeàn Traân cho vua Cheá Maân. Cuoäc sang thaêm ñoù ñaõ ñem veà cho daân toäc theâm vuøng ñaát roäng lôùn laø hai chaâu OÂ vaø Rí (2) maø khoâng toán moät sinh löïc naøo.
Veà vieäc xaây döïng Giaùo hoäi, Ngaøi ñaõ theå hieän moät taàm nhìn chieán löôïc khi choïn vaø ñaøo taïo ngöôøi laõnh ñaïo keá tuïc laø ngaøi Phaùp Loa. Neàn Phaät giaùo maø Ngaøi thieát ñònh laø neàn Phaät giaùo nhaäp theá, phuïc vuï daân toäc vaø xaây döïng moät xaõ hoäi laønh maïnh theo neàn taûng cuûa möôøi thieän nghieäp. Nhöõng quan nieäm veà Phaät giaùo cuûa Ngaøi hieän bieát ñöôïc chuû yeáu laø qua caùc baøi Cö traàn laïc ñaïo phuù vaø Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca. Saùch Tam Toå thöïc luïc cho bieát Ngaøi laø taùc giaû cuûa nhieàu taùc phaåm nhö Thieàn laâm thieát chuûy ngöõ luïc, Truùc laâm haäu luïc, Thaïch thaát mò ngöõ, Ñaïi höông haûi aân thi taäp vaø Taêng giaø toaùi söï, nhöng ñaõ thaát laïc khaù nhieàu, hieän coøn moät soá baøi thô ñöôïc cheùp trong Vieät aâm thi taäp, Toaøn Vieät thi luïc. Ngaøi maát naêm 1308 taïi Yeân Töû, thoï 51 tuoåi.
b. Boái caûnh ra ñôøi cuûa doøng thieàn Truùc Laâm Yeân Töû
ÔÛ ñôøi Traàn, caû daân toäc phaûi ñoái dieän moät maët vôùi caùc cuoäc khaùng chieán choáng ngoaïi xaâm ñaày cam go ñeå baûo veä toaøn veïn laõnh thoå, vaø maët khaùc laø nhieäm vuï phuïc hoài kinh teá, khai khaån ñaát ñai ôû nhöõng vuøng ñaát môùi, oån ñònh ñôøi soáng cuûa nhaân daân. Tröôùc xu theá ñoù, moïi nguoàn tinh löïc cuûa daân toäc ñeàu ñöôïc huy ñoäng. Vaø ñoù laø boái caûnh ñeå doøng thieàn Truùc Laâm Yeân Töû ra ñôøi.
Ngaøi Traàn Nhaân Toâng laø ngöôøi laäp ra doøng thieàn Truùc Laâm Yeân Töû, vaø theo phaû heä thì doøng thieàn naøy xuaát phaùt töø doøng thieàn Voâ Ngoân Thoâng. Bôûi ñeä nhaát Toå cuûa Truùc Laâm Yeân Töû laø hoïc troø cuûa Tueä Trung Thöôïng só. Ngaøi Tueä Trung Thöôïng só thì hoïc ñaïo vôùi thieàn sö Tieâu Dieâu, ngaøi Tieâu Dieâu laø ñeä töû cuûa thieàn sö ÖUØng Thuaän thuoäc theá heä thöù XV cuûa doøng thieàn Voâ Ngoân Thoâng.
c. Ñaëc ñieåm cuûa doøng thieàn Truùc Laâm Yeân Töû
Tö töôûng cuûa doøng thieàn Truùc Laâm laø phaùt trieån ñænh cao cuûa quan nieäm " töùc taâm töùc Phaät". Trong baøi phuù Cö traàn laïc ñaïo, ngaøi Traàn Nhaân Toâng ñaõ vieát:
Vaø tröôùc ñoù, quan nieäm naøy ñaõ ñöôïc thieàn sö Vieân Chöùng thöùc tænh vua Traàn Thaùi Toâng khi nhaø vua boû ngai vaøng troán vaøo nuùi ñeå tìm ñaïo: "Trong nuùi voán khoâng coù Phaät. Phaät chæ coù ôû trong taâm. Taâm laëng maø bieát thì ñoù ñích thò laø Phaät" (3). Tueä Trung Thöôïng só thì noùi: " Khi meâ khoâng bieát ta laø Phaät, khi ngoä thì ra Phaät laø ta" hay "Thaân ta töùc laø thaân Phaät, khoâng coù hai töôùng" (4)...Chính quan nieäm ñoù ñaõ ñaùnh thöùc söùc soáng maõnh lieät beân trong con ngöôøi thôøi baáy giôø vaø laøm neân leõ soáng cao quyù cuûa thôøi ñaïi, moät thôøi ñaïi Phaät giaùo vôùi nhieàu söï kieän kyø tích trong lòch söû, ñeå laïi nhieàu kinh nghieäm heát söùc xöông maùu trong coâng cuoäc choáng ngoaïi xaâm vaø xaây döïng ñaát nöôùc.Nhaân khuaáy boån neân ta tìm Buït
Chæn môùi hay chính Buït laø ta.Neàn taûng chung laø theá, nhöng chuùng ta deã daøng nhaän ra nhöõng ñaëc ñieåm cuûa phöông phaùp tu haønh ôû doøng Thieàn naøy, noù khoâng thuaàn tuùy phaùp moân Thieàn ñònh maø bao goàm caû yeáu toá Tònh ñoä. Theo tö töôûng cuûa Truùc Laâm Ñaàu Ñaø thì nhöõng phaùp moân Tònh ñoä cuõng chính laø Thieàn. Ñaây coù theå noùi laø ñaëc ñieåm cuûa Thieàn toâng Vieät Nam. Trong Cö traàn laïc ñaïo phuù, Ngaøi vieát:
Phaät giaùo ôû ñôøi Traàn noùi chung vaø Phaät giaùo maø ngaøi Traàn Nhaân Toâng thieát ñònh noùi rieâng laø moät neàn Phaät giaùo nhaäp theá, ñöa Phaät phaùp vaøo taän hang cuøng ngoõ heûm cuûa xaõ hoäi vaø laøm moät chuaån möïc ñaïo ñöùc, ñònh höôùng cho ñôøi soáng cuûa nhaân daân. Vaø, nhö ñaõ ñeà caäp, neàn taûng cuûa noù ñöôïc xaây döïng treân cô sôû cuûa möôøi thieän nghieäp maø chính baûn thaân nhaø vua sau khi xuaát gia ñaõ vaân du khaép nôi ñeå quaûng baù. Maãu ngöôøi Phaät töû lyù töôûng cuûa neàn Phaät giaùo naøy laø Tueä Trung Thöôïng só, vôùi tö töôûng "hoøa quang ñoàng traàn", nhö chính lôøi cuûa ngaøi Traàn NhaânToâng ñaõ ca ngôïi: "Thöôïng só soáng giöõa loøng theá tuïc, hoøa aùnh saùng mình trong cuoäc ñôøi buïi baëm; trong moïi cuoäc tieáp xuùc, Thöôïng só luoân luoân giöõ thaùi ñoäi hoøa aùi neân chöa bao giôø gaëp phaûi nhöõng tröôøng hôïp phieàn nghòch (...) Thöôïng só khoâng bò raøng buoäc vôùi hình thöùc; khi thì aån taøng, khi thì loä dieän...". Chuùng ta laïi gaëp tö töôûng naøy trong baøi phuù chöõ Noâm noùi veà vieäc ôû giöõa ñôøi soáng bình thöôøng maø haønh ñaïo (Cö traàn laïc ñaïo phuù) cuûa chính vò Toå khai saùng doøng thieàn naøy.Mieãn ñöôïc loøng roài,
Chaúng coøn pheùp khaùc.
