(Nguyeän cho taát caû chuùng sanh luoân luoân ñöôïc an vui, thònh vöôïng, tieán hoùa, coù chaùnh kieán, vaø khoâng oan traùi laãn nhau).
Kính thöa taát caû quyù ñaïo höõu,
Chuùng ta saép thaûo luaän veà moät trong ba chuû ñeà coät truï cuûa ñaïo Phaät. Phaät giaùo chöùa nhieàu chuû ñeà raát quan troïng, khoâng phaûi chæ coù ba, nhöng ñeå cho söï nghieân cöùu cuûa chuùng ta, coù moät "lòch trình" khaûo saùt thöïc teá, ñaët troïng taâm vaøo nhöõng laõnh vöïc noøng coát, haàu cuøng nhau thöù töï laøm vieäc, toâi xin ñeà nghò chuùng ta neân taäp trung söï nghieân cöùu heä thoáng giaùo lyù Phaät ñaø (BuddhasÄsana) vaøo ba chuû ñeà "noøng coát" nhö sau :
* Thöù nhaát : Khaûo saùt chaân lyù Töù Dieäu Ñeá (Catu AriyasaccÄni), goàm caû Baùt Chaùnh Ñaïo (Atthangika Magga), do ñöùc Phaät thuyeát minh xuyeân qua kinh Chuyeån Phaùp Luaân, khi Ngaøi môû ñaàu giaùo lyù khai trí vaø höôùng daãn phöông phaùp cöùu khoå chuùng sinh, nhaát laø nhaân loaïi.
* Thöù hai : Khaûo cöùu Thuyeát nghieäp quaû, cuõng do ñöùc Phaät thuyeát minh, ñeå giaûi thích nhöõng hieän töôïng xoay vaàn cuûa söï soáng. Noùi theo tinh thaàn quan saùt vaø qui naïp, thì ñoù laø hai hieän töôïng töû vaø sinh cuûa voøng taâm vaät luaân hoài, haèng tieáp noái baát taän. Hay noùi moät caùch bao quaùt hôn, ñoù laø chu kyø hoùa hieän cuûa moïi bieán taùnh vaø bieán daïng, hôïp roài tan, tan roài hôïp, vi teá laãn thoâ keäch.
Xin nhaán maïnh raèng, chöõ nghieäp trong Thuyeát Nghieäp Quaû vöøa neâu, laø moät giaùo lyù toång hôïp, aùm chæ nhaân coäng vôùi duyeân, vaø chöõ quaû aùm chæ caáu keát lieân quan, coâ ñoïng, hay thaønh tích löu lai daây chuyeàn. Nghóa laø khi moät chuùng sinh höõu tình hay voâ tình, coù saéc uaån hay voâ saéc uaån, khi khôûi taùc yù haønh ñoäng, maø khoâng coù trôï duyeân giuùp thöïc hieän, thì nghieäp cuõng khoâng theå taïo ñöôïc.
Vì vaäy, thay vì chuùng ta noùi thuyeát nhaân duyeân quaû, chuùng ta cuõng coù theå noùi thuyeát nghieäp quaû. Theo Phaïn ngöõ hay PÄli, tieáng noùi phoå thoâng thôøi ñöùc Phaät, thì ThuyeátNghieäp Quaû laø dòch nghóa cuûa töø KammavipÄkavÄda. Theo ñoù, neáu phaân tích hôïp töø, thì chuùng ta thaáy : Kamma laø nghieäp, VipÄka laø quaû, vaø VÄda laø thuyeát.
* Thöù ba : Khaûo saùt Phaùp haønh trong taâm, hay duyeân khôûi yù thöùc, cuõng do ñöùc Phaät thuyeát ra, ñeå mieâu taû caùc "hoaït ñoäng" cuûa taâm linh phoái hôïp vôùi theå xaùc, hay caùc phaûn aûnh cuûa taâm thöùc leân chính noù, khi coù tieáp xuùc vôùi ngoaïi traàn hay khoâng tieáp xuùc vôùi ngoaïi caûnh. Tam taïng kinh ñieån PÄli goïi lónh vöïc naày laø Abhidhamma (A Tyø Ñaøm=Vi Dieäu Phaùp), töùc laø lónh vöïc giaûng giaûi veà boán dieäu phaùp cuûa kieáp ngöôøi, goàm :
1-Taâm vöông (hay thöùc taùnh) (=citta),
2-Taâm sôû (hay Y Ù thöùc) (=cetasika),
3-Saéc phaùp (rÅ«pa), hay vaät chaát töø thoâ keäch (höõu töôùng laãn höõu theå, töông ñöông vôùi "coù"), ñeán vi teá, quaù nhoû, khinh thoaùt, voâ khoái, voâ hình, töông ñöông vôùi "khoâng", vaø
4-Nieát Baøn (NibbÄna), hay tòch tònh, döùt khoå, voâ uaån, voâ chaáp kieán, voâ bieân giôùi, voâ xieàng xích.
Boán lónh vöïc Vi Dieäu Phaùp goàm taâm thöùc, yù thöùc, saéc phaùp, vaø Nieát Baøn naày, coù theå xem laø boán phaàn troïng yeáu cuûa moân hoïc saâu saéc nhaát trong Phaät giaùo. Chuùng töông ñöông vôùi hai laõnh vöïc Duy Thöùc Hoïc, vaø Phaùp Töôùng Toâng cuûa caùc tröôøng phaùi trieát hoïc khaùc, cuõng ñöôïc xem laø phaùt nguoàn töø ñöùc Phaät. Quí vò ñaõ töøng khaûo saùt moân Vi Dieäu Phaùp naày vôùi moät soá ñaïo höõu coù khaû naêng tröôùc ñaây.
Vaø moät caùch töông töï, chuû ñeà thöù nhaát laø Töù Dieäu Ñeá goàm caû Baùt Chaùnh Ñaïo, toâi bieát raèng quí vò cuõng ñaõ töøng laém laàn nghe qua, vaø ñaõ töøng hoïc hoûi, nghieân cöùu, khoâng nhieàu thì ít, tuøy theo duyeân laønh cuûa quí vò, trong nhöõng buoåi thính phaùp, hay trong caùc cuoäc luaän ñaïo giöõa nhieàu thieän höõu trí thöùc vôùi nhau. Neáu caàn thieát, chuùng ta seõ khaûo saùt laïi chuû ñeà naày trong moät ngaøy gaàn ñaây.
Nhöng chuû ñeà thöù hai, Thuyeát Nghieäp Quaû laø laõnh vöïc ñaõ ñöôïc neâu ra trong kyø phaùp thoaïi tröôùc, ñeå toâi ñöôïc haân haïnh trình baøy keå töø buoåi hoïp maët naày. Trong ñoù, caùi teân Thaäp Nhò Nhaân Duyeân (DvÄdasa PaticcasamuppÄda), laø moät ñeà taøi noøng coát. Noøng coát coù nghóa laø xung quanh "noù" coøn nhöõng phaàn phaùp lieân heä.
Noùi moät caùch ñaày ñuû hôn, trong Thuyeát Nghieäp Quaû, ngoaøi Thaäp Nhò Nhaân Duyeân ra, coøn saùu daïng phaùp töông quan khaùc ñeå khaûo saùt. Nhöng noåi baät nhaát vaãn laø Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, vì noù laø giaùo lyù neàn taûng cuûa nhaø Phaät, vaø noäi dung cuûa noù lieân heä vôùi thuyeát tieán hoùa (L'EÙvolutionnisme) trong khoa sinh vaät hoïc.
Nhieàu nhaø thoâng thaùi xöa nay vaãn chöùng minh baèng thöïc nghieäm raèng : Caùc chu kyø sinh vaät lyù bieán hoùa chính laø nhöõng tieán trình hôïp tan, hieän ra ñeå thay ñoåi, thay ñoåi ñeå suy ñoài, suy ñoài ñeå bieán maát, bieán maát ñeå taùi hieän...cuûa vaïn vaät.
Nhaø Phaät coøn goïi Traïng thaùi hieän ra ñeå bieán maát, bieán maát roài taùi hieän, hay cuûa soáng vaø cheát aáy, baèng moät caùi teân khaùc, chuyeân bieät hôn, laø voøngxoay vaàn nghieäp quaû, hay voøng nhaân duyeân quaû.
Chöõ duyeân ôû ñaây caàn ñöôïc moät laàn nöõa ñaëc bieät löu yù, vì neáu chuùng ta khoâng nhaán maïnh, chuùng ta seõ xem thöôøng, hay boû queân NOÙ, vaø noäi dung cuûa nhoùm töø "voøng nghieäp quaû" seõ khoâng ñuû nghóa.
Töø söï thieáu löu yù ñoù, chuùng ta coû theå bò nhöõng thöïc teá töông quan sai bieät, haèng xaûy ra trong cuoäc soáng haèng ngaøy, laøm cho hieåu laàm raèng "luaät nhaân quaû" trong nhaø Phaät chaúng nghieäm ñuùng.
Nhöng khi phaân tích thaät kyõ "luaät nhaân quaû" moät caùch khaùch quan, vôùi taát caû aûnh höôûng cuûa trôï duyeân (töùc cuûa hoaøn caûnh), chuùng ta môùi thaáy roõ raèng "Luaät nhaân quaû" khoâng aùm chæ moät caùch tuyeät ñoái laø "nhaân naøo quaû naáy". Traùi laïi, luaät nhaân quaû coøn bieåu loä hieän töôïng "nhaân naøo raát coù theå laø quaû naáy", vaø trong moät soá tröôøng hôïp "nhaân naøo cuõng chöa chaéc seõ troå ra quaû naáy".
Chaúng haïn nhö tröôøng hôïp, moät ngöôøi tröôùc maét aên hieàn ôû laønh maø laïi baát haïnh. Coøn ngöôøi khaùc aên ôû thaát ñöùc maø vaãn bình yeân. Hieän töôïng naày chöùng toû raèng ngöôøi toát gaët haùi ñöôïc quaû toát, chæ trong hoaøn caûnh hieän taïi thuaän duyeân cho quaû toát troå ra. Nhöng hoï cuõng coù theå gaëp quaû baát laønh, trong khi haønh thieän ôû ñôøi naày, neáu vaän haønh kieáp soáng cuûa hoï naèm trong moät soá hoaøn caûnh xaáu, coäng nghieäp nghòch duyeân, hay phaûn laïi khuynh höôùng chaùnh tín, tö töôûng baát xöùng.
Töông töï nhö theá, keû aùc cuõng coù theå "höôûng phuùc" trong moät soá hoaøn caûnh thuaän lôïi hieän taïi, maø caên cöù theo phaåm haïnh, hoï khoâng xöùng ñaùng ñöôïc höôûng. Nhöng keû aùc chaéc chaén seõ nhaän quaû xaáu naëng neà, trong nhöõng ñieàu kieän baát thuaän luùc heát thôøi ngay hieän taïi, vaø keát toaùn cuoái cuøng, hoï seõ traû quaû töông xöùng, ñuùng chu kyø hoùa hieän trong töông lai.
Thaønh thöû ngöôøi ñôøi neáu khoâng thanh tònh hieåu bieát saâu xa "haøm lyù bieán ñoåi" (hay duyeân haønh coäng nghieäp), hoï seõ hoang mang, vaø coù theå nghi ngôø cho raèng, giaùo lyù nhaân quaû töông quan trong nhaø Phaät chaúng nghieäm ñuùng.
Tieàm löïc cuûa duyeân (hay cuûa hoaøn caûnh soáng), ñöôïc löu yù ôû ñaây, noùi leân söùc maïnh chính cuûa aûnh höôûng xaõ hoäi. Coøn nhaân trong "luaät nhaân quaû" chæ laø caùi löu laïi cuûa quaù khöù, naèm trong hieän taïi, vaø quaû aùm chæ laø caùi keát caáu seõ hieän ra cuûa phaùp haønh hieän taïi trong töông lai (do loøng tham, voïng töôûng, phaûn chieáu, naåy maàm).
Neáu boû duyeân ra ngoaøi, töùc laø khoâng chaáp nhaän aûnh höôûng maïnh meõ, do hoaøn caûnh thöïc taïi, thì quaù khöù vaø töông lai seõ maát cô sôû, nhö hai böùc tranh töông quan khoâng coù moät neàn taûng naøo naâng ñôõ, ñeå laøm loä maøu saéc cuûa chuùng caû. Neáu phuû nhaän duyeân haønh hay taùch rôøi hieän taïi, thì "quaù khöù" vaø "töông lai" seõ khoâng bao giôø coù, ñöøng noùi laø chuùng coù maø chaúng nghieäm ñuùng, theo lyù nhaân quaû !
Vaø caùi lieân quan toång hôïp taïo thaønh chu kyø nhaân quaû, naèm tieàm taøng trong hieän taïi, ñoùng vai chính. Noù bao goàm quaù khöù laãn töông lai, ñöôïc nhaø Phaät coøn goïi baèng moät caùi teân trieát hoïc khaù ñaëc bieät, laø voøng nhaân duyeân, (hay voøng khôûi haønh nhaân quaû).
Voøng naày coù 12 khoen (hay 12 moùc xoaén), maø chuùng ta saép cuøng nhau thaûo luaän sau ñaây, baèng nhoùm chöõ Haùn Vieät laø "Thaäp Nhò Nhaân Duyeân".
Khi bình taâm khaûo saùt thaät kyõ Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, chuùng ta seõ thaáy thöïc taïi coù maët trong taát caû caùc thôøi. Noù laø sôïi daây lieân keát toaøn boä caùc chuoãi nhaân vaø quaû. Noù cuõng laø lyù do chöùng minh taïi sao coù söï sai bieät giöõa gieo nhaân vaø gaët quaû. Söï sai bieät ñoù ñaõ laøm cho ngöôøi ñôøi hoang mang tröôùc caùc maâu thuaãn trong quan nieäm ñoùng khung, goïi laø "luaät nhaân quaû", hay "luaät nhaân naøo quaû naáy".
Trong giaùo lyù, ñöùc Phaät ñaõ boå tuùc thuyeát "nghieäp baùo" naày, baèng "ñaïo haøm" nhaân duyeân quaû. Ngaøi moâ taû "ñaïo haøm" aáy ra chi tieát daây chuyeàn, döôùi daïng 12 moùc xoaén, hay thaäp nhò nhaân duyeân vaäy.