Gìn tính saùng, tính môùi haàu an,
Neùn nieàm voïng, nieàm döøng chaúng thaùc (...)
Tònh ñoä laø loøng trong saïch, chôù coøn hoûi ñeán Taây phöông,
Di Ñaø laø tính soi saùng, möïa phaûi nhoïc tìm veà Cöïc laïc...2. Veà caùc ngaøi Phaùp Loa, Huyeàn Quang vaø Kim Sôn
[ ^ ]Phaùp Loa (1284-1330) teân ñôøi laø Ñoàng Kieân Cöông, xuaát gia naêm 21 tuoåi, laø ngöôøi ñöôïc ngaøi Traàn Nhaân Toâng choïn ñeå laõnh ñaïo giaùo hoäi Truùc Laâm Yeân Töû töø khi Ngaøi coøn raát treû, chæ môùi 24 tuoåi (naêm1308). Sau khi ñöôïc giao phoù troïng traùch ñöùng ñaàu giaùo hoäi, Ngaøi ñaõ coù nhöõng caûi caùch veà maët toå chöùc ñaùng keå, vôùi nhieàu hoaït ñoäng Phaät söï soâi noåi. Trong thôøi gian Ngaøi laõnh ñaïo, soá löôïng Taêng só vaø Phaät töû taïi gia, chuøa thaùp ñöôïc Taêng leân raát nhieàu, phong traøo tu hoïc ñöôïc ñaåy maïnh vaø phoå bieán trong caùc thaønh phaàn xaõ hoäi, ñaëc bieät laø aán haønh ñöôïc Ñaïi taïng kinh. Ngoaøi ra, ngaøi Phaùp Loa coøn laø moät taùc gia lôùn, ngöôøi ñaõ vieát, bieân soaïn vaø bieân taäp khoaûng 10 taùc phaåm. Ñaùng tieác laø nhieàu taùc phaåm cuûa Ngaøi ñaõ thaát laïc.Huyeàn Quang (1254-1334) laø moät trong nhöõng ngöôøi keá tuïc ngaén nguûi cuûa ngaøi Phaùp Loa, thöôøng ñöôïc goïi laø ñeä tam Toå cuûa doøng thieàn Truùc Laâm Yeân Töû, teân ñôøi laø Lyù Ñaïo Taùi, ngöôøi tænh Baéc Ninh, töøng thi ñoã vaø laøm quan. Naêm 51 tuoåi xuaát gia, töøng hoïc Thieàn vôùi ngaøi Traàn Nhaân Toâng, vaø phuï giuùp Ngaøi soaïn moät soá saùch, sau khi ngaøi Traàn Nhaân Toâng maát thì theo ngaøi Phaùp Loa.
Neáu ngaøi Phaùp Loa thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán vôùi nhöõng taøi naêng veà maët laõnh ñaïo vaø xaây döïng Giaùo hoäi, thì Ngaøi Huyeàn Quang ñöôïc bieát ñeán laø moät taùc gia vaên hoïc lôùn cuûa Phaät giaùo vaø neàn vaên hoïc cuûa daân toäc ñôøi Traàn.
Ngaøi Kim Sôn (1300-1370) cuõng laø moät trong nhöõng ñeä töû cuûa ñeä nhò toå cuûa doøng Truùc Laâm Yeân Töû Phaùp Loa, laø nhaø söû hoïc Phaät giaùo lôùn, coù theå laø taùc giaû cuûa Thieàn uyeån taäp anh, Thaùnh ñaêng ngöõ luïc..., nhöõng boä söû Phaät giaùo Vieät Nam xuaát hieän sôùm nhaát trong lòch söû daân toäc vaø Phaät giaùo nöôùc ta, ngöôøi ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp quan troïng ñeå Phaät giaùo phaùt trieån maïnh meõ. Tình traïng Phaät giaùo cuoái cuoái theá kyû XIV vaãn ñöôïc phaùt trieån raàm roä ñeán noãi nhaø nho Leâ Quaùt ñaõ voâ tình moâ taû trong lôøi than vaõn vieát ôû vaên bia chuøa Thieân Phuùc (Haø Baéc), raèng: "Vieäc hoïa phuùc cuûa nhaø Phaät rung ñoäng loøng ngöôøi sao maø saâu vaø maïnh ñeán theá! Treân thì töø vöông coâng, döôùi thì ñeán thöù daân, phaøm lo vieäc Phaät thì tuy heát cuûa caûi cuõng khoâng tieác gì. Ngaøy nay cuùng tieàn vaøo chuøa thaùp thì hôùn hôû nhö caàm tôø chöùng khoaùn ñeå ñöôïc baùo ñaùp ngaøy mai. Cho neân töø kinh thaønh ôû trong cho ñeán chaâu phuû ôû ngoaøi, khaép hang cuøng ngoõ heõm, ngöôøi ta khoâng ñöôïc leänh maø cöù theo, khoâng theà thoát maø cöù tin, nôi naøo coù daân cö laø nôi ñoù coù chuøa Phaät, pheá roài laïi höng, ñoå roài laïi söûa, chuoâng troáng laâu ñaøi, gaàn nöûa daân cö lao vaøo ñoù." (5), qua ñaây chuùng ta coù theå hình dung phaàn naøo tình hình Phaät giaùo thôøi baáy giôø. Tuy nhieân, cuoái ñôøi Traàn, bò söï taùc ñoäng cuûa caùc nho thaàn nhö Leâ Quaùt vaø Phaïm Sö Maïnh vôùi chuû tröông voïng ngoaïi, nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo baát taøi ñaõ khoâng laøm chuû ñöôïc tình hình, khieán cho xaõ hoäi ngaøy caøng ñi vaøo choã suy vi, vaø haäu quaû laø ñöa ñeán cuoäc chính bieán naêm 1400 vaø hoïa maát nöôùc vaøo naêm 1407.
3. Ñoâi neùt veà tình hình Phaät giaùo sau thôøi ngaøi Kim Sôn
[ ^ ]a. Cuoäc noåi daäy cuûa sö Phaïm Sö OÂn cuoái ñôøi TraànVaøo cuoái nhaø Traàn, do söï baát taøi cuûa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo, bò cuoán theo xu höôùng voïng ngoaïi bôûi söï taùc ñoäng cuûa moät soá nho só, ñaõ khoâng giöõ ñöôïc söï ñoäc laäp daân toäc trong ñöôøng loái chính trò vaø vaên hoùa, vaø rôi vaøo choã khuûng hoaûng traàm troïng. Tröôùc caûnh ñoå naùt ñoù vaø phaûn ñoäng aáy, nhieàu phong traøo phaûn khaùng noå ra, trong ñoù ñaëc bieät laø cuoäc khôûi nghóa cuûa Sö Phaïm Sö OÂn (?-1390).