Cuõng xin nhaéc laïi ôû ñaây, Thaäp nhò nhaân duyeân laø moät trong baûy daïng trình baøy Thuyeát nghieäp quaû, maø ñöùc Phaät ñaõ thuyeát ra, sau khi Ngaøi töï giaùc ngoä döôùi taøng caây Boà Ñeà, tröôùc ñaây hôn 25 theá kyû.
Vì chuùng ta coù chuû taâm nghieân cöùu toái ña Thuyeát Nghieäp Quaû, neân toâi ñaõ coá gaéng laøm moät söu taäp bao goàm taát caû nhöõng trình baøy cuûa Phaät Giaùo lieân quan ñeán laõnh vöïc naày.
Trong 7 daïng cuûa Thuyeát Nghieäp Quaû, vöøa giôùi thieäu ôû ñaây, thì Thaäp Nhò Nhaân Duyeân laø daïng thöù nhaát. Vaäy 6 daïng nghieäp quaû coøn laïi laø gì, xin keå ra taát caû nhö sau :
* Möôøi
hai Nhaân Duyeân.
* Ba thôøi
(quaù khöù, hieän taïi, vò lai).
* Ba noái tieáp.
* Hai chuïc söùc
ñaåy.
* Boán höôùng
trình.
* Ba vaän chuyeån.
* Hai caên goác.
Vaø ñeå cho baøi khaûo cöùu naày ñöôïc ñaày ñuû, chuùng ta caàn duyeät qua taát caû 7 daïng aáy, ñaëc bieät laø thaûo luaän thaät kyõ daïng thöù nhaát. Vì neáu Thaäp Nhò Nhaân Duyeân ñöôïc phaân tích roõ raøng, ñöôïc hieåu bieát ñaày ñuû, thì caùc daïng nghieäp quaû coøn laïi seõ töông ñoái deã thoâng qua.
Baây giôø chuùng
ta haõy baét ñaàu :
|
|
Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, hay 12 nhaân duyeân laøm moùc xoaén lieân hoaøn cuûa kieáp töû sinh, trong ñoù caùi naày höôùng ñeán caùi kia, caùi naày keùo theo caùi kia, caùi naày vöøa laø nhaân vöøa laø quaû cuûa caùi kia. Vaø chung qui caùi naày laø yeáu toá ñi tröôùc laãn ñi sau cuûa caùi kia. Nghóa laø khoâng caùi gì töï nhieân maø coù. Cuõng khoâng coù gì ñaõ coù thaønh khoâng, maø chuùng chæ tuøy duyeân bieán hieän.
Noùi caùch khaùc "Caùi naày coù thì caùi kia coù, caùi naày khoâng thì caùi kia khoâng", maø chuùng ta thænh thoaûng cuõng nghe qua, baèng moät töø ngöõ khaù trieát hoïc, laø duyeân khôûi (hay truøng truøng duyeân khôûi).
Nhöng theo Phaät Giaùo Nguyeân Thuûy (TheravÄda), chuùng ta khoâng ñònh danh moät phaùp hoïc qua suy luaän, maø chuùng ta thöôøng theo truyeàn thoáng tìm hieåu qua phieân dòch töø nguyeân goác tieáng noùi cuûa Phaät, töùc laø Phaïn ngöõ. Töø ñoù, "Thaäp Nhò Nhaân Duyeân" khoâng gì khaùc hôn laø "nhoùm nghóa" chuyeån ra Haùn Vieät cuûa danh töø Nam Phaïn PÄli "DvÄdasa PaticcasamuppÄda".
Vaø nhaèm giaûi thích moät caùch maïch laïc hôn, ñoàng thôøi giuùp quí vò coù hình aûnh deã nhôù, chuùng toâi ñaõ maïo muoäi ñoái chieáu caùi "bíeán haønh voâ thuûy voâ chung cuûa voøng soáng cheát" vôùi moät soá ñoà bieåu khoa hoïc, ñeå phoái hôïp trình baøy Thaäp Nhò Nhaân Duyeân theo nhaø Phaät. Tieán trình aáy ñaõ ngaãu nhieân ñoàng daïng vôùi chu kyø vaän haønh cuûa caùc ñieän töø trong saéc phaùp, hay cuûa sô theå vaät chaát ôû ñôn vò nhoû nhaát, laø haï taàng nguyeân töû (Sub-atomique).
Thöû bình taâm nghieân cöùu danh töø "taâm chaân nhö", töø khoâng (hay chöa) voïng ñoäng ñeán voïng ñoäng. Khi chuùng ta "voâ tö", quaùn chieáu, hay duøng tueä giaùc "minh saùt" phaåm traïng "taâm chaân Nhö" (VijjÄ). "Phaåm traïng" naày thöôøng ñöôïc taïm dieãn taû laø "baát khaû thuyeát, baát khaû tö nghì, khoâng coù moät gôïn chaáp naøo noâ?i leân caû". Vaø caùi vónh haèng "voâ thuûy voâ chung", phi thôøi gian laãn phi khoâng gian aáy laø gì...neáu khoâng phaûi laø thöôøng tònh, laø Nieát Baøn ?
Nhöng neáu "ôû ñoù" gôïn leân söïbieát, söï chaáp vaø phaân bieät raèng "coù vaày", "coù khaùc" (coù mình, coù ngöôøi, coù chuû, coù khaùch, coù moät, coù hai, coù tröôùc, coù sau), roài "taùnh bieát" aáy höôùng ngoaïi (xeâ dòch, töông phaùt, ñeå bieán ra ñoàng hôïp, dò hôïp) trôû thaønh "tích tuï, coá taät", thì taùnh bieát hieän höõu vaø ñoåi thay ñoù laø khôûi haønh cuûa phaùp giôùi, töï noù chaám döùt traïng thaùi "taâm chaân nhö".
"Tính höôùng ñoäng" giôø ñaây ñöôïc töôïng tröng baèng moät khôûi ñieåm, hay "ñieåm nhaát", hieän ra..., roài veà sau "phaân thaân" ra thaønh moät hay voâ soá"ñieåm nhò" phoå ñi moät phía ngaãu nhieân naøo ñoù döôùi daïng duyeân khôûi.
Vaø vì voâ soá "ñieåm nhò" aáy luoân luoân höôùng vaøo moät tieàm löïc höôùng ngoaïi baát kyø, neân noù coù theå taïo moät "chieàu ñoäng" (vecteur) lieân keát vôùi voâ soá ñieåmnhò noái tieáp khaùc, thieân veà ngoaïi theå. Khi cöù theá tieáp tuïc, noù chaúng nhöõng ñaõ taïo ra phaùp giôùi, maø chính noù coøn naèm treân moät leäch trình, xoaén cong vaø quay voøngñeán voâ cöïc, trong phaùp giôùi aáy nöõa.
Ñöôøng "xoaén cong vaø quay voøng" aáy laø khôûi haønh cuûa nhöõng chu kyø luaân hoài baát taän veà sau, chæ sai bieät ôû ñieåm baét ñaàu, hoaëc ôû ñieåm chaám döùt, ñöôïc nhaø Phaät goïi laø "sô thaân" cuûa voøng Thaäp Nhò Nhaân Duyeân.
Voøng Thaäp Nhò Nhaân Duyeân cuõng coù theå hieåu nhö moät voøng xoaén cuûa "taïo hoùa voïng ñoäng", vôùi daïng loø xo (ressort). Vaø khi böôùc vaøo laõnh vöïc khoa hoïc, so saùnh voøng Thaäp Nhò Nhaân Duyeân vôùi "noäi haønh" nguyeân töû, thì caùc khoen luaân hoài (hay Thaäp Nhò Nhaân Duyeân), khoâng choàng chaát leân nhau vôùi cuøng moät truïc ñöôøng kính (diameøtres) gaàn ñoàng ñeàu, nhö voøng quay cuûa ñieän töû, chaïy xung quanh caùc haïch nhaân (noyaux nucleùaires). Maø moät caùch khaùc, caùc khoen luaân hoài Thaäp Nhò Nhaân Duyeân aáy laø nhöõng chu kyø khoâng ñeàu, choàng chaát leân nhau moät caùch caáu keát, ña höôùng, lieân quan, tích tuï, vaø khoâng ñoäc laäp.
Lyù do : Bôûi khuynh höôùng tieán hoùa (toûa roäng) hay thoaùi hoùa (xoaén heïp), cuûa nhöõng voøng "Thaäp Nhò Nhaân Duyeân" aáy coù theå bieán chuùng trôû thaønh lôùn hôn hay nhoû hôn. Chuùng khoâng gaàn ñoàng ñeàu nhö nhöõng voøng quay voâ thöùc cuûa ñieän töû (eùlectrons), ôû ñôn vò nguyeân chaát. Vaø vì tính höôùng ngoaïi, höõu tröôøng, giao thoa, vaø maéc dính, maø chuùng tuøy thuoäc laãn nhau. Neân keå töø ñôn vò phaân töû (moleùcule) trôû leân, voøng luaân hoài cuûa moät "ñoäng töû" duy sinh phaûi trôû thaønh baát ñoàng.
Nghóa laø khi chuùng
trôû thaønh teá baøo, taäp hôïp
cuûa nhieàu phaân töû, saéc toá
khaùc nhau, thì chuùng lieàn bò söï
chi phoái naëng neà cuûa hai phaùp haønh
laø thuaän vaø nghòch.
Hai phaùp haønh aáy goác chính laø
moät, nhöng coù hai maët, vaø ñoù
laø nguyeân uûy cuûa hai khuynh höôùng
tieán hoùa vaø thoaùi hoùa nghòch
chieàu. Tieán hoùa thì toûa ra taàm
roäng, ñöôïc töôïng tröng
baèng voøng lôùn vaø thoaùi hoùa
thì thu laïi taàm heïp, ñöôïc
töôïng tröng baèng voøng nhoû.
Nhö caùc hình sau ñaây :
Xin löu yù, ñaây chæ laø vaøi bieåu ñoà laøm phöông tieän, ñeå giuùp hieåu, chöù chuùng khoâng phaûi laø hình aûnh nhaát ñònh (hay boä maët thaät) cuûa boä maùy luaân hoài.
Hai ñoà bieåu aáy hôïp laïi, taïm noùi leân caùi kieán giaûi Phaùp giôùi chuùng sinh, trong sieâu nghóa Phaùp laø tónh, laø haèng nhö, vaø Giôùi laø ñoäng, laø höõu ñieåm, laø coù laèn möùc, laø loä ra hình töôùng. Kieán giaûi aáy cuõng aùm chæ minh hoïa raèng Phaùp Giôùilaø hieän töôïng phaân bieät giöõa tónh vaø ñoäng.
Nhö treân ñaõ noùi, khi ñoäng roài, thì noù (töùc nieäm nhaát) seõ xoay theo moät chieàu baát kyø bò thu huùt trong khuynh höôùng ñaàu, ñeå töï phaûn chieáu (giao thoa), vaø töï cho laø thích hôïp (maéc dính), ñeå caáu keát, veà sau tieán maõi trong moät cuoäc phieâu löu hieáu ñoäng chaéc chaén daãn ñeán luaân hoài.
Noùi roõ hôn, nguyeân uûy hôïp chaát vi teá cuûa söï bieán hoùa vaät lyù (höõu hình laãn voâ hình) baét ñaàu töø ñaáy. Vaø khi söï giao thoa, maéc dính, bieán hoùa aáy choàng chaát, tích tuï leân nhau, taïo thaønh nhöõng "uaån nguyeân sô" (Paramattha Khandhaø), dung chöùa caû hai tieàm löïc tónhvaø ñoäng, thì truøng truøng theå traïng, töø vi teá ñeán thoâ keäch (do nieäm nhaát coäng vôùi moät hay nhieàu nieäm nhò), seõ daàn daàn hieän ra.
Vaø caøng veà sau nhöõng "uaån nguyeân sô" aáy caøng coù "nhu caàu" phaûi "hoãn hôïp" theâm ñeå toàn taïi. Töø aáy coù söï soáng di ñoäng. Coù theå goïi ñoù laø söï soáng döïa treân xuaát ñoäng vaø phaûn ñoäng, cuõng nhö döïa treân haáp thuï vaø bò haáp thuï (chaîne alimentaire), ñeå bieán hoùa theo "baûn naêng".
Neáu "taâm chaân nhö" (voâ bieân) laø phaåm cuûa an tònh, cuûa baát sinh baát dieät, thì hieáu ñoäng (höõu bieân), laø "taùnh" cuûa baûn naêng (hay cuûa "coù", chaáp höõu). Noù laø nguoàn "taïo hoùa", laø khoå traïng cuûa söï quay cuoàng. Caøng tieán tôùi, noù caøng xoay leäch theo caùc chieàu bieán daïng, vaø caøng quay thì ñoäng töû (hay uaån) caøng baát oån, hoãn loaïn, caøng nhieãm nhaäp vôùi baát cöù caùi gì ñöôïc keát hôïp.
Töø ñoù, "ñoäng töû=nguõ uaån" caøng laãn loän giöõa khinh thoaùt vaø traàm troïng (voâ minh), khoâng nhaän ra phaåm chaân nhö choân kín nôi noù, trong suoát chieàu hoãn mang. Noù töï ñoäng phaûn chieáu qua taùnh vaø taät. Luùc chöa coù lyù trí thì "noù" thieân veà baûn naêng sinh thöïc dinh döôõng, nhöng khi ñaït ñöôïc lyù trí (nhö nhaân loaïi ngaøy nay) thì "noù" phaûn chieáu, luaän giaûi theo duy vaät hoaëc duy taâm, höôùng thaúng vaøo hai neûo cöïc ñoan ñoaïn dieät, hoaëc thöôøng kieán.
Keát quaû, moãi voøng luaân hoài khoâng traùnh khoûi bò leäch laïc ôû ñieåm khôûi ñaàu hay sai bieät ôû ñieåm cuoái, tröôùc khi khôûi noái voøng tieáp theo. Ñoù laø moät hôïp lyù (logique) cuûa chính noù, vaø laøm cho noù maát khaû naêng bieát ñaâu laø "nguoàn goác".
Vaû laïi, raát khoù maø khoâng coù söï sai leäch, vaø thöôøng laø sai leäch daãn ñeán chaät heïp, sa ñoïa, ñeå khoâng ñöôïc trôû laïi ñuùng ñieåm cuõ, khoan noùi ñeán sai leäch thaêng tieán. Ví nhö keû soáng maø suy nghó vaø haønh ñoäng theo voâ minh, cheát roài khoù taùi sinh laïi laøm ngöôøi. Vaø tình traïng thoaùi hoùa aáy khoâng chöøng coøn keùo daøi voâ taän, caøng luùc caøng sa ñoïa baát chöøng laø ñaèng khaùc.
Thaùnh nhaân ñaõ noùi : "Nhaát kieáp thaát nhaân thaân, vaïn kieáp nan phuïc vò", hay saùch khuyeán tu cuõng nhaéc : "Nguõ giôùi baát trì, nhaân thieân loä trieät". Thoaùt dòch : "Moät kieáp maát thaân ngöôøi, vaïn kieáp khoù trôû laïi". Hay ñeå nhaéc nhôû moät caùch qui phaïm hôn, thì dieãn noâm : "Nguõ giôùi khoâng nghieâm giöõ, ñöôøng sinh laøm ngöôøi, vaø laøm trôøi bò bít loái".
Treân ñaây laø noùi veà "nguyeân uûy" cuûa nhöõng voøng quay, hay nghieân cöùu Thaäp Nhò Nhaân Duyeân qua phöông dieän "Vaän haønh cuûa vuõ truï quan".
Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khoâng coù oùc khoa hoïc, hay ñuû kieán thöùc khoa hoïc maø chöa tin thuyeát Nghieäp Quaû Luaân Hoài, vöôït leân nhöõng gì goïi laø "loâ gic", khoâng nhìn nhaän coù kieáp tröôùc (laøm chuaån ñeå phaân tích Thaäp Nhò Nhaân Duyeân), thì söï lyù giaûi döïa treân "Vaän haønh cuûa nhaân sinh quan, trong vuõ truï quan" raát khoù thuyeát phuïc. Nhöng ñoù laø phaùp Phaät duy nhaát, phaûi noùi laø khoâng töông ñöông vôùi giaùo lyù naøo cuûa caùc tín ngöôõng khaùc, coù theå giuùp hoï khaûo saùt vaán ñeà khôûi ñaàu cuûa söï soáng.
Vaø ngoaøi Phaät giaùo ra, khoâng coù toân giaùo naøo noùi ñeán "nguyeân uûy" töông quan cuûa vaän haønh sinh hoùa nhö theá.
Hôn nöõa, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi hoïc Phaät thuaàn thaønh, tin coù nhieàu kieáp luaân hoài, thì söï phaân tích Thaäp Nhò Nhaân Duyeân trong laõnh vöïc Nghieäp Quaû laïi thöïc teá hôn. Noù ñöôïc hoï hieåu laø ñoäng trình soi saùng, vaø xaùc nhaän caùc bieán thieân, lieân quan ñeán kieáp hieän höõu cuûa hoï, döïa treân "Vaän haønh nhaân sinh quan" trong Phaät giaùo.
Trôû laïi caùc voøng quay, aùm chæ nhöõng chu kyø bieán hoùa (hay caùc voøng luaân hoài nghieäp quaû), ñöôïc töôïng tröng ôû ñaây, chuùng ta coù theå chia chuùng ra laøm 3 loaïi :
* Loaïi thöù nhaát : Voøng quay veà nguyeân traïng, töùc laø voøng quay trôû laïi keát quaû gioáng nhö chu kyø ñi tröôùc. Chaúng haïn ngöôøi taùi sinh laøm ngöôøi, trôøi trôû laïi laøm trôøi, thuù taùi ñaàu thai laøm thuù. Vaø leõ dó nhieân, trong coõi toång hôïp nguyeân traïng aáy, khoâng coù söï ñoàng caûnh tuyeät ñoái. Cuøng moät coõi ngöôøi nhö nhau, nhöng ñieàu kieän soáng cuûa töøng caù nhaân raát coù theå khaùc nhau, raát coù theå baát ñoàng trong taát caû hieän töôïng töông ñoái, nhö giaøu ngheøo, xaáu ñeïp, thieáu thöøa, thanh tröôïc, sang heøn, maïnh yeáu, thoï yeåu, lôùn nhoû, khoân daïi, v.v... khoâng theå naøo keå xieát. Nhöng ñoù laø laõnh vöïc nhò bieân luaân lyù, baùo öùng thieän aùc, coäng nghieäp sai bieät, thuoäc veà moät chuû ñeà trieát hoïc vaø ñaïo ñöùc khaùc.
* Loaïi thöù hai : Voøng quay veà nhoû hôn (hay ngaén hôn) chu kyø kieáp soáng tröôùc, töùc laø naêng löôïng chuyeån ñoäng (hay tieàm löïc sinh hoaït) cuûa noù töï thu heïp, töï leäch höôùng, thu heïp vaøo chaät choäi, thoaùi hoùa hôn bôõi nghieäp löïc. Töø ñoù, khoâng kheùo noù caøng ngaøy caøng bò xoaén laïi, quay loâng loác.
Ví duï moät "uaån töû" coù kieáp tröôùc thuoäc loaïi sinh linh tieán hoùa, vôùi voøng soáng daøi ñeán 100 naêm, thì veà sau, tuøy theo ñoä sa ñoïa, noù coù theå chæ coøn daøi côõ vaøi ba möôi naêm, hay ít hôn nöõa. Nhö vaäy, traûi qua 100 naêm, thay vì noù chæ sinh töû 1 laàn, nhöng khi ñaõ thoaùi hoùa noù phaûi luaân hoài ñeán nhieàu kieáp.
Vaø trong thôøi gian sa ñoïa ñoù, neáu noù khoâng gaëp thieän duyeân soi saùng, höôùng thöôïng, söï thoaùi hoùa cöù tieáp tuïc, tuoåi thoï cuûa noù seõ töï ñoäng xuoáng thaáp toái thieåu. Trong moät choác laùt khoâng bieát noù phaûi soáng cheát ñeán bao nhieâu laàn.
Suy xeùt tröôøng hôïp naày roài so saùnh vôùi quan nieän daân gian veà khoå ñoïa, thì ñòa nguïc khoâng gì khaùc hôn laø caûnh ñoaûn meänh, u-toái, voâ minh, khoâng bieát ñaâu laø loái thoaùt, sinh töû voâ soá, tieáp dieãn khoâng ngöøng.
* Loaïi thöù ba : Voøng quay trôû veà lôùn hôn (hay kieáp soáng trôû thaønh tröôøng thoï), laø khi naêng löôïng taâm thöùc tieán hoùa, toûa roäng ra, thanh cao hôn, nhôø phaûn chieáu (hay tö duy chaùnh ñaùng) thaáu caän vôùi chaân nhö.
Theo kinh ñieån Phaät Giaùo Nguyeân Thuûy, thì coõi ngöôøi laø coõi khaû dó, ñeå moät Thieän Só (Boà Taùt) trong loaøi ngöôøi coù ñieàu kieän "khaùm phaù" ñöôïc tueä giaùc thanh tònh, ñuû trieån voïng tieáp caän vôùi chaân phaùp giaùc ngoä, cöùu caùnh giaûi thoaùt.
Maëc duø töø tueä giaùc thanh tònh ñeán chaân cöùu caùnh giaûi thoaùt haún coøn xa, nhöng ñònh höôùng tieán hoùa seõ mang laïi cho sinh linh aáy (coøn goïi laø Thieän Só, hay Bodhisatta=Boà taùt) ñöôïc nhieàu voøng soáng phuùc haïnh hôn, ñeå toâ boài Ba La Maät, töùc coâng ñöùc ñaùo bæ ngaïn (ParamÄ«).
Khi "voøng soáng" taâm linh caøng roäng, thì tueä giaùc caøng chieáu saùng, tính chaáp tröôùc trong phaùp giôùi caøng lu môø, Phaùp giaùc ngoä giaûi thoaùt (Phaät) caøng hieån hieän, Boà Taùt seõ khoâng thaéc maéc veà Nieát Baøn, maø hieåu Nieát Baøn laø voâ bieân, laø thanh tònh cuøng khaép.
Ñaây laø caùc hình aûnh töôïng tröng, ñeå chuùng ta ñi vaøo thaäp nhò nhaân duyeân, töùc ñi vaøo moät trong 7 ñeà taøi thuoäc hieän töôïng nhaân sinh hay Thuyeát Nghieäp Quaû, ñaõ ñöôïc ñöùc Phaät khaùm phaù. Hieän töôïng ñoù cuõng ñöôïc ñöùc Phaät moâ taû döôùi caùc daïng khaùc, xin nhaéc laïi nhö :
* Ba thôøi (TikÄla),
* Ba tieáp noái
(Tisandhi),
* Hai möôi söùc
ñaãy (VìsatÄkÄra),
* Boán löôïc
trình (Catusankhapa),
* Ba vaän chuyeån
(Tivatta), vaø
* Hai caên goác
(Dvimūla).
(Chuùng toâi xin môû daáu ngoaëc ôû ñaây ñeå löu yù raèng : Nhöõng gì ñöôïc hieåu laø Phaät noùi, duø cho do caùc Ñaïi Thaùnh Thinh Vaên ñeä töû, keát taäp thaønh Tam Taïng Kinh Ñieån PÄli hay Sanskrit, sau khi Phaät nhaäp dieät, vaø ñöôïc caùc söû gia, caùc khoa hoïc gia (khaûo coå) ñaùng tin caäy nhìn nhaän, thì goïi laø Phaät ngoân. Coøn nhöõng gì do caùc toå sau naày thuyeát ra, hay luaän ra, xa hay gaàn sau thôøi Phaät tòch, thì goïi laø Ngöõ luïc. Ngöõ luïc coù theå coù khaù nhieàu, xuyeân qua gioøng thôøi gian do caùc nhaø söu taàm tìm thaáy. Nhöng Phaät ngoân thì chæ coù moät nguoàn duy nhaát laø töø ñöùc Phaät).
Ñeå cung caáp döõ lieäu khaùch quan cho suy luaän vaø tin töôûng, chuùng toâi xin nhaéc laïi : Khi Phaät coøn taïi tieàn, ngaøi A-Nan ñaõ nhieàu laàn ñaët caâu hoûi, döôùi daïng phaùp thoaïi. Nhöng coù hai laàn ñöôïc xem laø ñoái ñaùp quan troïng, giöõa ñöùc Theá Toân vaø vò ñeä töû thaân caän nhaát, ñaùng ghi nhôù, ñaïi khaùi nhö sau :
"Baïch Ñöùc Theá Toân, Phaät coøn nhöõng giaùo lyù naøo khaùc cao sieâu hôn, khoù hieåu hôn, maø giöõ laïi, chaúng tieän coâng boá, vì sôï nhaân sinh khoâng hieåu thaáu (?), hay Phaät chöa coù dòp thuyeát minh cho chuùng ñeä töû nghe chaêng ?".
Phaät traû lôøi : "Naøy A Nan, Nhö Lai khoâng coù sieâu giaùo lyù naøo ñaëc bieät, chöa daïy ñeán chö ñeä töû. Taát caû ñaõ khaåu truyeàn roõ raøng ñaày ñuû roài". Vaø
"Baïch Ñöùc Theá Toân, sau khi Phaät nhaäp Nieát Baøn, thì ai laø ngöôøi thöøa keá Phaät ñeå laõnh ñaïo taêng giaø ?".
Phaät traû lôøi : "Sau khi Nhö Lai nhaäp Nieát Baøn, chö ñeä töû haõy laáy Phaùp Luaät laøm thaày". Phaùp Luaät tieáng Phaïn goïi laø Dhamma Vinaya.
Nhö vaäy, trong giaùo lyù ñöùc Phaät Thích Ca, quaû thaät khoâng coù giaùo phaùp naøo, mang ñaëc tính daønh rieâng, phaân loaïi, goïi laø "tinh tuùy", cao sieâu, daønh cho baäc thöôïng thöøa, thöôïng trí caû. Söï khaùc nhau veà caên duyeân cuûa moãi ngöôøi nghe Phaùp tuy coù khaùc. Nhöng giaùo lyù ñöa ñeán phaåm giaûi thoaùt chæ coù moät, nhö nöôùc bieån chæ coù moät vò maën. Khoâng coù thaùnh phaåm naày cao hôn thaùnh phaåm kia !
Noùi caùch khaùc, khi coøn laën huïp trong caùc voøng sinh töû luaân hoài, thì coù theå coù kieán chaáp naày cao ngaïo hôn kieán chaáp kia, coõi ñoïa naày thaáp heøn hôn coõi ñoïa khaùc. Keát quaû cuûa nhöõng haïnh tu naày keùm xa haïnh tu kia. Si meâ naày "ñöôïc" sôn pheát cho ngöôøi ta hieåu laàm, laø gaàn vôùi "vaõng sinh cöïc laïc" hôn si meâ khaùc. Vaø trong voøng hôn thua laån quaån aáy, cuõng hieän dieän khoâng ít, loaïi ngöôøi naày gioûi luaän thuyeát, ñeå khoân kheùo ñeà cao mình, hôn loaïi ngöôøi kia. Taát caû hôïp laïi thaønh moät caùi khung "ñaïo ñöùc" ñaày xung ñoät.
Nhöng khi ñaõ giaûi thoaùt Nieát Baøn, thì khoâng coù phaåm giaûi thoaùt naày cao hôn phaåm giaûi thoaùt kia, khoâng coù coõi Phaät naày deã tu maø chöùng ñaéc nhanh hôn, cao hôn coõi Phaät khaùc, nhö moät soá tröôøng phaùi Phaät giaùo, vì tham voïng thuùc ñaåy laàm töôûng. Ví nhö nöôùc nguyeân chaát luoân luoân vaãn laø H2O, khoâng theå coù nöôùc nguyeân chaát naày thuaàn khieát H2O hôn nöôùc nguyeân chaát khaùc.
Söï dieãn giaûng giaùo lyù nhaø Phaät cuõng vaäy, "chö Toå" chæ laø nhöõng baäc minh giaûi, tuøy duyeân höôùng daãn caùc theá heä tu Phaät sau naày. Chöù "chö Toå" khoâng theå laäp ra giaùo lyù môùi "cao sieâu" hôn Phaät ñöôïc. Vaø neáu chö toå ñaõ ñeà ra giaùo lyù ñeå laïi, thì giaùo lyù aáy chaéc chaén khoâng phaûi laø giaùo lyù trong ñaïo Phaät Thích Ca !