Baát bình tröôùc tình traïng treân, sö Phaïm Sö OÂn, ñaïo hieäu laø Thieân Nhieân, ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân, taàng lôùp noâng daân ngheøo bò ñeø neùn, khôûi nghóa choáng laïi chính saùch cai trò cuûa trieàu ñình ñöông thôøi. Cuoäc khôûi nghóa noå ra ôû Quoác Oai Thöôïng (Haø Taây), nghóa quaân laäp thaønh 3 ñaïo Thaàn Kyø, Duõng Ñaáu vaø Voâ Haïn ñaùnh thaúng vaøo Thaêng Long khieán cho vua quan phaûi boû kinh thaønh maø chaïy. Nghóa quaân laøm chuû Thaêng Long ñöôïc moät thôøi gian ngaén, nhöng sau ñoù thì bò phaûn coâng, vaø bò ñaøn aùp (6).
Tuy thaát baïi, nhöng cuoäc khôûi nghóa cuûa sö Phaïm Sö OÂn coù yù nghóa heát söùc quan troïng. Noù noùi leân tinh thaàn vaø phaûn öùng cuûa giôùi Phaät giaùo ñoái vôùi nhaø nöôùc, daãu ñaáy laø moät nhaø nöôùc Phaät giaùo. Giôùi Phaät giaùo luoân ñöùng veà phía nhaân daân vaø daân toäc, chöù khoâng heà ñoàng tình ñeå vuï lôïi khi moät nhaø nöôùc trôû neân muïc naùt vaø phaûn ñoäng.
Nhöõng noã löïc nhö cuoäc khôûi nghóa cuûa sö Phaïm Sö OÂn chöa ñuû maïnh ñeå laøm neân moät thay ñoåi cho daân toäc, vaø nhaø Traàn caøng ngaøy caøng maát uy tín, khoâng coøn khaû naêng khoâi phuïc tình hình ñeå cuoái cuøng ñöa ñeán cuoäc chính bieán naêm 1400, Hoà Quyù Lyù leân naém quyeàn, laäp ra nhaø Hoà. Nhöng nhaø Hoà toàn taïi chæ ñöôïc 7 naêm (1400-1007). Chính quyeàn cuûa Hoà Quyù Ly khoâng ñöôïc loøng daân, khoâng daùm döïa vaøo daân, laïi sai laàm trong chieán löôïc veà quaân söï, neân ñaõ thaát baïi tröôùc aâm möu xaâm löôïc cuûa nhaø Minh, ñeå ñaát nöôùc ta rôi vaøo moät giai ñoaïn ñau thöông nhaát trong lòch söû.
Ngay sau khi chieám nöôùc ta, chính quyeàn xaâm löôïc ñaõ thöïc thi caùc chính saùch ñoâ hoä voâ cuøng khoác lieät vaø thaâm ñoäc nhaèm tieâu huûy toaøn boä di saûn vaên hoùa maø daân toäc ta ñaõ xaây döïng neân, vô veùt taát caû ñeå ñem veà nöôùc, baét bôù nhaân taøi Vieät Nam, aùp ñaët vaên hoùa Haùn leân nöôùc ta (7)... Tröôùc noãi ñau ñoù, hôn bao giôø heát, yù thöùc daân toäc cuûa nhaân daân ta buøng daäy maïnh meõ, phong traøo khaùng chieán cöùu nöôùc noå ra nhieàu nôi, ngoaøi cuoäc khaùng chieán trong giai ñoaïn ñaàu nhö cuûa sö An Quoác vaø nhaø Haäu Traàn (1407-1413), sau ñoù laø cuoäc khôûi nghóa Lam Sôn do Leâ Lôïi laõnh ñaïo, coøn coù nhieàu cuoäc noåi daäy khaùc maø ñaùng chuù yù hôn caû laø cuoäc khôûi nghóa khaùng chieán choáng Minh cuûa nhaø sö Phaïm Ngoïc.
b. Sö Phaïm Ngoïc vôùi cuoäc khaùng chieán choáng Minh cöùu nöôùc
Laâu nay, trong quoác söû laãn söû Phaät giaùo, ñaõ coù nhöõng nhaän ñònh heát söùc sai laàm veà cuoäc khôûi nghóa khaùng chieán cöùu nöôùc do sö Phaïm Ngoïc laõnh ñaïo. Gaàn ñaây, vaán ñeà naøy ñaõ ñöôïc ñem ra döôùi aùnh saùng cuûa söï thaät lòch söû, vaø qua ñoù cho chuùng ta bieát theâm veà nhöõng hy sinh cuûa ngöôøi Phaät töû trong cuoäc khaùng chieán choáng Minh cöùu nöôùc ñaày cam go (1407-1428) (8).
Sö Phaïm Ngoïc ôû taïi chuøa Ñoà Sôn, huyeän An Laõo, tænh Kieán An (thuoäc TP. Haûi Phoøng ngaøy nay), nhoùm nghóa quaân, thaønh laäp chính quyeàn khaùng chieán, töï xöng laø La Bình vöông, ñöôïc söï uûng hoä cuûa ñoâng ñaûo ñoàng baøo vuøng trung du vaø ñoàng baèng Baéc Boä. Veà thôøi gian noå ra cuoäc khôûi nghóa khoâng ñöôïc ghi cheùp roõ, nhöng coù theå cuøng thôøi ñieåm vôùi cuoäc khôûi nghóa Lam Sôn.
Cuoäc khôûi nghóa naøy ñaõ ñaùnh nhieàu traän, gaây toån thaát khoâng nhoû ñoái vôùi chính quyeàn cuûa quaân xaâm laêng. Tuy thaát baïi, sö Phaïm Ngoïc bò baét, giaëc Minh aùp taûi sang Trung Quoác roài bò gieát taïi ñoù, nhöng cuoäc khôûi nghóa naøy coù moät yù nghóa quan troïng, noù phaàn naøo cho pheùp chuùng ta hình dung nhöõng phaûn öùng cuûa Phaät giaùo ôû nöûa ñaàu theá kyû XV, nhöõng ñoùng goùp cuûa ngöôøi Phaät töû vaøo coâng cuoäc choáng Minh cöùu nöôùc cuûa daân toäc.
c. Sô löôïc veà tình hình Phaät giaùo
Cuoäc khaùng chieán choáng Minh cöùu nöôùc do Leâ Lôïi laõnh ñaïo thaønh coâng, Leâ Lôïi leân ngoâi hoaøng ñeá, môû ra trieàu ñaïi nhaø Haäu Leâ. Söï thay ñoåi trieàu ñaïi ôû thôøi kyø naøy dó nhieân laø coù nhöõng aûnh höôûng ñeán xaõ hoäi, nhöng Phaät giaùo veà cô baûn vaãn khoâng coù thay ñoåi gì noåi baät. Phaät giaùo vaãn laø moät heä tö töôûng chuû ñaïo trong ñôøi soáng cuûa daân toäc.
Nhöõng quan nieäm tröôùc ñaây cho raèng, töø thôøi Leâ trôû ñi, Nho giaùo chieám vò trí ñoäc trong ñôøi soáng chính trò vaø vaên hoùa vaø Phaät giaùo ñi vaøo choã suy yeáu. Ñaáy laø moät nhaän ñònh thieáu chính xaùc. Vaøo cuoái theá kyû XIV, nhaø Nho Leâ Quaùt ñaõ thaønh thaät thöøa nhaän söï thaát baïi cuûa tö töôûng Nho giaùo, bôûi Phaät giaùo ñaõ aên saâu vaøo trong taâm thöùc cuûa daân toäc Vieät Nam, oâng ñaõ than raèng: "Ta töø thuôû beù ñi hoïc, chí doác vaøo coå kim, cuõng bieát qua veà ñaïo Thaùnh, muoán laáy ñoù maø daïy daân, theá nhöng roát cuoäc khoâng moät laøng naøo tin theo caû..." (9).