Töø ñoù suy ra, "Ngöõ luïc" naøo mang noäi dung aên khôùp vôùi lôøi Phaät daïy, thì thuoäc veà ñaïo Phaät. "Ngöõ luïc" aáy ñaùng cho chuùng ta tin caäy, duøng laøm tieâu chuaån tu hoïc. Coøn "Ngöõ luïc" naøo ngöôïc laïi, hay maâu thuaãn, khi ñoái chieáu vôùi yù nghóa Phaät ngoân, thì chuùng ta chæ neân nghieân cöùu cho bieát thoâi, khoâng neân thöïc haønh.
Muïc ñích "nghieân cöùu cho bieát" laø ñeå nhaän chaân quaù trình bieán thieân cuûa Phaät giaùo, xuyeân qua hôn 2500 naêm thaêng traàm, haàu tìm caùch baûo veä ñaïo Phaät, chöù "cho bieát" aáy cuõng khoâng giuùp ích gì cho vieäc laønh maïnh hoùa taâm linh, vì luaän kieán cuûa chö toå duø "cao sieâu" ñeán ñaâu vaãn laø luaän kieán cuûa phaân bieät tröôøng phaùi, cuûa maéc dính danh döï, lôïi loäc, vaø sau cuøng maéc dính caùc coõi trong tam giôùi. Nhöõng luaän kieán aáy thöôøng mang laïi khuùc maéc, phaûn lyù, hoang mang, gaây meâ tín, oâ nhieãm yù thöùc nhieàu hôn laø thanh tònh taâm linh.
Trôû laïi chuû ñeà thöù nhaát trong Thuyeát Nghieäp Quaû, laø Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, chuùng toâi xin gôùi thieäu vôùi quí vò ñoà bieåu, goàm 1 voøng xoay, maø ñieåm khôûi ñaàu vaø ñieåm chaám döùt khoâng gaëp nhau, goïi laø "voøng hôû".
"Voøng hôû" naày coù moät ñaàu naèm ngoaøi (höôùng ra phía roäng), vaø coù moät ñaàu naèm trong (höô?ng voâ phía chaät). Nguï yù noù töôïng tröng cho voøng moùc dính vôùi hai chu kyø khaùc, laø chu kyø ñi tröôùc vaø chu kyø ñi sau. Hai chu kyø aáy coù theå trôû thaønh lôùn hôn hay nhoû hôn. Coøn "voøng kín" laø chu kyø quay veà nguyeân traïng. "Voøng hôû höôùng ra chu kyø lôùn hôn" töôïng tröng cho tieán hoùa, vaø "voøng hôû höôùng vaøo chu kyø nhoû hôn" töôïng tröng cho thoaùi hoùa.
Ngoaøi ra, tröôùc khi baøn saâu vaøo chi tieát Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, moät laàn nöõa, cuõng xin nhaéc laïi laø chuùng ta caàn ñaët vaán ñeà trong 2 tröôøng hôïp : Tröôøng hôïp thöù nhaát, chuùng ta tin laø ñaõ coù kieáp tröôùc, vaø cuõng seõ coù kieáp sau. Thaäp Nhò Nhaân Duyeân chæ laø caùi lyù giaûi cuûa söï lieân quan, giöõa kieáp tröôùc vôùi kieáp naày, vaø giöõa kieáp naày vôùi kieáp sau. Noùi caùch khaùc, ñoù laø "Vaän haønh cuûa nhaân sinh quan".
Coøn tröôøng hôïp thöù hai, aùm chæ nhöõng ai khoâng tin nhö vaäy. Nghóa laø hoï khoâng chaáp nhaän ñieåm chuaån laø ñaõ coù kieáp tröôùc, maø hoï ñem "thuyeát" Thaäp Nhò Nhaân Duyeân ra ñaët vaán ñeà, ñeå khaûo saùt thaúng vaøo "nguyeân uûy sô khai", hay töø ñaâu ñaõ baét ñaàu voøng luaân hoài "thöù nhaát". Ñaây laø vaán ñeà "Nguyeân haønh cuûa vuõ truï quan".
Noùi veà 12 caùi khoen xoaén trong Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, nhö "Vaän haønh cuûa nhaân sinh quan" laãn "vuõ truï quan", chuùng ta thöû lieät keâ, khôûi söï töø voâ minh cho tôùi töû, theo thöù töï lieân tieán :
*Voâ minh
(AvijjÄ) ñöa ñeán Haønh (SankhÄrÄ),
*Haønh (SankhÄrÄ)
ñöa ñeán Thöùc (ViññÄnamÌ£),
*Thöùc
(ViññÄna) ñöa ñeán Danh
Saéc (NÄma RÅ«pa),
*Danh Saéc
(NÄma RÅ«pa) ñöa ñeán Luïc
nhaäp (SalÄyatana),
*Luïc nhaäp
(SalÄyatana) ñöa ñeán Xuùc
(Phassa),
*Xuùc
(Phassa) ñöa ñeán Thoï (VedanÄ),
*Thoï
(VedanÄ) ñöa ñeán AÙi (TanhÄ),
*AÙi (TanhÄ)
ñöa ñeán Thuû (UpÄdÄna),
*Thuû (UpÄdÄna)
ñöa ñeán Höõu (Bhava),
*Höõu
(Bhava) ñöa ñeán Sinh (JÄti),
*Sinh
(JÄti) ñöa ñeán Töû(Marana),
xuyeân qua laõo vaø beänh
*Töû
noái vaøo Voâ minh (laäu) vaø tieáp
theo laø Haønh, Thöùc, Danh Saéc...
Nhö kyø roài, toâi ñaõ ñeà nghò neân thaän troïng trong söï dieãn taû : Neáu chuùng ta quen noùi "khôûi ñaàu laø voâ minh, roài voâ minh sinh ra haønh... ", vôùi caùi nghóa "voâ minh laø xuaát nguyeân coá ñònh, sinh ra haønh vaø moïi thöù khaùc", thì caâu noùi coù theå bò hieåu laàm raèng "voâ minh nhaát ñònh laø taïo hoùa".
Nhöng theo Phaät Giaùo, voâ minh cuõng coù theå bò tueä giaùc Nieát Baøn, thanh tònh ñaùnh tan, noù khoâng nhaát thieát laø voâ ñòch. Neân toâi ñeà nghò chuùng ta neân noùi "voâ minh ñöa ñeán haønh, haønh ñöa ñeán thöùc, v.v...". Vaø 2 chöõ "ñöa ñeán" cuõng chæ mang caùi nghóa töông ñoái, vì ñoù laø lieân quan, ñaët ñieàu kieän laãn nhau, coù caùi naày thì coù caùi kia, ñeå chuùng ta khoûi rôi vaøo caïm baåy töø ngöõ. Ñoàng thôøi söï dieãn ñaït cuûa chuùng ta seõ khoâng bò hieåu laàm.
Chöa keå neáu noùi "voâ minh sinh ra haønh", thì ngöôøi ta seõ hoûi "vaäy caùi gì ñaõ sinh ra voâ minh", roài "ñaâu laø nguoàn goác cuûa caùi sinh ra caùi voâ minh ñoù ?", cöù theá chaát vaán lui laïi hoaøi, cuø nhaây, khoâng chaám döùt, chaúng coù loái thoaùt.
Nhöng hai chöõ "ñöa ñeán" khoâng aùm chæ caùi ñi tröôùc ñoùng vai taïo hoùa hay chuû ñoäng tuyeät ñoái cuûa caùi ñi sau. Noù chæ noùi leân hieän töôïng "caùi naày phaùt khôûi sau vì caùi kia phaùt khôûi tröôùc". Gioáng nhö : Vì soá 1 hoäi ñuû trôï duyeân ñaõ hieän höõu, thì soá 2 phaûi ñeán tieáp theo. Vaø tröôùc soá 1 tuy laø soá 0, nhöng soá 0 thöïc ra chaúng phaûi laø thaät "khoâng". Bôûi neáu noù laø thaät khoâng, thì nhaân duyeân chaúng theå hoäi ñuû, ñeå töø ñoù hieän ra coù soá 1.
Nhö vaäy, töông quan chính giöõa soá 1 vaø soá 2, laø söï taïm hieän höõu tröôùc cuûa soá 1 daãn ñeán söï taïm hieän höõu sau cuûa soá 2, chöù soá 1 vaø voâ soá sau noù (nhö 2.3.4.5... .ñeám leân haøng tyû tyû, v.v...) khoâng phaûi ñöôïc sinh ra theo thöù töï, töø moät quyeàn löïc toaøn naêng naøo caû.
Töông töï nhö theá, "Voâ minh ñöa ñeán haønh, roài haønh ñöa ñeán thöùc, v.v..."laø moät tieán trình töï nhieân cuûa nhieàu taäp hôïp, bieán hoùa trong phaùp giôùi cuûa danh vaø saéc (taâm thöùc vaø vaät chaát), ñaõ, ñang, vaø seõ hieän ra muoân truøng chu kyø sinh ñoäng.
Taäp hôïp soá ñeám cuõng theá : 1 "vôùi" 1 thaønh 2, 2 "vôùi" 2 thaønh 4. Chöõ vôùi naày coù hai "haøm yù" laø "vôùi theâm" vaø "vôùi bôùt". "Vôùi theâm" thì coù yù coäng vaøo, taêng leân, coøn "vôùi bôùt" thì nguï yù tröø ra, giaûm xuoáng, v.v...
Töø ñoù, chuùng ta coù voâ soá nhöõng baøi toaùn coäng, hoaëc tröø, lieân quan ñeán hai chieàu ñeám nghòch löôïng nhau. (Noùi caùch khaùc, "tröø" cuõng laø moät caùch "coäng", nhöng trong ñoù moät trong hai thaønh phaàn keát hôïp ñöôïc tính ngöôïc).
Khi nghieân cöùu tôùi cuøng, thì voâ minh (AvijjÄ) laïi cuõng coù theå chia ra laøm hai loaïi, laø "voâ minh caên" (Avijjindriyo) vaø "voâ minh laäu" (AvijjÄlayo). Tuy caû hai ñeàu noùi leân "ñieåm phaùt xuaát" cuûa Thaäp Nhò Nhaân Duyeân. Nhöng ñieåm phaùt xuaát (hay chaân nguyeân) cuûa "voâ minh caên", laø "Phaùp Giôùi Voïng Ñoäng Voâ Trung Sinh Höõu", töùc töø giôùi haïn trong khoaûng khoâng sinh ra caùi coù, roài töø caùi coù seõ trôû laïi hoaøn khoâng. Coù hay khoâng ôû ñaây laø coù hay khoâng vì voïng ñoäng maø bieán ra saéc töôùng (thoâ keäch laãn vi teá), chöù khoâng phaûi coù hay khoâng nhö moät nguyeân taéc phuû nhaän caùi naêng löïc laøm bieán hieän ra nhöõng saéc töôùng ñoù.
"Phaùp Giôùi Voïng Ñoäng Voâ Trung Sinh Höõu" cuõng laø noäi dung cuûa caùc kinh noùi veà ñaïi kieáp, tieåu kieáp (Kappasutta). Coøn "ñieåm khôûi ñaàu" (hay tieàn thaân) cuûa "voâ minh laäu" laø "voâ minh caên", hay caùc chu kyø sinh töû (samÌ£sÄra) ñi tröôùc, töùc voøng thaäp nhò nhaân duyeân.
Ñoù laø hai "khôûi haønh" cuûa theá gian phaùp, tuy coù söï baét ñaàu khaùc nhau, töø moät ñieåm chung (voâ minh), nhöng caû hai keùo theo hai tieán trình gioáng nhau, ñaày lieân quan, töông taùc, goïi laø Thaäp Nhò Nhaân Duyeân. Vì vaäy, khi khaûo saùt, chuùng ta caàn thanh tònh, "saùng suoát nhaän roõ", ñeå kieán giaûi traùnh leäch laïc.
Noùi laø "saùng suoát nhaän roõ" vì hai khôûi ñieåm voâ minh naày voán laø moät. Chuùng laø hai maët cuûa moät phaùp giôùi voâ bieân sô ñoäng, "nguyeân uûy" cuûa phaùp giôùi höõu bieân ña ñoäng, hay truøng truøng duyeân khôûi.
Khi hai khôûi ñieåm voâ minh naày phaûn chieáu trong taâm thöùc cuûa chuùng ta, chuùng trôû thaønh hai chuû ñeà trieát hoïc vöøa hôïp nguyeân taéc vöøa phi nguyeân taéc. Vaø chæ coù ñöùc Phaät Toaøn Giaùc, baäc ñaõ vieân troøn trí tueä Ba La Maät, khoâng coøn bò vöôùng maéc bôûi moät kieán chaáp vi teá naøo nöõa, thì Ngaøi môùi coù theå soi saùng taän cuøng noåi caùi yeáu phaùp voâ minh thaäm thaâm ñoù.
Vaø ñeå cho söï nghieân cöùu Phaät hoïc cuûa chuùng ta ñöôïc "maïch laïc", daãn ñeán hieåu bieát minh baïch, chuùng ta cuõng phaûi duøng "phöông tieän", phaân bieät hai "loaïi" voâ minh, ñeå döïa theo ñoù maø thaûo luaän.
Noùi moät caùch khaùc, "Voâ minh caên" (Avijjindriyo) laø nguyeân lyù cuûa voøng Thaäp Nhò Nhaân Duyeân thöù nhaát. Khi tìm hieåu "voâ minh caên", chuùng ta khoâng traùnh khoûi phaûi tìm kieám nhöõng döõ kieän khoa hoïc, xuyeân qua "Vaän Haønh Cuûa Ñaïi Vuõ Truï", ñeå boå tuùc.
Theo tinh thaàn nhaø Phaät, Voâ minh caên laø "Anto", hoaøn toaøn nghòch lyù, laãn nghòch chieàu cuûa "Pathamadhammo". Vaø Pathamadhammo taïm dòch laø "phaùp thöù nhaát" hay phaùp chaân nhö. Ngöôøi ta coù theå goïi noù laø "voâ minh phaûn haèng tònh" (Anavimutto). Chæ coù caùc baäc Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Chaùnh Giaùc (Anuttara SammÄ Sambodhi = A-Naäu-Ñaø-La Tam-Mieäu-Tam-Boà-Ñeà), tuyeät tònh giaûi thoaùt, môùi bieát roõ voâ minh caên phaûn haèng tònh ra sao.