Ñeán thôøi Leâ sô, vôùi söï laõnh ñaïo cuûa vò vua Phaät töû Leâ Lôïi (Thaùi Toå, ôû ngoâi 1428-1433) vaø caùc danh thaàn nhö Leâ Saùt, Traàn Nguyeân Haõn, Leâ Ngaân..., Phaät giaùo vaãn tieáp tuïc ñöôïc phaùt trieån. Vua Leâ Thaùnh Toâng (ôû ngoâi 1460-1497) laø moät ngöôøi ñaõ nhaän thöùc saâu saéc vai troø cuûa ñaïo Phaät ñoái vôùi daân toäc. Trong Hoàng Ñöùc quoác aâm thi taäp cuûa nhaø vua ñaõ coù nhöõng baøi thô vònh veà chuøa Traán Quoác, chuøa Phaùp Vaân...vôùi moät nieàm tin saâu saéc, chaúng haïn vua ñaõ ca ngôïi Ñöùc Phaät Phaùp Vaân baèng moät baøi thô daøi, trong ñoù coù caâu: "Tænh phoø theá nöôùc döôøng nhö taïi" (laëng leõ phoø trì cho ñaát nöôùc nhö luoân thöôøng tröïc moät beân), hay:
vaø trong baøi thô ca ngôïi veà chuøa Traán Quoác, nhaø vua ñaõ vieát: "Trung laäp caøn khoân vöõng ñeá ñoâ" (10).Nguyeän xem aám tyù thaàn thoâng aáy
Phoå ñoä naøo ñaâu chaúng phæ nguyeàn...;Vaøo thôøi vua Leâ Thaùnh Toâng, caùc leã hoäi taâm linh truyeàn thoáng nhö leã hoäi röôùc Phaät Phaùp Vaân toå chöùc raàm roä, ñöôïc ngaøi Phaùp Tính (1470-1550), moät cao taêng thôøi ñoù, keå laïi raát sinh ñoäng trong taùc phaåm chöõ Noâm Coå chaâu Phaùp Vaân Phaät baûn haïnh luïc(11).
Veà Phaät giaùo thôøi Leâ, hoaøn toaøn khaùc vôùi nhöõng ñaùnh giaù tröôùc ñaây, hoïc giaû Leâ Maïnh Thaùt ñaõ nhaän ñònh toång quaùt: "Thôøi Leâ laø thôøi ñaïi Phaät giaùo Vieät Nam phaùt trieån raàm roä, do ñoái khaùng laïi vôùi neàn Phaät giaùo maø nhaø Minh ñöa qua..." (12) . Phaät giaùo ôû giai ñoaïn naøy ñaõ keá thöøa caùc neàn taûng hình thaønh tröôùc, tieáp tuïc phaùt trieån, noåi baät vôùi caùc göông maët Phaät töû, danh Taêng nhö nhaø toaùn hoïc Phaät töû Löông Theá Vinh (1441-?), ñoã traïng nguyeân naêm 1463; nhaø chính trò -quaân söï thieân taøi Nguyeãn Traõi (1380-1442), ngöôøi ñaõ laáy tö töôûng Phaät giaùo ñeå xaây döïng quan nieäm nhaân nghóa trong tö töôûng quaân söï cuûa mình; ngaøi Vieân Thaùi (1400-1460), ngöôøi ñaàu tieân dòch kinh Phaät ra chöõ Noâm hieän bieát ñöôïc (13); ngaøi Phaùp Tính (1470-1550), ngöôøi vieát Ngoïc aâm chæ nam giaûi nghóa, Coå Chaâu Phaùp Vaân Phaät baûn haïnh; vaø khoâng ít vò Taêng só Trung Quoác sang nöôùc ta tu haønh, nhö tröôøng hôïp caùc ngaøi Chuyeát Chuyeát (1590-1644), theá heä thöù 34 doøng thieàn Laâm Teá Trung Quoác, ngaøi Minh Haønh, hoïc troø cuûa thieàn sö Chuyeát Chuyeát...
Veà maët leã hoäi vaên hoùa taâm linh vaø xaây döïng chuøa chieàn, ôû thôøi Leâ vaãn dieãn ra tuy khoâng nhieàu nhö tröôùc nhöng vaãn khaù maïnh meõ. Ñaïo Phaät ñaõ thaâm nhaäp vaø hoøa quyeän vôùi vaên hoùa daân toäc, ñaõ trôû neân moät, baát khaû phaân ly. Chuøa chieàn vaãn laø nôi sinh hoaït tín ngöôõng vaø vaên hoùa cuûa caùc taàng lôùp nhaân daân. Tuy phaùt trieån luùc thieân veà lónh vöïc naøy hay phöông dieän khaùc, nhöng Phaät giaùo khoâng bao giôø rôi vaøo tình traïng goïi laø suy yeáu, bôûi noù ñaõ hoøa quyeän trong taâm hoàn cuûa daân toäc, cuøng böôùc vôùi böôùc tieán cuûa ñaát nöôùc qua caùc thôøi ñaïi, baát chaáp nhöõng cuoäc chính bieán vaø thay ñoåi trieàu ñaïi. Chuùng ta tieáp tuïc tìm hieåu toång quan veà tình hình Phaät giaùo ôû giai ñoaïn thöù naêm, giai ñoaïn töø thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñeán caän ñaïi.
II. Phaät Giaùo töø thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñeán thôøi caän ñaïi
[ ^ ]Naêm 1527, Maïc Ñaêng Dung cöôùp ngoâi nhaø Leâ vaø laäp ra nhaø Maïc, tieáp sau ñoù laø nhöõng maâu thuaãn noäi boä, ñöa ñeán cuoäc chia caét ñaát nöôùc thaønh hai mieàn laø Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi. Xöù Ñaøng Ngoaøi naèm trong tay cuûa vua Leâ-chuùa Trònh. Xöù Ñaøng Trong do caùc chuùa Nguyeãn cai trò, baét ñaàu laø Nguyeãn Hoaøng, vaø noåi baät laø vai troø cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Chu.1. Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, moät Traàn Nhaân Toâng thöù hai trong lòch söû:
Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu (1675-1725) laø moät trong nhöõng nhaø laõnh ñaïo Phaät töû thôøi Nguyeãn tröôùc Gia Long, coù moät vai troø heát söùc quan troïng khoâng nhöõng ñoái vôùi coâng cuoäc Nam tieán cuûa daân toäc, maø coøn ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa Phaät giaùo Vieät Nam. Trong 34 naêm ôû ngoâi chuùa (1691-1725), oâng ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp quan troïng ñoái vôùi lòch söû môû ñaát cuûa daân toäc. Naêm 1698, ngöôøi döôùi tröôùng cuûa chuùa laø Leã Thaønh haàu Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ tieán veà phöông nam, vaøo thaønh laäp traán Gia Ñònh, chính thöùc môû roäng bieân cöông vôùi ñòa hình cô baûn nhö hieän nay.
Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu laø moät Phaät töû nhieät thaønh vôùi tö töôûng mang ñaïo vaøo ñôøi, chuùa coù phaùp danh laø Höng Long, coøn coù hieäu laø Thieân Tuùng Ñaïo nhaân do ngaøi Thaïch Lieâm, moät danh taêng thuoäc phaùi thieàn Taøo Ñoäng Trung Quoác ñaët, vaø ñöôïc xem laø truyeàn thöøa chaùnh toâng ñôøi thöù 30 cuûa doøng thieàn naøy. Boán naêm sau khi leân ngoâi chuùa, Nguyeãn Phuùc Chu thoï Boà taùt giôùi, thöôøng töï ví mình laø Duy Ma Caät. Tö töôûng Phaät giaùo cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Chu coù theå noùi laø moät theå hieän khaùc cuûa tö töôûng Traàn Nhaân Toâng nhö ñaõ ñeà caäp phaàn tröôùc, nghóa laø chuû tröông laáy tinh thaàn Phaät phaùp ñònh höôùng cho ñôøi soáng daân toäc. OÂng ñaõ coù nhöõng quan heä maät thieát vôùi ngaøi Thaïch Lieâm. Ngaøi Thaïch Lieâm ñaõ coù laàn trình baøy vôùi chuùa quan ñieåm trò nöôùc theo tinh thaàn Phaät giaùo, ñöôïc giaûi thích qua yù nghóa "trai giôùi" ñoái vôùi moät vò quaân vöông: "Trai giôùi laø laøm cho quoác gia töø treân xuoáng döôùi ñöôïc thanh lyù chænh teà, khoâng moät ngöôøi naøo khoâng ngoài ñuùng choã, khoâng moät vieäc naøo chaúng giaûi quyeát ñöôïc chính ñaùng. Laøm ñöôïc nhö theá môùi laø söï trai giôùi vieân maõn cuûa moät oâng vua". Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu coù theå ví laø moät Traàn Nhaân Toâng thöù hai trong lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, moät nhaø laõnh ñaïo hoä phaùp tích cöïc, vaø vaän duïng tinh thaàn cuûa Phaät giaùo vaøo chính saùch laõnh ñaïo cuûa mình. Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñaõ cho xaây döïng vaø truøng tu nhieàu ngoâi danh lam taïi Thuaän Hoùa nhö truøng tu chuøa Thuùy Vaân, chuøa Linh Muï... Sai ngöôøi sang Trung Quoác thænh boä Ñaïi taïng kinh, xaây Taøng kinh laâu ñeå baûo quaûn, v.v...
Trong thôøi ñaïi cuûa oâng, vôùi söï coù maët cuûa nhieàu cao taêng vaø söï ngoaïi hoä tích cöïc cuûa nhaø nöôùc, Phaät giaùo nöôùc ta phaùt trieån treân cô sôû cuûa moät neàn hoïc lyù môùi maø chuùng ta seõ ñeà caäp sô boä trong phaàn tieáp, qua caùc danh taêng cuûa thôøi ñaïi naøy.
2. Moät soá ñaïi bieåu cuûa neàn hoïc lyù Phaät giaùo ôû thôøi ñaïi Nguyeãn Phuùc Chu
[ ^ ]Neàn hoïc lyù thôøi ñaïi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñöôïc thieát ñònh bôûi caùc ngaøi Thaïch Lieâm, Nguyeân Thieàu, Lieãu Quaùn ôû xöù Ñaøng Trong, vaø caùc ngaøi Minh Chaâu Höông Haûi, Chaân Nguyeân, Toaøn Nhaät... ôû Ñaøng Ngoaøi. Vaäy cô baûn cuûa truyeàn thoáng vaø neàn hoïc lyù naøy laø gì? Chuùng ta sô boä khaùi quaùt töø tö töôûng cuûa caùc doøng thieàn ra ñôøi trong giai ñoaïn naøy.a. Doøng thieàn Taøo Ñoäng
Taøo Ñoäng laø moät doøng thieàn xuaát phaùt töø Trung Quoác, do caùc ngaøi Taøo Sôn Baûn Tòch (840-901) vaø Ñoäng Sôn Löông Giôùi (807-869) saùng laäp, ñöôïc truyeàn ñeán nöôùc ta töø theá kyû XVII, coù xu höôùng söû duïng dòch lyù, aûnh höôûng treân caû hai mieàn Nam vaø Baéc. ÔÛ mieàn Baéc (Ñaøng Ngoaøi), cuoái theá kyû XVII vaø trong theá kyû XVIII, doøng thieàn Taøo Ñoäng ñaõ coù nhöõng aûnh höôûng to lôùn, vaø noù coøn aûnh höôûng ñeán taän ngaøy nay, nhieàu chuøa ôû Haø Noäi nhö Traán Quoác, Haøm Long vaø Hoøe Nhai...ñeán nay vaãn xem laø truyeàn thöøa cuûa doøng thieàn naøy (14).
Taïi xöù Ñaøng Trong, coù leõ ngöôøi ñaàu tieân mang doøng thieàn naøy ñeán laø Quoác sö Höng Lieân taïi chuøa Tam Thai,
Quaûng Nam. Tuy nhieân, ngöôøi ñaõ laøm cho noù trôû neân thònh laø ngaøi Thaïch Lieâm (1633-1704). Ngaøi ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Chu môøi ñeán nöôùc ta (Thuaän Hoùa, Hueá) vaøo naêm1695, toå chöùc ñaïi giôùi ñaøn truyeàn giôùi cho nhieàu ngöôøi xuaát gia vaø taïi gia. Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu vaø nhieàu hoaøng thaân quoác thích cuûa chuùa thoï giôùi Boà taùt taïi ñaây. Veà maët tö töôûng Thieàn, ngaøi Thaïch Lieâm khoâng mang ñeán nhöõng tö töôûng gì môùi, Ngaøi xieån döông phöông phaùp Thieàn-Tònh song tu, voán laø truyeàn thoáng cuûa Phaät giaùo nöôùc ta. Tuy nhieân, tö töôûng ñöa ñaïo vaøo ñôøi thì ñöôïc uûng hoä maïnh meõ, ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän qua con ngöôøi cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, ñeä töû cuûa Ngaøi. Ngoaøi ra, Ngaøi coøn vieát moät soá taùc phaåm Phaät hoïc, ñaëc bieät laø cuoán Kim cöông tröïc sôù, moät taùc phaåm goái ñaàu giöôøng cuûa nhieàu theá heä Phaät töû mieàn Nam. Veà truyeàn thöøa thì döôøng nhö doøng thieàn naøy khoâng coù duyeân laém vôùi xöù Ñaøng Trong, khoâng thaáy nhaéc ñeán caùc theá heä tieáp sau thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu.b. Doøng thieàn Laâm Teá
Neáu nhö doøng thieàn Taøo Ñoäng thònh ôû mieàn Baéc thì doøng Laâm Teá toû ra phaùt trieån ôû mieàn Nam. Töø theá kyû XVII, ñaõ coù söï dieän dieän cuûa nhieàu Taêng só thuoäc doøng thieàn Laâm Teá, nhö caùc ngaøi Vieân Minh vaø Vieân Khoan ôû Quaûng Trò, Minh Hoaèng Töû Dung khai sôn chuøa Töø Ñaøm, ngaøi Giaùc Phong saùng laäp chuøa Baùo Quoác taïi Hueá, ngaøi Phaùp Baûo laäp chuøa Chuùc Thaùnh ôû Quaûng Nam, ngaøi Nguyeân Thieàu saùng laäp caùc chuøa Thaäp Thaùp Di Ñaø taïi Bình Ñònh, chuøa Quoác AÂn vaø Haø Trung taïi Thuaän Hoùa (Hueá)...Ñaëc bieät trong ñoù coù caùc ngaøi Nguyeân Thieàu ñaõ thaønh laäp neân caùc doøng truyeàn thöøa theo phaû heä Thaäp Thaùp vaø Quoác AÂn, ngaøi Phaùp Baûo thaønh laäp neân doøng truyeàn thöøa heä Chuùc Thaùnh (15). Ngoaøi caùc doøng truyeàn thöøa treân, taïi mieàn Nam coù moät heä truyeàn thöøa aûnh höôûng raát saâu roäng cho ñeán hoâm nay, ñoù laø doøng Lieãu Quaùn, do ngaøi Lieãu Quaùn thaønh laäp.