Tuy nhieân, khoâng phaûi vì vaäy maø chuùng ta vieän côù, coá yù neù traùnh, khi chuùng ta chöa taän löïc duøng chaùnh nieäm, tònh taâm nghieân cöùu, phaân tích, luaän giaûi, xuyeân qua phaøm trí quaùn chieáu phaù chaáp, theo khaû naêng cuûa moät ngöôøi voâ tö khieâm nhöôïng hoïc Phaät. Duø söï trí giaûi cuûa chuùng ta chöa hoaøn toaøn, nhöng ít nhaát noù cuõng giuùp chuùng ta soi saùng phaàn naøo luaän ñeà, maø chuùng ta caàn hieåu bieát.
Muïc ñích cuûa söï hieåu bieát aáy seõ giuùp tö duy cuûa chuùng ta ñöôïc soi saùng, haàu cuøng nhau cuûng coá nieàm tin vaø haønh ñoäng höôùng thieän trong ñaïo Phaät, chöù khoâng phaûi hieåu bieát ñeå thoûa maõn sôû tri kieán.
Ñaây cuõng laø lyù do chuùng toâi ñaõ coá gaéng möôïn caùc heä trình cuûa ñieän töû, cuûa haïch nhaân, do caùc nhaø khoa hoïc thöôøng duøng, ñeå töôïng tröng cho baøi kieán giaûi naày.
Trong thaâm taâm, chuùng toâi vaãn luoân luoân töï nhuû raèng, muïc ñích cuûa chuùng ta nghieân cöùu ñaïo Phaät, laø ñeå soi saùng nhöõng thaéc maéc truyeàn kieáp, thaùo gôõ nhöõng chöôùng ngaïi yù thöùc, haàu yeåm trôï cho caùc phaùp tu coù khaû naêng giaûi toûa moät soá ñònh kieán raøng buoäc, coù theå loâi keùo chuùng ta vaøo saâu trong luaân hoài ñau khoå. Chöù chuùng ta hoïc Phaät khoâng phaûi chæ ñôn giaûn ñeå thoûa maõn loøng tham lam hieåu bieát nhöõng vaán ñeà trieát hoïc cao kyø.
Tieáp theo, chuùng ta seõ coøn nhaän thöùc raèng, minh giaûi voøng Thaäp Nhò Nhaân Duyeân vôùi loaïi voâ minh thöù hai laø "voâ minh laäu", coù leõ laø caùi khôûi ñeà thöïc teá, maø chuùng ta seõ baøn thaûo saâu roäng hôn
Vaø nhö treân vöøa noùi, khi chuùng ta tin coù kieáp tröôùc, töùc laø tin coù voøng sinh töû quaù khöù, thì khoen ñaàu trong Thaäp Nhò Nhaân Duyeân laø "voâ minh laäu".
Trong ba chöõ ñoù, chöõ "laäu" aùm chæ söï "coät chaët vôùi" thuïc quaû ñaõ qua, hay aùm chæ "caùi tieàm löïc tích tuï" cuûa khoen thöù 12 ôû cuoái voøng nhaân duyeân hieän höõu laø töû.
Noù baùm saùt vaø noái keát vôùi caùi khoen thöù nhaát löôõng cöïc, laø voâ minh cuûa voøng thaäp nhò nhaân duyeân ñi sau, ñeå töø ñoù taùi hieáu ñoäng tieán tôùi haønh, thöùc, danh saéc, luïc nhaäp..v.v... nhö noù ñaõ baét ñaàu caùi voøng luaân hoài vöøa chaám döùt. Vaø cöù theá maõi maõi, noù seõ töï tìm voøng luaân hoài môùi, vôùi ñuû vaät lieäu laø toaøn boä nhöõng duyeân nghieäp ñaõ taïo.
Sau ñaây chuùng ta haõy ñi vaøo chi tieát.
1- Voâ minh (caên hay laäu) ñöa ñeán haønh.
ÔÛ ñaây xin noùi roõ laø Voâ minh laäu, dó nhieân aùm chæ söï ngu toái, löu lai töø caùc chu kyø sinh töû ñi tröôùc. Noù cuûng coá tieàm löïc vöôùng maéc vaøo söï ích kyû, ham höôûng thuï söï soáng. Hay noùi theo nhaø Phaät, noù aùm chæ noäi dung höôùng duïc cuûa taát caû "laäu vi teá vaø thoâ keäch". Maø laäu vi teá laø nguyeân uûy vaän haønh cuûa toaøn theå sinh vaät, ñaõ nhieãm daøy hay moûng nhieàu coá taät töø caùc ñôøi tröôùc. Ñoù laø noùi theo caùi nhìn "chuùng sinh quan".
Nhöng trong "chuùng sinh quan", coù nhaân sinh quan laø trình ñoä tieán hoùa töông thoâng thieân ñòa. Vaø ñoäng vaät cao nhaát, so vôùi taát caû chuùng sinh trong caùc coõi ñoäng vaät, laø loaøi ngöôøi. Neân chæ trong loaøi ngöôøi môùi coù nhaân sinh quan maø thoâi.
Khi nghieân cöùu chuùng sinh quan, chuùng ta thaáy "ñoä chaát chöùa" laäu hoaëc, daøy hay moûng trong voâ soá chuùng sinh baát ñoàng. Vaø tuøy theo tieàm löïc cuûa laäu hoaëc, chuùng ta coù theå chia laøm ba tröôøng hôïp :
* Tröôøng hôïp thöù nhaát : Khi "laäu" trong voâ minh coøn yeáu, hieäu löïc cuûa noù chæ ñöa ñeán luaân hoài vi sinh. Nghóa laø trong phuùt choác cuoái cuøng (cheát) cuûa söï soáng tröôùc, neáu vuõ truï vaän haønh khoâng bieåu hieän maïch chuyeån kieáp luaân hoài tieáp noái, nhö veát daàu loang (kieåu sinh soâi naåy nôû nhôø kích caän cuûa vi truøng), thì "laäu voâ minh" aáy laø nguyeân traïng cuûa teá thöùc.Noù tuy chæ höôùng ñoäng, khoâng bieát phaân bieät, nhöng bò "caên soáng tröôùc" thuùc ñaåy, neân "phaùp haønh" cuûa noù laø coù "töø tröôøng", ñeå toûa ra, tan loaõng vaøo phaùp giôùi u minh.
Noùi caùch khaùc, laäu voâ minh aáy laø "khaû naêng" laøm cho teá thöùc tieáp tuïc höôùng ñoäng vaøbay beành boàng trong khoâng gian vuõ truï, nhaát laø trong caùc baàu khí quyeån (atmospheøre), bao boïc nhöõng haønh tinh, döôùi daïng vi sinh (hay buïi traàn). Töø ñoù, noù troâi theo haáp löïc cöïc ñaïi ngaãu nhieân tìm laïi söï soáng, vaø seõ traûi qua voâ tyû laàn tieán hoùa hay thoaùi hoùa.
Chuùng ta coù theå nhìn thaáy voâ soá vi sinh trong moät luoàng aùnh saùng, do maët trôøi chieáu qua loã vaùch. Voâ soá vi sinh aáy (bacteùries) thuoäc loaïi naày.
* Tröôøng hôïp thöù hai : Khi "laäu" trong voâ minh vöõng maïnh hôn, bieán teá thöùc cuûa moät soá vi sinh ñeán sô thöùc hieáu ñoäng, nhö cuûa moät soá sinh vaät ñaõ phaàn naøo tieán hoùa (coân truøng chaúng haïng), coù giaùc quan sô laäp nhaän caûnh.
Trong tröôøng hôïp naày, khi moät thaáp sinh ñoäng vaät cheát, neáu nghieäp quaû chuyeån kieáp khoâng bieåu hieän roõ reät, thì laäu voâ minh laø söï gia taêng khuynh höôùng baùm vaøosöï soáng, tìm thaân môùi. Noù töï taïo hình theo "töø tính" cuûa ñoàng loaïi ñaõ in saâu trong "naõo boä" (vi thöùc), neân noù (laäu voâ minh) phaûn chieáu kieáp soáng ngaén, yeåu meänh, hay chieàu daøi soáng cheát tuøy theo vaän haønh cuûa hoaøn caûnh thieân nhieân xung quanh.
Vaø vì khuynh höôùng tìm söï soáng tuøy daãn löïc ngaãu nhieân, neân sô thöùchieáu ñoäng nhaän bieát moïi vaät xung quanh raát caïn côït, chæ duyeân theo moät trong hai caûm öùng töông ñoái, laø thuaän vaø nghòch maø thoâi.
ÔÛ giai ñoaïn naày, thuaän vaø nghòch chöa phaûi laø thöông vaø gheùt (nhö trong yù thöùc cuûa nhaân sinh, hay cuûa thuù vaät gaàn guõi vôùi loaøi ngöôøi). Khuynh höôùng tìm söï soáng baùm vaøo ngaãu nhieân naày laø nguyeân nhaân taïo ra caùc kieáp soáng ngaén nguûi, nhö saâu boï, coân truøng, hoaëc thuù vaät thaáp beù loäi trong nöôùc, treân maët ñaát,v.v... Nhöõng loaïi thaáp sinh ñoäng vaät naày chöa bieát thöông vaø gheùt.
* Tröôøng hôïp thöù ba : Laäu trong voâ minh ñaõ huøng haäu laøm cho cô thöùc hieáu ñoäng "ñöôïc" tieán hoùa khaù nhieàu laàn, ñaït tôùi trình ñoä cao, bieán thaønh caûm thöùc, naèm trong ñoäng vaät töông ñoái coù moät soá hieåu bieát, khoân kheùo, thoâng minh, trí thöùc (connaissance, conscience, intelligence, visionnaire), ñaëc bieät laø loaøi ngöôøi (hay trong moät soá chuùng sinh khaùc, soáng cuøng moâi tröôøng, coù quaù trình thaêng hoa, gaàn baèng, töông ñöông, hay cao hôn loaøi ngöôøi, nhö chö thieân chaúng haïng).
Ñeán giai ñoaïn naày thì voâ minh laäu laø "baøn tay" keát hôïp hai caûm öùngthuaän vaø nghòch aáy, ñeå bieán "chuùng" thaønh baûn naêng phaân bieät, töø thaáp ñeán cao, trong ñoäng vaät tieán hoùa noùi chung (moät ít soáng gaàn loaøi ngöôøi), vaø trong nhaân loaïi noùi rieâng, laøm cho taát caû coù "baûn taùnh" chaáp nhaän hay uùy kî, tröôùc moïi ñoái töôïng xung quanh. Ñoù laø nguoàn goác cuûa thöông vaø gheùt. Voâ minh laäu cuõng bieán hai caûm öùng thuaän vaø nghòch aáy thaønh song thöùc nhò bieân trong nhaân loaïi, töùc laø khieán hoï bieát thöông vaø gheùt theo phaân bieät.
Töø ñoù, söï chaát chöùa vaø bieán hoùa cuûa nhöõng yù thöùc nhò bieân moãi ngaøy moät cuûng coá, vaø gia taêng khoâng ngöøng trong taâm khaûm con ngöôøi. Ngöôøi ta coù theå noùi : Gaàn nhö troïn veïn cuoäc soáng nhaân sinh, luoân luoân quay cuoàng trong caùi "beå" yù thöùc ñoái ñaõi, vaø trong caùi röøng ngoân ngöõ nhò bieân.
Nghóa laø aâm thanh (ngoân ngöõ) phaùt ra nôi mieäng cuûa con ngöôøi, trong ñôøi soáng haèng ngaøy, tuy raát nhieàu nhöng chung qui chæ chuyeân chôû moät trong hai tö töôûng ñoái nghòch, chuû quan laãn loän vôùi khaùch quan. Thöû taïm keå moät ít töôïng tröng sau ñaây : ñöôïc maát, thaønh baïi, naëng nheï, hôïp tan, phaûi traùi, lôùn nhoû, cao thaáp, sang heøn, thöông gheùt, vui buoàn, thaêng ñoïa, coù khoâng, tónh ñoäng, dô saïch, v.v... (khoâng laøm sao keå heát !).
Maët khaùc, hai ñaëc tính thuaän (thöông) vaø nghòch (gheùt) theo nhò bieân ñoái ñaõi naày cuõng aån haønh moät caùch kín ñaùo, trong caùc caûm quan khaùc, khoâng phaùt ñöôïc tieáng noùi cuûa con ngöôøi nöõa, nhö löôõi, muõi, tai, vaø laøn da (neùt maët).
Trong maáy cô quan nhaân theå aáy, chuùng cuõng loäng haønh khoâng keùm vaø caøng luùc caøng suùc tích, aên saâu trong taâm thöùc con ngöôøi.
Ñaây laø lyù do taïi sao tö töôûng con ngöôøi luoân luoân mang naëng kieán chaáp, baùm chaëc vaøo nhöõng gì "ñöôïc tin laø ñuùng", vaø ñaû phaù nhöõng gì "bò cho laø sai". Con ngöôøi hieám khi bieát raèng "ñuùng" aáy chæ laø ñuùng trong töông ñoái, khi ñoái chieáu vôùi nhöõng caùi khaùc, vaø ngöôïc laïi "sai" cuõng vaäy.
Voâ minhlaäu trong caûm thöùc ñoù, töø voâ thuûy ñaõ daãn sinh linh nhieãm qua raát nhieàu haønh ñoäng phieán dieän chuû quan, leäch laïc, taïo ra khoâng bieát bao nhieâu kieáp luaân hoài, vôùi khoâng bieát bao nhieâu sôïi daây maéc dính thöông gheùt.
Thöông thì haïnh ngoä (möøng ñöôïc gaëp), gheùt thì ñoá kî, phaùt sinh hieàm khích, oan traùi. Vaø caøng luaân hoài taät chaáp kieán caøng huaân taäp, laäp thaønh nguõ uaån, thoåi phoàng caùi "ngaõ", giaû hôïp, phaân bieät ra laøm hai, laø caù ngaõ, "toâi" cuûa söï soáng=bieät nghieäp, vaø ngaõ sôû, "ñòa vò cuûa toâi", trong moâi tröôøng, goàm nhieàu ngöôøi khaùc xung quanh, laø thaân nhaân =coäng nghieäp.
Töôûng cuõng neân nhaéc laïi raèng, voâ minh ñoái vôùi taâm thöùc phaøm nhaân, khoâng coù nghóa laø chaúng thaáy gì heát, ñen ngoøm, maø aùm chæ söï thaáy voâ cuøng môø aûo, laãn loän. Thaáy theo chuû quan chaáp kieán, nhaát laø thaáy ñaûo loän söï thaät, toát ra xaáu, xaáu ra toát.