Ngaøi Lieãu Quaùn (1670-1742) queâ ôû Phuù Yeân, töøng hoïc ñaïo vôùi caùc thieàn sö Giaùc Phong vaø Töû Dung taïi Thuaän Hoùa. Ngaøi laø Toå khai sôn chuøa Thieàn Toân taïi nuùi Thieân Thai (Thuaän Hoùa), nôi Ngaøi döïng am coû (thaûo am) ñeå chuyeân tu. Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt laø ngöôøi raát kính ngöôõng Ngaøi, töøng môøi Ngaøi vaøo phuû nhöng Ngaøi thöôøng töø choái. Ñaïo phong cuûa Ngaøi ñöôïc ñoâng ñaûo Phaät töû meán moä, ngöôøi ñeán caàu phaùp raát ñoâng, gaàn boán nghìn ngöôøi caû xuaát gia laãn cö só. Ngaøi maát naêm 1742, thoï 72 tuoåi. Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt truy taëng Ngaøi thuïy hieäu "Ñaïo Haïnh Thuïy Chaùnh Giaùc Vieân Ngoä Hoøa thöôïng". Tính theo truyeàn thöøa cuûa doøng thieàn Laâm Teá, Ngaøi laø theá heä thöù 35. Ngaøi laø baäc cao taêng maø tö töôûng ñaõ aûnh höôûng raát lôùn ñoái vôùi Phaät giaùo xöù Ñaøng Trong, ñöôïc ñaùnh giaù laø ngöôøi ñaõ Vieät hoùa doøng thieàn Laâm Teá, laøm cho noù phoå bieán, hieän nay doøng keä truyeàn phaùp cuûa Ngaøi (16) vaãn coøn ñöôïc tieáp noái, nhaát laø mieàn Nam nöôùc ta, keå töø Hueá trôû vaøo.
c. Caùc ngaøi Chaân Nguyeân, Minh Chaâu-Höông Haûi vaø tình hình Phaät giaùo ôû Ñaøng Ngoaøi
Theá kyû XVII taïi mieàn Baéc nöôùc ta, doøng thieàn Truùc Laâm Yeân Töû phaùt trieân maïnh meõ, ngöôøi ñöùng ñaàu laø Ngaøi
Chaân Nguyeân (1647-1726). YUØ ñoà phaùt trieån neàn Phaät giaùo thôøi Traàn Nhaân Toâng laø moät rong nhöõng noã löïc nhaèm tìm moät giaûi phaùp cho nhöõng beá taéc cuûa thôøi ñaïi, khi maø caùc theá löïc phong kieán caáu xeù nhau ñeå giaønh giöït quyeàn bính maø khoâng ñeám xæa gì ñeán quyeàn lôïi cuûa daân toäc vaø xaõ hoäi ñang treân ñaø baêng hoaïi. Ngaøi ñaõ vieát nhieàu taùc phaåm veà Phaät giaùo vôùi nhaän thöùc khaù môùi meû. Tuy nhieân, nhöõng coá gaéng ñoù vaãn khoâng xoay chuyeån ñöôïc tình theá, nhöng daãu sao cuõng ñaõ taïo neân moät söï phaán khích cho theá heä ñöông thôøi vaø sau ñoù, maø moät trong nhöõng ngöôøi keá thöøa xuaát saéc laø Ngoâ Thì Nhaäm (1746-1802), töùc Haûi Löôïng Thieàn sö, töï xöng laø Toå thöù tö (17) cuûa doøng thieàn Truùc Laâm Yeân Töû, ngöôøi ñaõ vieát taùc phaåm noåi tieáng Truùc laâm toâng chæ nguyeân thanh.Veà Minh Chaâu-Höông Haûi (1628-1715), theo Toaøn taäp Minh Chaâu-Höông Haûi (18), Ngaøi xuaát thaân töø moät gia ñình truyeàn thoáng danh gia theá phieät, goác Nghi Loäc, Ngheä An, nhöng sinh ra vaø lôùn leân taïi mieàn Nam. Tröôùc khi xuaát gia, Ngaøi töøng thi ñoã vaø laøm quan, hoïc ñaïo vôùi caùc ngaøi Luïc Hoà Vieân Caûnh vaø Vieân Khoan Ñaïi Thaâm, sau ñoù töø quan xuaát gia vaø truù trì vieän Thieàn Tònh ôû nuùi Qui Kính. Do moät soá baát ñoàng vôùi chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn (1649-1687), Ngaøi boû ra Baéc naêm 1682. Cuoäc ñôøi haønh ñaïo cuûa ngaøi Minh Chaâu-Höông Haûi ñaõ coù nhöõng aûnh höôûng lôùn ñoái vôùi tình hình Phaät giaùo ñöông thôøi baèng caùch taùc ñoäng vaøo chính saùch trieàu ñình, tieáp noái truyeàn thoáng gaén boù giöõa Phaät giaùo vaø daân toäc voán coù trong truyeàn thoáng cuûa Phaät giaùo nöôùc ta. Ngoaøi ra, Ngaøi laø moät taùc gia lôùn, ngöôøi ñaõ ñaøo taïo nhieàu hoïc troø xuaát saéc, laø moät ngoâi sao saùng treân baàu trôøi Phaät giaùo theá kyû XVII- ñaàu XVIII.
Trong giai ñoaïn naøy, Phaät giaùo ñaõ coáng hieán cho daân toäc nhieàu thieân taøi, treân caùc lónh vöïc, chaúng haïn nhöõng göông maët noåi baät nhö caùc ngaøi Chaân Nguyeân, Minh Chaâu-Höông Haûi, Chaân An-Tueä Tónh... Chính nhöõng nhaân toá ñoù ñaõ laøm neân moät dieän maïo phaùt trieån cuûa Phaät giaùo giai ñoaïn naøy.
d.Cuoäc khuûng hoaûng cuûa xaõ hoäi Vieät Nam ôû thôøi Nguyeãn vaø nhöõng phaûn öùng cuûa Phaät giaùo
Töø theá kyû thöù XVIII, xaõ hoäi nöôùc ta rôi vaøo cuoäc khuûng hoaûng yù thöùc heä traàm troïng. Trong boái caûnh ñoù, Phaät giaùo ñaõ coù nhieàu noã löïc nhaèm tìm caùch xaây döïng moät heä yù thöùc môùi phuø hôïp vôùi yeâu caàu caû thôøi ñaïi. Tuy nhieân, sau khi nhaø Taây Sôn suïp ñoå, Gia Long leân ngoâi (1802), oâng ñaõ chuû tröông phuïc hoài heä yù thöùc Nho giaùo cöïc kyø phaûn ñoäng, ñöa ñaát nöôùc ñeán choã beá taét, daân toäc ta laïi rôi vaøo ñaïi hoïa ngoaïi xaâm. Tröôùc tình hình ñoù, trieàu ñình khoâng ñuû can ñaûm ñeå ñaùnh giaëc thì nhaân daân töï daáy leân khôûi nghóa, vaø trong ñoù coù nhöõng phaûn öùng cuûa giôùi Phaät giaùo, ñieån hình laø caùc cuoäc khôûi nghóa choáng phaùp cuoái theá kyû XIX vaø ñaàu theá kyû XX nhö caùc vò sö Nguyeãn Vaên Quyù, Traàn Vaên Thaønh, Voõ Tröù, Vöông Quoác Chính, Cao Vaên Long, v.v... Ñaây khoâng phaûi laø moät ñaëc ñieåm môùi maø voán ñaõ coù tröôùc ñoù khaù laâu, qua göông maët cuûa sö Phaïm Sö OÂn, An Quoác, Phaïm Ngoïc maø chuùng ta ñaõ ñeà caäp.
Cuõng trong theá kyû XVIII-XIX, nhieàu göông maët cao taêng vôùi nhieàu noã löïc nhaèm tìm ra moät loái ñi cho daân toäc, noåi baät ngoaøi Haûi Löôïng Ngoâ Thì Nhaäm, coøn coù caùc ngaøi Phaùp Chuyeân (1726-1798), taùc giaû cuûa 20 boä saùch, ngöôøi ñaõ taïo neân, ngöôøi ñaõ; Toaøn Nhaät (1755-1832), taùc giaû cuûa hôn 24 taùc phaåm Phaät hoïc coù aûnh höôûng lôùn ñoái vôùi caùc troøa löu tö töôûng lôùn ñöông thôøi vaø caû sau ñoù; ngaøi Tính Quaûng (1740-1780), ngaøi An Thieàn-Phuùc Ñieàn (1790-1860), ngöôøi ñaõ daáy leân moät phong traøo nghieân cöùu lòch söû Phaät giaùo daân toäc vaø ñaõ soaïn moät soá taùc phaåm giaù trò nhö Ñaïi Nam Thieàn uyeån truyeàn ñaêng chaáp luïc, Ñaïo giaùo nguyeân löu, Khoùa hö luc giaûi nghóa, v.v...; ngaøi Nhö Nhö (1836-1899), taùc giaû cuûa taùc phaåm noåi tieáng Haøm long sôn chí, v.v...
3. Ñoâi neùt veà phong traøo chaán höng Phaät giaùo ñaàu theá kyû XX
[ ^ ]Cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX, phong traøo phuïc höng Phaät giaùo dieãn ra taïi nhieàu nöôùc nhö Tích Lan, AÁn Ñoä, ñaëc bieät laø cuoäc vaän ñoäng phuïc höng Phaät giaùo Trung Quoác do Thaùi Hö Ñaïi sö chuû tröông tö naêm 1912, ñaõ aûnh höôûng ñeán cuoäc vaän ñoäng chaán höng Phaät giaùo taïi nöôùc ta. Theo Nguyeãn Lang, taùc giaû cuûa Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän, thì ngöôøi chaâm ngoøi cho cuoäc vaän ñoäng chaán höng ôû nöôùc ta laø ngaøi Khaùnh Hoøa, naêm 1923, taïi tænh Beán Tre. Qua nhöõng phöông tieän thoâng tin ngoân luaän, cuoäc vaän ñoäng ñaõ lan ñi nhanh choùng. Baét ñaàu töø Nam, ra Hueá roài Haø Noäi. Nhieàu hoäi ñoaøn Phaät giaùo, hoäi nghieân cöùu Phaät hoïc ñöôïc thaønh laäp khaép nôi töø Baéc chí Nam, caùc tröôøng daïy hoïc Phaät hoïc ñöôïc môû, nhieàu tôø baùo ñöôïc xuaát baûn, taïo neân moät dö luaän heát söùc roäng raõi. Ñaëc bieät laø yù thöùc veà lòch söû Phaät giaùo daân toäc troåi daäy, vaø loaït coâng trình chuyeân khaûo cöùu veà vaán ñeà naøy ra ñôøi, ñaùng chuù yù hôn caû laø caùc coâng trình cuûa nhaø söû hoïc Traàn Vaên Giaùp vaø ngaøi Maät Theå (19) veà lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam ñaõ taïo neân yù thöùc veà vai troø cuûa Phaät giaùo ñoái vôùi daân toäc moät caùch saâu saéc. Cuoäc vaän ñoäng tieáp tuïc dieãn ra vaø ñaõ coù nhöõng thaønh töïu raát to lôùn. Tuy nhieân, noù chæ laøm soáng daäy tinh thaàn cuûa Phaät giaùo Vieät Nam, maø chöa taïo ñöôïc nhöõng söï böùc phaù. Noäi dung cô baûn, veà truyeàn thoáng vaø hoïc lyù, vaãn chöa coù gì môùi ñuû ñeå ñöa Phaät giaùo böôùc sang moät thôøi ñaïi môùi. Phaät giaùo nöôùc ta cho ñeán caû baây giôø, vaãn chòu aûnh höôûng cuûa nhöõng hoïc lyù vaø truyeàn thoáng cuûa thôøi ñaïi Phaät giaùo keå töø chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, vaø töø nhöõng thieát ñònh tö töôûng cuûa neàn Phaät giaùo töø thôøi vua Traàn Nhaân Toâng.Keát luaän
Baát kyø daân toäc naøo cuõng coù neàn vaên hoùa cuûa mình, khoâng ai coù quyeàn phuû baùc hay coi thöôøng, hoaëc chuïp leân noù moät neàn vaên hoùa môùi. Daân toäc Vieät Nam laø moät daân toäc voán coù moät neàn vaên hoùa vôùi nhöõng thaønh töïu röïc rôõ tröôùc khi Phaät giaùo du nhaäp. Vaø, laø moät heä thoáng tö töôûng khoâng giaùo ñieàu, khieâm toán kheùp mình, neân khi vaøo nöôùc ta, Phaät giaùo saün saøng tieáp thu truyeàn thoáng baûn ñòa, khoâng buoäc ngöôøi Vieät phaûi töø boû nhöõng gì voán coù trong neàn vaên hoùa baûn xöù, do ñoù noù ñi vaøo saâu vaøo taâm hoàn cuûa con ngöôøi moät caùch töï nhieân. Veà phía daân toäc, dó nhieân laø nhaän thöùc raèng caàn tieáp thu Phaät giaùo ñeå laøm phong phuù theâm ñôøi soáng vaên hoùa cuûa chính mình. Hôn theá nöõa, daân toäc ta phaûi luoân phaûi ñoái maët vôùi aâm möu ñoàng hoùa vaên hoùa cuûa keû thuø phöông Baéc, tö töôûng Phaät giaùo sau khi ñaõ baûn ñòa hoùa, keát hôïp vôùi nhöõng yeáu toá daân toäc, laø moät böùc töôøng thaønh kieân coá chaën ñöùng moïi söï taán coâng, giöõ gìn ñöôïc baûn saéc vaên hoùa daân toäc.