Vaø vì voâ minh phoái hôïp vôùi chaáp kieán, thaáy traùi ngöôïc söï thaät, khoâng theå naøo nhö yù muoán, neân caøng thaáy söï khao khaùt thaáy cho "ñuùng" caøng gia taêng, vaø caøng bò ñoùng khung trong caùi thaáy "cuûa ta" (vò kyû) laãn caùi thaáy cuûa "chuùng ta" (vöôùng maéc). Roài vì ñoù laø caùi "thaáy cuûa ta", hay cuûa "chuùng ta" chuû quan, neân ta caøng haêng haùi haønh ñoäng, haønh ñoäng trong söông muø, trong thoaùi hoùa maø töôûng laø haønh ñoäng ñeå ñaït ñeán tình traïng toát hôn cho "kieán thöùc".
2- Haønh ñöa ñeán thöùc.
Haønh laø "hoaït ñoäng" cuûa caûm thöùc phaân bieät, laø "hieän töôïng" cuûa chaáp maïng, vaø haønh cuõng laø tieàm löïc xaùc nhaän caùi giaû laøm thaät cuûa caûm thöùc. Phaùp haønh khoâng chuyeån vaän ñoäc laäp, maø chuyeån vaän vôùi voâ minh, neân noù caøng chuyeån vaän, caûmthöùc hay caùi bieát caøng ñöôïc voâ minh laøm "moâi giôùi", choàng chaát loaïn laäp leân nhau, cuûng coá thaønh caùc uaån vaø taêng cöôøng söùc maïnh caùc uaån aáy.
Nghóa laø voâ minh laäu luoân luoân bieán haønh thaønh ñieåm phaùt khôûi cuûa thöùc uaån, seõ ñöa thöùc uaån ñeán söï chaáp cöùng raèng "caùi naày khaùc töôùng vôùi caùi kia, caùi naày khaùc taùnh (ñoäc laäp) vôùi caùi kia". Roài thöùcphaân bieät taäp hôïp taát caû laïi, ñeå "cuï theå hoùa" noù ra "nhö theá naày hay nhö theá khaùc".
Söï taäp hôïp aáy khoâng phaûi chæ naèm trong phaïm vi moät kieáp ñi tröôùc, maø noù bao goàm ñeán voâ löôïng tieàn thaân, neân toång soá thöùc uaån tích tuï raát thaâm haäu, thöøa söùc ñeå bieán chieâu caûm thaønh "vaïn naêng", laøm hieän ra muoân hình vaïn traïng, goàm caû coù laãn khoâng cuï theå laãn tröøu töôïng.
Vì thöùc uaån laø "choã tuï taäp" cuûa bao nhieâu tieàm löïc hieåu bieát (nghieäp caûm) thuoäc quaù khöù vaø hieän taïi, neân duø coù thaân xaùc thoâ keäch hay khoâng (nhö chuùng sinh voâ hình chaúng haïng), thöùc uaån vaãn ñuû khaû naêng chieâu caûm. Töø ñoù, noù tuøy theo nghieäp caûm maïnh yeáu, duyeân vaøo vaät chaát ñeå bieåu loä caùc ñaëc tính laãn khuynh höôùng ham soáng, qua sinh ñoäng vaät, laø moät ñieàu phaûi ñeán.
Trong tröôøng hôïp naày, thöùc uaån bieåu loä ra taâm (Citta)vaø yù (CetasikÄ) trong moät "duyeân hôïp" coù theå coù xaùc höõu cô hay khoâng coù xaùc höõu cô, theo moät tieán trình luaân hoài maø nhaø Phaät goïi laø Thaäp Nhò Nhaân Duyeân.
Danh saéctieáng Phaïn goïi laø NÄmarÅ«pa. Neáu phaân tích ra thì Danh töùc laø NÄma vaø Saéc laø RÅ«pa. Noùi noâm na, ñoù laø hoãn hôïp cuûataâm vaøvaät . Khi ñöôïc taùi sinh laøm ngöôøi, thì caûm thöùcbieán thaønh taâm yù.Vaø voâ minh laäu trong trình ñoä tieán hoùa thaønh ngöôøi naày ñaõ "loaõng haún" vaøo khoái xöông thòt hoaït ñoäng taâm lyù cuûa moät kieáp, ñeå chi phoái toaøn theå söï soáng vaät chaát cuõng nhö tinh thaàn cuûa nhaân sinh.
* Kính thöa quí vò, toâi maïn pheùp duøng caùc teân qui öôùc, taïm ñaët ra theo thöù töï, baét ñaàu töø khoen voâ minh laäu, laø teá thöùc, sô thöùc, caûm thöùc, vaø baây giôø laø taâm yù, chæ ñeå vöøa noùi leân söï bieán hoùa khoâng ngöøng (voâ thöôøng) cuûa danh phaùp (nÄma), vöøa coù teân deã phaân bieät, tieän lôïi cho vieäc dieãn giaûng, chöù khoâng vôùi muïc ñích gaây ra söï hieåu laàm raèng "taâm yù (goàm taâm thöùc vaø yù thöùc) laø moät linh hoàn baát dieät", xin löu yù !
Taâm vaø yù thöùc ôû ñaây laø teân chung cuûa taát caû nhöõng gì laäp thaønh noäi dung cuûa khoen thöù ba trong Thaäp Nhò Nhaân Duyeân laø thöùc.Noù ñoùng moät vai troø raát phöùc taïp, vöøa "thöïc taïi thì coù", (chuû ñoäng) trong "luïc caên" (saéc vôùi nhaõn, thinh vôùi nhó, höông vôùi tyû, vò vôùi thieät, xuùc vôùi thaân, vaø phaùp vôùi yù), vöøa cuõng laø "bieán ñoåi thì khoâng",(thuï ñoäng) trong nguõ uaån voâ thöôøng (saéc, thoï, töôûng, haønh, vaø thöùc).
Nhö vaäy, khi "bieán thaønh" söï soáng danh saéc, thöùc hoaøn toaøn laø moät con ngöïa bò bòt maét, laøm coâng cuï, ñaõ bò voâ minh ngoài leân caàm cöông roài. Noù chaúng nhöõng bò chæ huy, maø coøn bò bao phuû toaøn dieän, trong caùi danh saéc thaønh truï hoaïi khoâng ñoù nöõa.
4- Danh saéc ñöa ñeán luïc nhaäp.
Luïc nhaäp voán laø vaän haønh hai chieàu taát nhieân cuûa danh saéc. Theo nhaø Phaät, hoãn hôïp danh saéc khoâng gì khaùc hôn laø moät con ngöôøi. Trong con ngöôøi coù taâm laø danh, vaø thaân laø saéc. Maø taâm con ngöôøi haèng bò voâ minh thuùc ñaåy, khoâng ngöøng chaïy theo sinh töôùng, hieáu ñoäng höôùng ra ngoaïi caûnh, cöù muoán phaân bieät vaø tieáp thu toái ña ngoaïi traàn. Thaønh thöû heä quaû töï nhieân töø ngoaïi traàn "ñaäp vaøo" nguõ quan (goàm maét, tai, muõi, löôõi, thaân), laø moät aûnh höôûng naëng neà, raøng buoäc, vôùi taâm thöùc laãn yù thöùc. Ñoù laø moät ñieàu khoâng theå traùnh ñöôïc.
Khi ñoái öùng vôùi ngoaïi traàn, thì hình aûnh ñaäp vaøo taâm yù qua ñoâi maét, aâm thanh qua hai tai, muøi qua loã muõi, vò qua caùi löôõi, ñuïng chaïm qua laøn da. Naêm traàn caûnh "xaâm nhaäp" taän yù caên (trí oùc) ñoù, tuy thoaït ñaàu chæ taïo ra hai caûm nhaän cô baûn laø hôïp vaø baát hôïp, nhöng veà sau chuùng laïi phaân chia ra nhieàu caûm giaùc vi teá, so saùnh daây chuyeàn khaùc.
Töø ñoù, tieàm löïc bieán thaønh thuaän nghòch, thöông gheùt cuûa chuùng cuõng voâ cuøng phöùc taïp, laøm cho taâm thöùc quay cuoàng. Nhaø Phaät goïi chung nhöõng caûm nhaän sô khôûi, roài bieán daïng, chính vaø phuï, vi teá vaø thoâ keäch daây chuyeàn aáy, laø "löôùi phieàn naõo", hay "ngoaïi traàn phieàn naõo" cuûa yù thöùc.
5- Luïc nhaäp ñöa ñeán xuùc.
Xuùc chính laø söï "ñuïng chaïm" cuûa toaøn theå
nhöõng gì giöõa ngoaïi traàn vaø taâm thöùc. Söï ñuïng chaïm naày khoâng phaûi chæ haïn cheá qua xuùc giaùc (laøn da), maø qua taát caû caùc giaùc quan khaùc. Phaät Giaùo goïi toaøn boä söï "ñuïng chaïm" aáy laø luïc nhaäp. Noùi caùch khaùc ñoù laø "loái daãn vaøo" vaø töông thoâng qua saùu caên nhaõn-nhó-tyû-thieät-thaân-yù, töùc laø qua saùu cöûa maét, tai, muõi, löôõi, thaân, vaø tö töôûng. Noù laø söï phaùt khôûi (hay thieát laäp) cuûa nhöõng "daáu aán" ngoaïi traàn, haèn saâu leân taâm khaûm, ñöôïc taâm thöùc nhaän bieát, khoâng phaûi moät caùch nhö nhieân (ñoäc laäp), maø qua maøng söông muø daøy ñaëc cuûa voâ minh.
Nhöõng daáu aán naày theo luaät voâ thöôøng luoân luoân thay ñoåi, choàng chaát leân nhau, vöøa phuû kín taâm thöùc, vöøa "nhuoäm maøu" taâm thöùc, khieán cho taâm thöùc "bieát" ngoaïi traàn nhö moät caùi gì vöøa xaùc nhaän ñaõ bò phuû nhaän, neân khoâng theå naøo thoõa maõn. Vaø caøng khoâng thoõa maõn, taâm thöùc caøng khao khaùt kinh nghieäm, qua phaân bieät chuû theå vaø khaùch theå. Chaúng haïng nhö caùi ñoù taâm thöùc ñaõ tieáp xuùc roài, ñaõ chính thöùc xaùc nhaän roài, nhöng qua thôøi gian thay ñoåi, noù laïi "thaáy" khaùc ñi, neân taâm thöùc maát haún ñieåm töïa, noù trôû thaønh böùc xuùc, trôû thaønh hoang mang, nghi ngôø.
Ñaây chính laø "xaûo thuaät" cuûa voâ minh. Vì voâ minh khoâng ngöøng taïo ñieàu kieän ñeå taâm thöùc chaúng haøi loøng vôùi nhöõng gì ñang coù vôùi ngoaïi töôùng cuõ, phaûi luoân luoân chaïy tìm caùi "môùi", ñeå ñöôïc söï "thaät" qua ngoaïi töôùng mô öôùc (giaû caûnh), ñeå roài sau ñoù cuõng seõ khoâng haøi loøng vôùi traïng thaùi môùi aáy nöõa.
Ñoái vôùi caùc haøng thaùnh nhaân, khi caùc Ngaøi chöa nhaäp dieät, coøn naèm trong söï soáng luaân hoài, nhöõng traïng thaùi bieán dòch, töø daïng naày ra daïng khaùc, caùc Ngaøi khoâng nhöõng nhaän thaáy ôû ñoù chöùa saün moät nguyeân nhaân baát maõn, hay nguy hieåm, maø caùc Ngaøi coøn thanh tònh cho raèng "aáy laø phaùp trôû ngaïi caàn thieát" ñeå tieán hoùa. Caùc Ngaøi chæ caûnh giaùc giöõa hai chieàu höôùng bieán ñoåi : Moät laø trôû thaønh moät traïng thaùi khaùc suy ñoài hôn, thoaùi hoùa hôn, hay sa ñoïa hôn ñeå neân traùnh, vaø hai laø tieán hoùa ñeán thanh khieát, tinh anh, giaûi thoaùt hôn ñeå haønh thieän. Vaø ñoù laø hieäu quaû cuûa tueä giaùc laønh maïnh.
Noùi caùch khaùc, khi chöa chöùng ñaéc quaû nhaäp löu giaûi thoaùt (keå töø Tu Ñaø Höôøn Ñaïo trôû leân), neáu luaân hoài ñeå trôû thaønh moät traïng thaùi khaùc coù thieän phaùp, thì ñoù laø naác thang giuùp chuùng sinh tieán hoùa, boài ñaép coâng phu Ba La Maät (PÄramitÄ=Ñaùo bæ ngaïn), ñeå vöôït khoûi maøng voâ minh, haàu giaûi thoaùt.
Ñaây cuõng laø lyù do taïi sao kinh Phaät ghi "Baäc Thaùnh thaáp nhaát laø Tu Ñaø Höôøn ñaïo seõ coøn taùi sinh baûy laàn nöõa". Nghóa laø giaùo lyù nhaø Phaät ñaët neàn taûng tieán hoùa treân nhöõng voøng luaân hoài laønh maïnh. Cöùu caùnh giaûi thoaùt phaûi ñaït ñöôïc qua vieân maõn coâng phu tu chöùng. Chöù coâng phu aáy khoâng theå do loøng tham lam, hay ngaõ maïn töï phong cho mình. Caøng khoâng phaûi do moät ñaáng toaøn naêng naøo ban cho !
Ñeán ñaây töôûng cuõng neân baøn sô veà hai chöõ "loøng tham" moät chuùt : Y Ù thöùc tìm kieám, cheá taùc ra thaân môùi, döïa treân quan nieäm vaø kinh nghieäm cuõ, cuõng laø moät hình thöùc cuûa loøng tham. Noù vöøa laø ñoäng cô cuûa "saùng taïo", cuûa "trí nhôù", hay cuûa vaên minh, vöøa laø lyù do sa ñoïa. Noù phoái hôïp vôùi caûm xuùc laäp thaønh "neàn taûng" cuûa so saùnh. Khoâng tieáp xuùc khoâng theå naøo so saùnh, ñeå thay ñoåi phaùp haønh ñöôïc.
Töø ñoù, chuùng ta coù theå suy ra raèng "Loøng tham trong kieáp nhaân sinh voán coù hai maët : Tham trong aùc phaùp seõ ñöa con ngöôøi vaøo voøng sa ñoïa, thì phaûi traùnh. Nhöng tham trong thieän phaùp ñeå tieán hoùa, thì loøng tham seõ bieán daïng thaønh vò tha, caàn thanh tònh caûnh giaùc vaø duy trì. Loøng tham coù theå ñoùng vai oâng chuû raát dôû maø laïi laøm keû phuïc vuï raáy hay. Tham trong thieän phaùp laø mong caàu coù nhieàu phuùc ñöùc, roài tinh taán giöõ gìôùi, boá thí, tònh taâm, laøm nhieàu vieäc laønh chaúng haïng. Ngöôøi quyeát taâm xuaát gia, tu haønh, tham thieàn, nieäm Phaät, thoaït ñaàu cuõng laø moät caùch bieåu loä "loøng tham" trong thieän phaùp.
Ñaïo Phaät tuyeät dieäu thay, khi moät ngöôøi thöïc söï tu haønh caøng laâu, coâng phu caøng cao, tueä giaùc caøng hieån loä, thì söï tham lam maéc dính trong nhöõng phuùc ñöùc cuûa hoï (töôïng tröng baèng haïnh phuùc trong caùc coõi trôøi, hay höôûng thuï nhieàu tieàn taøi, danh lôïi, quyeàn löïc ôû coõi ngöôøi) seõ töï ñoäng giaûm thieåu, cho ñeán khi naøo maéc dính aáy khoâng coøn dö soùt nöõa. Luùc aáy haønh giaû seõ ñaéc quaû giaûi thoaùt. Traùi laïi, ngöôøi coù hình thöùc "tu" Phaät laâu naêm maø khoâng ñaït ñöôïc tueä giaùc nhö vaäy, thì vaãn sa ñoïa nhö thöôøng.
Nhö vaäy, khuyeán khích deïp boû loøng tham moät caùch tuyeät ñoái trong moïi tröôøng hôïp, laø moät lyù thuyeát cöïc ñoan, dieãn giaûng meùo moù veà Phaät giaùo, nhieàu khi söï khuyeán khích aáy chæ vôùi duïng yù thu lôïi cuûa nhöõng ngöôøi nhieãm ñoäc voâ minh.
6- Xuùc ñöa ñeán thoï.
Thoï (hay nhaän chòu) laø keát quaû cuûa caûm xuùc. Neáu caûmxuùc naèm trong aûnh höôûng cuûa voâ minh (laäu), thì thoï cuõngkhoâng traùnh khoûi söï nhieãu nhöông cuûa noù. Töø ñoù, nhöõng caûm thoï phöùc taïp, maâu thuaãn, ñieân ñaûo, luoân luoân choàng chaát leân taâm thöùc, moät caùch môø aûo, khieán cho con ngöôøi, khi tieáp nhaän vui söôùng hay khoå sôû, khoù phaân bieät roõ reät caùi vui söôùng laãn khoå sôû aáy lung laïc danh saéc nhö theá naøo. Noù laøm khoù chòu ôû ñaâu, nôi thaân hay trong taâm naày ?
Ngay caû nhöõng baäc tu haønh chaân chaùnh, ñaït taâm hoàn an tònh, tuy caùc Ngaøi coù theå phaân bieät ñöôïc khoå thaân vaø khoå taâm luùc laâm chung, caùc Ngaøi ít bò caùi khoå thuaàn tuùy thaân xaùc aûnh höôûng. Nhöng veà phöông dieän taâm thöùc, neáu caùc Ngaøi vì lyù do naøo ñoù deã duoâi, giaùn ñoaïn tinh taán, queân caûnh giaùc luïc caên, thì nhöõng tö duy phieàn naõo phöùc taïp, do caûm thoï bieán ñoåi khoâng ngöøng, cuõng coù theå daét daãn yù thöùc caùc Ngaøi ñeán nhöõng chaáp kieán laàm laïc nhö thöôøng.
Theo kinh Phaät, chæ coù ai ñaõ ñaéc ñöôïc thaùnh quaû giaûi thoaùt, töø Tu Ñaø Höôøn Ñaïo trôû leân, thì haønh giaû aáy môùi tieán hoùa an toaøn, khoâng bò sa ñoïa ñe doïa nöõa. Vì keå töø quaû vò Tu Ñaø Hoaøn Ñaïo ñoù (chæ dieät ñöôïc ba laäu laø ngaõ chaáp, hoaøi nghi, vaø meâ tín) caùc Thaùnh nhaân môùi nhaän roõ thaân beänh vaø taâm beänh nhö theá naøo, ñeå duøng Phaùp Phaät giaûi tröø.
Cuõng xin nhaéc laïi "voâ minh caên" tuy laø caùi khoen "nguyeân uûy" cuûa Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, nhöng khi noù höôùng ñoäng, "loaõng vaøo" khoen thöù hai laø haønh, thì noù töùc thì trôû thaønh "voâ minh laäu". Noù coù khaû naêng "töông cöïc", aûnh höôûng vaø noái keát caû hai ñaàu. Noù aån maët trong taát caû caùc khoen nhaân duyeân tieáp theo, ñeå xaây döïng töøng voøng luaân hoài moät, cho ñeán khi chu kyø hieän haønh ñöa noù trôû laïi ñieåm cuõ.
Vì vaäy, quí vò chôù ngaïc nhieân, khi thaáy ôû baát cöù giai ñoaïn naøo trong Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, chuùng toâi cuõng ñeàu nhaéc ñeán hai tieáng voâ minh laäu.
Thoï caûm cuûa tam giôùi chuùng sinh tích tuï töø voâ thæ luaân hoài coù theå noùi nhieàu hôn taát caû vi theå trong vuõ truï naày. Ví nhö nöôùc maét cuûa moãi chuùng sinh chaûy ra, xuyeân qua voâ soá kieáp tröôùc, caû vì ñau khoå vaø vì vui söôùng, ñoå vaøo trong caùc ñaïi döông, khoâng ai coù theå ño löôøng ñöôïc.
Do ñoù, môùi
coù kinh noùi raèng "Nöôùc maét
cuûa chuùng sinh coù theå xem nhieàu hôn
nöôùc bieån". Chaúng nhöõng
nhieàu nhö theá, maø nöôùc
maét chuùng sinh coøn voâ cuøng phöùc
taïp, giao thoa trong bao nhieâu voøng sinh töû
luaân hoài, bieät nghieäp noái lieàn
vôùi coäng nghieäp. Neân söï nhaän
chòu nhaân quaû, quaû nhaân,
hay thoï (vöøa yù laãn
khoâng vöøa yù) laø moät thöïc
traïng khoâng theå traùnh.
7- Thoï ñöa ñeán aùi.
"AÙi" laø söï dính maéc vaøo nhöõng caûm thoï ñuû loaïi. Chöõ "aùi" môùi nghe qua, chuùng ta coù caûm töôûng döôøng nhö "aùi chæ ñôn giaûn laø yeâu thöông". Vaø "vì yeâu thöông neân vöôùng maéc vaøo nhöõng gì goïi laø caûm thoï vöøa yù" (?). Nhöng khi nghieân cöùu taän töôøng, quay veà nguyeân nghóa cuûa tieáng Phaïn, ñeå hieåu chieàu saâu trong giaùo lyù Phaät ñaø, thì chöõ "aùi" (Tanhaø) coù nghóa ñaày ñuû laø "duïc voïng", töùc taâm thöùc thöôøng xuyeân voïng ñoäng, höôùng haún veà nhöõng caùi khaùc, chöa ñeán.
Noùi roõ ra, aùi laø "thích khao khaùt", goàm caû thöông laãn gheùt. Töø ñoù, quí vò ñaõ khoâng thaáy ngöôøi ta cuõng say meâ coi phim coù caûnh töôïng gheâ sôï, ruøng rôïn, döõ doäi, hoài hoäp, giaû töôûng ma quæ laø gì ? Nhöõng thöù ñoù trong chieàu saâu, laø loaïi hình aûnh maø loaøi ngöôøi raát "gheùt". Nghóa laø nhöõng caùi thích thaät ñaùng gheùt, cuõng naèm trong aùi duïc.
Ngaøy nay, taïi moät soá nôi treân theá giôùi, ngöôøi ta ñang "phoå bieán" moät moân "theå thao" kyø quaëc, goïi laø cho caûm giaùc maïnh (sensation forte). Moân "theå thao" naày ñöôïc thöïc hieän baèng caùch nhaûy töø moät ñænh caàu cao xuoáng vöïc thaúm (khoaûng rôi caøng saâu caøng toát), vôùi moät sôïi daây lôùn, co giaõn nhö cao su, coät vaøo hai chaân cuûa "theå thaùo gia".
Dieãn tieán troø chôi naày, laø laøm sao cho thaân theå cuûa ngöôøi tham döï "ñöôïc" rôi nhanh trong khoaûng khoâng, vaø "ñöôïc" giaät maïnh, ngöôïc leân ñoâi ba laàn. Beà ñöùng cuûa cuoäc nhaûy phaûi nhieàu hôn toång soá chieàu giaõn daøi cuûa sôïi daây, coäng vôùi chieàu cao cuûa ngöôøi aáy. Nghóa laø theá naøo cho söùc giaõn toái ña cuûa sôïi daây khoâng ñaäp ñaàu ngöôøi aáy xuoáng ñaát. Noùi toùm laïi, taâm thöùc cuûa phaøm nhaân luoân luoân höôùng veà vaø maéc dính vôùi caû hai caûm giaùc thoûa thích vaø gheâ sôï.
Töø thöïc nghóa saâu saéc aáy, chöõ "aùi" phaûi ñöôïc hieåu laø vöôùng maéc taát caû. Töùc laø toaøn theå caûm thoï ñeàu ñöa ñeán aùi (hay vöôùng maéc).
Nhö treân vöøa noùi, vöôùng maéc ôû ñaây khoâng aùm chæ duy nhaát laø söï raøng buoäc do vöøa yù, do yeâu thöông, maø aùi cuõng aùm chæ luoân söï vöôùng maéc vaøo moïi raøng buoäc do ñoá kî, thuø gheùt, gheâ sôï, vaø caû do tìm kieám nhöõng caùi chöa ñeán, ñeå thöông, ñeå gheùt, hay ñeå ñöôïc "kinh nghieäm" nöõa.
Noùi caùch khaùc, caùi gì chuùng ta thöông yeâu, chuùng ta vöôùng maéc trong taâm ñaõ ñaønh, nhöng nhöõng gì chuùng ta khoâng öa thích, ñoá kî, gheùt boû, chuùng ta cuõng bò vöôùng noù trong taâm moät caùch ñaäm ñaø töông töï, nhieàu khi coøn saâu saéc hôn nhöõng gì chuùng ta öa thích laø ñaøng khaùc.
Con ngöôøi thöôøng xuyeân bò vöôùng maéc traàm troïng vôùi caû hai phía thöông vaø gheùt, maø hoï khoâng bieát. Ngöôøi ta thöôøng nghó laàm raèng "caùi aáy chuùng ta khoâng öa thì chuùng ta chaúng ñeå laïi trong taâm" (?). Nhöng kyø thöïc, taâm thöùc cuûa phaøm nhaân töø voâ thuûy voán bò vöôùng maéc bôûi caû hai maët cuûa tính phaân bieät, ñoái ñaõi, thuaän nghòch. Nghóa laø caùi caøng ñaùng gheùt cuõng caøng ñeå laïi trong taâm.
Roài xuyeân qua nhöõng voøng luaân hoài, voâ soá laàn "aùi" laãn "oá" cuûa kieáp naày choàng chaát leân voâ soá laàn "aùi" laãn "oá" cuûa kieáp khaùc, taïo thaønh moät hoãn hôïp truøng truøng vöôùng maéc "aùi oá", quaán chaët trong taát caû caùc chieàu, hay trong taát caû loaïi duyeân nghieäp.
Ñaây chính laø lyù do Phaät giaùo vaãn noùi : Thoaùt ra khoûi voøng duïc aùi khoâng phaûi laø chuyeän deã, vaø chæ khi naøo ñaït tôùi thaùnh quaû voâ thöôïng cuûa voâ löôïng coâng phu, vieân troøn haønh ñaïo ñaùo bæ ngaïn (vöôït bôø bieån luaân hoài), thì luùc aáy môùi chaéc chaén. Coøn khi môùi ñôn giaûn laø chuyeän hieåu yù nghóa Phaät giaùo qua lyù thuyeát suoâng, hay "tin töôûng" qua "böøng nhaän ra chaân lyù" (ñoán ngoä), maø chöa thuaàn thuïc trong phaïm haïnh, thì aáy vaãn coøn vöôùng saâu trong löôùi duïc aùi.
Maët khaùc, duïc aùi coù khao khaùt laø moät noäi löïc raát maïnh. Noù laø "ñoàng minh" chính vaø tích cöïc cuûa voâ minh. ÔÛ ñaâu coù duïc aùi laãn khao khaùt laø ôû ñoù voâ minh trôû thaønh ña naêng. Voâ minh khi ñöôïc khao khaùt hoå trôï, noù khoâng caàn loäng haønh cuõng vaãn coù theå aûnh höôûng raát höõu hieäu trong moãi haønh vi cuûa sinh ñoäng vaät, nhaát laø con ngöôøi.
Vì duïc aùi laãn khao khaùt chính noù ñaõ noùi leân khuynh höôùng töï che môø lyù trí, hay che môø tính trong saùng cuûa söï phaân bieät, maø khoâng caàn ñeán khoùi ñoäc cuûa voâ minh. Nhö ngöôøi xöa ñaõ chaúng noùi "Thöông sinh ra muø quaùng, vaø gheùt cuõng sinh ra muø quaùng" ñoù sao ?
8- AÙi ñöa ñeán thuû.
Thuû hay giöõ laïi laø keát quaû töï nhieân cuûa duïc aùi vaø khao khaùt (maéc dính). Thuû trong Thaäp Nhò Nhaân Duyeân khoâng ñôn giaûn chæ laø söï "giöõ laïi" bình thöôøng, nhö ngöôøi ta naém giöõ moät caùi gì ngoaïi thaân, khi heát caàn thì ngöôøi ta coù theå vaát noù ñi. Maø "thuû" trong Thaäp Nhò Nhaân Duyeân laø moät söùc maïnh vöøa cuûng coá mong caàu, vöøa saün saøng môû roäng ñaùy tuùi tham ñeå nhaän theâm, chöù khoâng khi naøo chòu bôùt.