Naêm giai ñoaïn phaùt trieån cuûa Phaät giaùo ñaõ trình baøy treân phaûn aùnh ñöôïc ñieàu ñoù. Naêm giai ñoaïn naøy ñöôïc xaây döïng cô baûn treân hai neàn taûng tö töôûng, moät laø neàn tö töôûng Phaät giaùo quyeàn naêng vaø hai laø tö töôûng töùc taâm töùc Phaät. Hai neàn taûng Phaät giaùo naøy hoøa quyeän vôùi nhau, thaám saâu vaøo ñôøi soáng taâm linh cuûa con ngöôøi Vieät Nam. Vaø noù gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån cuûa lòch söû daân toäc, laáy söù meänh cuûa daân toäc laøm söù meänh cuûa mình. Ñoù laø tính nhaát quaùn cuûa lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, ñöôïc bieåu hieän qua nhöõng böôùc chuyeån mình, ñaùp öùng yeâu caàu cuûa töøng chaëng ñöôøng lòch söû cuï theå, vì lôïi ích chung cuûa daân toäc. Giaùo sö Traàn Vaên Giaøu ñaõ raát coù lyù khi nhaän ñònh raèng: "Bình minh cuûa daân toäc ta ñaõ gaén vôùi Phaät giaùo..." (20).
Söï phaùt trieån cuûa lòch söû laø söï phaùt trieån coù yù thöùc. Naêm giai ñoaïn, naêm chaëng ñöôøng ñoàng cam coäng khoå vôùi daân toäc laø moät minh chöùng cho baûn chaát cuûa Phaät giaùo Vieät Nam.
Chuù thích :
[ ^ ]
(1)Coù nghóa laø Phaät Truùc Laâm (Ñieàu ngöï laø moät trong 10 danh hieäu toân xöng Ñöùc Phaät).(2) Sau naøy ñoåi teân thaønh hai chaâu Thuaän vaø Hoùa, töø thò xaõ Ñoâng Haø, tænh Quaûng Trò ñeán Ñieän Baøn, tænh Quaûng Nam ngaøy nay.
(3) Xem Thieàn toâng chæ nam töï.
(4) (4) Xem Nieäm Phaät luaän, Khoùa hö luïc.
(5) (5) Daãn laïi theo Traàn Vaên Giaøu, Söï phaùt trieån cuûa tö töôûng Vieät Nam töø theá kyû XIX ñeán Caùch maïng Thaùng Taùm , taäp I : Heä yù thöùc phong kieán vaø söï thaát baïi cuûa noù tröôùc caùc nhieäm vuï lòch söû, Nxb. Chính trò quoác gia, HN, 1996, trang 484. Nhöõng choã in ñaäm laø chuùng toâi (TTH) nhaán maïnh.
(6) (6) Xem Tröông Höõu Quyùnh-Phan Ñaïi Doaõn, Danh nhaân lòch söû Vieät Nam, taäp I, Nxb Giaùo Duïc, 1987, trang 96.
(7) (7) Naêm 1407, vua nhaø Minh sai Tröông Phuï, Traàn Huùc phaù huûy toaøn boä nhöõng di saûn vaên hoùa cuûa daân toäc ta: "moät maûnh giaáy, moät nöûa chöõ, cuøng nhöõng bia khaéc cuûa nöôùc aáy döïng leân, heã thaáy thì laäp töùc huûy hoaïi heát". Do theá, ngaøy nay nhöõng tö lieäu cuûa Phaät giaùo noùi rieâng vaø daân toäc noùi chung tröôùc naêm 1407 raát hieám, chuùng ñaõ bò quaân Minh phaù hoaëc thu queùn veà nöôùc.
(8) Xem Leâ Maïnh Thaùt, Cuoäc khôûi nghóa choáng Minh cöùu nöôùc cuûa Taêng só Phaïm Ngoïc, Taäp vaên Thaønh Ñaïo, soá 43 vaø Phaät Ñaûn, soá 44 naêm 1999.
(9) Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö.
(10) Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm, Thô vaên Leâ Thaùnh Toâng, Nxb. KHXH, 1986.
(11) Xem Leâ Maïnh Thaùt, Vieân Thaùi thieàn sö toaøn taäp, Tu thö Vaïn Haïnh, 1977.
(12) Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, sñd, trang 156.
(13) Ñaïi baùo phuï maãu aân troïng kinh.
(14) Veà Thieàn phaû truyeàn thöøa taïi mieàn Baéc nöôùc ta, xem toâng Taøo Ñoäng truyeàn sang mieàn Baéc Vieät Nam, HT. Thích Thanh Töø, Thieàn sö Vieät Nam, Nxb. TPHCM, 1999, trang 395-396.
(15) Baøi keä truyeàn phaùp cuûa Ngaøi laø:
(16) Doøng keä truyeàn phaùp theo phaû heä cuûa ngaøi Lieãu Quaùn:Minh thaät phaùp toaøn chöông
AÁn chaân nhö thò ñoàng
Chuùc thaùnh thoï thieân cöûu
Kyø quoác toä ñòa tröôøng
Daéc chính luaät vi tuyeân
Toå ñaïo haïnh giaûi thoâng
Giaùc hoa boà ñeà thoï
Sung maõn nhaân thieân trung.(17) Sau ngaøi Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa vaø Huyeàn QuangThieät teá ñaïi ñaïo Taùnh haûi thanh tröøng
Taâm nguyeân quaûng nhuaän Ñöùc boån töø phong
Giôùi ñònh phöôùc hueä Theå duïng vieân thoâng
Vónh sieâu trí quaû Moät kheá thaønh coâng
Truyeàn trì dieäu lyù Dieãn xöôùng chaùnh toâng
Haønh giaûi töông öùng Ñaït ngoä chôn khoâng.(18) Leâ Maïnh Thaùt, Nxb. TPHCM, 2000.
(19) Xem chuù thích (1) trong baøi 1.
(20) Traàn Vaên Giaøu, Ñaïo Phaät vaø moät soá vaán ñeà cuûa lòch söû tö töôûng Vieät Nam, in trong Phaät giaùo vaø lòch söû tö töôûng Vieät Nam, Vieän Trieát hoïc xuaát baûn, HN, 1986, trang 15.
Caâu hoûi oân taäp
1- Trình baøy neùt ñaëc saéc cuûa neàn Phaät giaùo Truùc Laâm Yeân Töû do ngaøi Traàn Nhaân Toâng thieát laäp.
2- Truyeàn thoáng vaø hoïc lyù cuûa Phaät giaùo Vieät Nam hieän taïi ñang chòu aûnh höôûng cuûa neàn hoïc lyù naøo?
3- Baïn coù suy nghó gì veà ñaëc tính cuûa Phaät giaùo Vieät Nam qua naêm giai ñoaïn phaùt trieån?Taøi lieäu tham khaûo chuû yeáu cho hoïc vieân
1. Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, taäp 1, taùc giaû Leâ Maïnh Thaùt, Nxb. Thuaän Hoùa, 1999.
2. Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän, 3 taäp, taùc giaû Nguyeãn Lang, Nxb. Vaên Hoïc, 1994.
3. Nghieân cöùu veà Thieàn Uyeån taäp anh, taùc giaû Leâ Maïnh Thaùt, Nxb. TPHCM, 1999.
4. Thieàn sö Vieät Nam, taùc giaû Thích Thanh Töø, Nxb. TPHCM, 1999.
[ Trôû Veà ]daãn nhaäp
Baøi 1 . Phaät Giaùo Vieät Nam töø du nhaäp ñeán thôøi Lyù Nam Ñeávôùi söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân
Baøi 2 - Phaät Giaùo Vieät Nam töø thôøi kyø nhaø nöôùc ñoäc laäp Vaïn Xuaân ra ñôøi ñeán vua Traàn Nhaân Toâng
Baøi 3 - Phaät Giaùo töø thôøi Traàn Nhaân Toâng ñeán caän ñaïi