Thuû aáy coù boán loaïi :
1/ Duïc thuû, naém giöõ luïc duïc,
2/ Kieán thuû, chaáp chaëc quan nieäm,
3/ Giôùi caám thuû, chaáp hình thöùc, nghi leã cöùu giuùp, meâ tín,
4/ Thöôøng ngaõ thuû, chaáp baûn ngaõ, linh hoàn baát bieán.
Saâu xa hôn nöõa, thuû trong Thaäp Nhò Nhaân Duyeân cuõng coù nghóa laø giöõ chaëc, baùm cöùng, vaøo nhöõng gì bao vaây taâm thöùc, khoâng cho taâm thöùc ôû vò trí "thoaùng kieán töï nhieân", hay ôû tình traïng "khaùch quan", tröôùc hai hieän töôïng phaân bieät. Noù cuõng khoâng ñeå cho taâm thöùc tænh taùo vaø thanh tònh, tröôùc caùc vaän haønh duyeân nghieäp.
Thuû coù theå ví nhö ngöôøi muø soáng treân hoà nöôùc tuø coù ñaùy thoâng ra bieån (töôïng tröng cho loøng tham). Ngöôøi muø aáy chæ caûm thaáy moïi thöù chaát loûng (baát keå dô saïch) töø beân ngoaøi chaûy voâ, chöù khoâng bao giôø caûm thaáy nöôùc töø trong vuõng tích ñoïng aáy chaûy ra. Cuõng nhö loøng tham chaúng khi naøo coù ñaùy, ñoå khoâng bao giôø ñaày. Vaø leõ dó nhieân khoûi caàn phaûi nhaéc laïi, thuû ôû ñaây laø moät boä phaän trung thaønh cuûa voâ minh.
Trong ngoân ngöõ haèng ngaøy, chuùng ta cuõng thænh thoaûng nghe ñeán moät soá töø ngöõ keùp coù chöõ "thuû". Chaúng haïng nhö "baûo thuû", vôùi nghóa laø khoâng chòu canh caûi. Ngöôøi coù tính baûo thuû laø ngöôøi khoâng thích söûa ñoåi, nhöng hoï khoâng chöøng vaãn bieát tình traïng thay ñoåi ñoâi khi cuõng toát, cuõng thieát thöïc. Vaø coù theå moät ngaøy kia hoï seõ thay ñoåi yù kieán ñoù. Traùi laïi, thuû trong Thaäp Nhò Nhaân Duyeân khi bò voâ minh bao phuû, thì tuyeät ñoái khoâng bieát coù tình traïng thieát thöïc tieán hoùa naøo caû.
Bôûi vaäy, phaùp tu trong nhaø Phaät, laø phaùp tu phaûi ñuû khaû naêng veït tan maøng voâ minh, chaët ñöùt nguoàn nuoâi döôõng cuûa nhöõng aùc phaùp tieâu cöïc, baûo thuû. Moät trong nhöõng aùc phaùp laøm cho luaân hoài baát taän ñoù trong tam giôùi, coù teân laø thuû.
Vaø ñeå chöùng minh caùi hôïp lyù nhaân duyeân töông quan :"Neáu beû gaõy khoen naày, thì khoen kia khoâng phaùt sinh", ñöùc Phaät ñaõ neâu ra moät thaät phaùp chaám döùt chu kyø ñau khoå, ñoái trò ñöôïc vôùi caû hai chieàu cuûa chuoãi Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, töø "voâ minh laäu" xuyeân suoát 11 khoen, quay laïi ñieåm khôûi ñaàu laø "voâ minh caên", ñeå döøng haún ôû "voâ haønh", toaøn tònh, chaân nhö, Nieát Baøn.
Ñoù laø phaùp tu ñaït ñeán Thaùnh Tueä voâ nhieãm, keát quaû cuûa Nhö Lai Thieàn Töùc Quaùn (ÄnÄpÄnasati), hay An Ban Thuû Y Ù (Hieän Taïi Laïc Truù), tieán tôùi Minh Saùt Tueä (VipassanÄ),taâm thöùc thuaàn thuïc thanh tònh cuøng vôùi hôi thôû ñang thay phieân nhau vaøo ra.
(Thieàn hôi thôû laø moät phaùp moân tu Phaät, vöøa thöïc tieãn vöøa cao sieâu, maàu nhieäm, ñoøi hoûi moät trình ñoä vaø moät coâng phu thöïc haønh khaû dó, môùi thaûo luaän nghieâm chænh ñöôïc. Do ñoù, chuùng ta khoâng theå khinh suaát caên cöù vaøo moät vaøi hieän töôïng "danh tieáng", maø baøn ñeán moät caùch suy luaän suoâng !).
9- Thuû ñöa ñeán höõu.
Höõu laø tình traïng khoù traùnh ñöôïc cuûa thuû. Tình traïng ñoù laø moät hoãn hôïp cuûa hai phöông dieän chaáp kieán, maéc dính vaøo coù vaø khoâng. Khi goïi laø coù vì caùi aáy naèm trong khaùt voïng, hôïp vôùi loøng tham. Vaø khi goïi laø khoâng, vì caùi aáy khoâng naèm trong khaùt voïng, chaúng ñaùp öùng loøng tham. Töùc laø khi coù söï thoûa maõn töông ñoái hay thích hôïp moät phaàn vôùi loøng tham, thì nhaân sinh goïi ñoù laø "coù", laø "vui". Traùi laïi, khi thöïc taïi toû ra baát thuaän, ôû moät tyû leä naøo ñoù vôùi loøng tham, thì con ngöôøi goïi aáy laø "khoâng", laø "khoå". Nhö vaäy, caû khoå laãn vui ñeàu laø "höõu" heát.
Nhöng theo Phaät giaùo, khoâng coù tình traïng naøo trong tam giôùi luaân hoài, nhaát laø trong coõi ngöôøi, maø töï taùnh toaøn vui, hay toaøn khoå. Taát caû ñeàu töông ñoái vaø caáu keát giao thoa laãn nhau. Trong caùi vui chaéc chaén taøng aån noãi khoå, vaø trong noãi khoå cuõng coù giaûi phaùp laøm cho giaûm ñi, ñöôïc xem laø nguoàn vui. Chuùng chaúng bao giôø taùch rôøi nhau, nhö ngöôøi ta haèng suy nghó, hay mong öôùc (moät daïng cuûa loøng tham).
Loøng tham ñoàng loõa vôùi voâ minh, thöôøng xuyeân ñaùnh löøa taâm thöùc, laø ñieåm töïa cuûa noù. Vì khoâng ngöøng bò ñaùnh löøa, neân taâm thöùc luoân luoân "tin" raèng nieàm vui (hay haïnh phuùc) trong söï soáng coù theå "toaøn veïn", neân khi nhaän ra haïnh phuùc khoâng hoaøn toaøn, thì taâm thöùc maát ñònh höôùng, "thaát voïng".
Roài vì noù tieáp tuïc bò ñaùnh löøa, neân lieàn haêm hôû ñi tìm haïnh phuùc môùi, hy voïng caûi thieän hôn, nhö moät ngöôøi röôït baét caùi boùng cuûa mình, vaø chaéc chaén khoâng bao giôø baét ñöôïc. Cuoái cuøng söï röôït baét naøo cuõng baát thaønh taïo ra nhöõng voøng laån quaån voâ ñònh, hay taïo ra nhöõng chu kyø phieâu löu vôùi voâ soá ñieåm khôûi haønh cuøng voâ soá ñieåm chaúng ñeán.
Nhöng phaùp tu taâm thanh tònh trong ñaïo Phaät khi ñaït thaønh, coù ñònh löïc ñeå quaùn chieáu, thì nhöõng caùi ngöôøi ta goïi laø vui, töï taùnh noù khoâng haún laø vui, vaø nhöõng gì ngöôøi ta goïi laø khoå, töï taùnh noù cuõng chaúng haún laø khoå. Khoå hay vui chæ phaùt sinh do "thuû", oâm cöùng moät trong hai kieán chaáp ñoái laäp nhau maø ra. Kieán chaáp aáy voán laø neàn taûng cuûa höõu. Noùi caùch khaùc "kieán chaáp cuõng laø höõu".
10- Höõu ñöa ñeán sinh.
Sinh (hay taùi coù söï soáng, döôùi tình traïng naày hay tình traïng khaùc, töùc tìm laïi thaân theå môùi, höôùng ñoäng) laø chaën ñöôøng phaûi ñeán cuûa chaáp höõu(baùm ngaõ).Sinh (hay taùi sinh) cuõng laø "keát quaû" cuûa voâ thuûy phaùp haønh tích tuï (hay truøng truøng duyeân khôûi ñoå doàn voâ höõu), goàm taâm vaø vaät, hay taâm thöùc vaø vaät chaát.
Neáu ví taâm thöùc laø maët traùi cuûa ñoàng tieàn, thì maët phaûi cuûa noù laø vaät chaát. Vaät chaát cuõng laø ñoái töôïng thieát yeáu ñeå taâm thöùc khoâng thanh tònh maéc dính. Ñoái töôïng ñoù chính laø "saéc Töù Ñaïi" (Catu mahÄbhÅ«tarÅ«pÄni), goàm boán yeáu toá huyeàn dieäu, maø ngoân ngöõ cheá ñònh cuûa loaøi ngöôøi thöôøng goïi noâm na laø ñaát (pathavÄ«), nöôùc (Äpo), khí (vÄyo), vaø löûa (tejo).
Boán yeáu toá naày voán voâ lyù, voâ töôùng, voâ thieän, voâ aùc. Chuùng "coù maët" khaép moïi nôi, beân trong cuõng nhö beân ngoaøi taát caû sinh theå, vaïn vaät, höõu tình laãn voâ tình, höõu hình laãn voâ hình.
Khi xuyeân qua taâm thöùc höôùng ñoäng, chaáp kieán, chuùng hieän ra laø phaùp, laø taùnh, laø töôùng, laø thieän, laø aùc, neân chuùng luoân luoân tuøy duyeân hôïp roài tan, ñeå vónh vieãn luaân hoài, hay ñeå sau cuøng quay laïi "nguyeân uûy". Khi "hôïp" thì chuùng toû ra töôùng, toû ra taùnh, toû ra thieän (toát), toû ra aùc (xaáu), hay noùi chung laø chuùng COÙ. Vaø khi "tan" thì chuùng daàn daàn "bieán maát", neân trôû thaønh voâ töôùng, voâ taùnh, voâ thieän, voâ aùc, töùc chuùng cuõng laø KHOÂNG. Nhö vaäy, "khoâng"hay "coù"laø do taâm chaáp "nhìn" töù ñaïi tuøy duyeân phoái hôïp, chöù phoái hôïp aáy khoâng phaûi laø "baûn theå" chaân nhö cuûa töù ñaïi. Noùi caùch khaùc, phoái hôïp aáy laø giaû töôùng cuûa töù ñaïi.
Ñaây chính laø naêng löïc cuûa luaät voâ thöôøng (aniccÄ), hay phaùp voâ ngaõ (anattÄ) naèm trong duyeân hôïp tan, cuõng nhö tueä giaùc phaù chaáp laø môû ñaàu cuûa phaùp haèng tònh(niccÄ) hay voâ sanh baát töû, giaûi thoaùt Nieát Baøn (nibbÄna), khoâng vöôùng vaøo duyeân hôïp (uaån=khandha).
11- Sinh ñöa ñeán Töû.
Töû laø keát quaû töï nhieân cuûa hai traïng thaùi haèng coù laø laõo vaø beänh trong moïi hoãn hôïp. Laõovaø beänhñoàng thôøi cuõng laø hai hình thöùc bieán hoùa veà chieàu cuûa moïi hieän töôïng thaønh vaø truï. Nhöng vì chöa giaùc ngoä, khoâng haøi loøng, neân ngöôøi ta chaúng nhìn nhaän caùi giaù trò bieán hoùa töï nhieân aáy, ngöôøi ta voäi goïi noù laø hai tình traïng suy ñoài cuûa moät vaät chaát.
Nhöng trong Phaät Giaùo, chuùng ta coù theå coù caùi nhìn saâu saéc hôn : Laõovaøbeänh ñaùnh daáu söï thay ñoåi "phaûn hoài", nghòch chieàu vôùi söùc soáng cuûa thaân xaùc ñoäng vaät. Neáu töø khi sinh ra cho ñeán nöûa kieáp soáng, thaân theå ñoäng vaät bieán ñoåi theo chieàu "tieán" (ñi tôùi), goïi laø phaùt trieån, hay tröôûng thaønh, thì töø nöûa kieáp soáng cho ñeán luùc ngöøng thôû, thaân theå bieán ñoåi theo chieàu "thoaùi" (quay laïi), goïi laø laõo beänh töû. Ñoù laø moät söï caàn thieát.
Tuy noù khoâng thuaän vôùi yù muoán cuûa con ngöôøi phaøm tuïc. Nhöng ñaõ coù tieán (khöù) thì phaûi coù thoaùi (hoài), ñeå chuyeån chu kyø soáng bieán hoùa, maø taát caû sinh vaät phaûi traûi qua. Noùi caùch khaùc, baát cöù toång hôïp naøo (höõu cô hay voâ cô), neáu hôïp thaønh töø nhöõng nhaân toá khaùc nhau, ñeàu phaûi coù hieän töôïng "chuaån bò tan raõ" ñeå bieán maát, haàu hieän ra caùi môùi. Hieän töôïng chuaån bò tan raõ aáy chính laø laõo, beänh vaø töû vaäy.
Neáu phaùt bieåu moät caùch Phaät hoïc hôn, thì laõo vaø beänh laø hai "töôùng" cuûa voâ thöôøng (AniccÄ). Maø voâ thöôøng laø "ñònh luaät" cuûa phaùp haønh hay bieán hoùa (sankhÄrÄ). Cho neân laõo vaø beänh cuõng laø hai "töôùng" cuûa bieán hoùa.
Roài söï bieánñeåhoùa (hay bieán thaønh hoùa) cuõng chính laø "neàn taûng" cuûa toaøn theå hieän höõu, hieän höõu bieät daïng hay ñoàng daïng, trong tam giôùi. Vaø bieán hoùa cuõng laø qui luaät neàn taûng cuûa khoa hoïc !
Vôùi vuõ truï ñaõ thaønh hình, neáu khoâng coù bieán ñeå hoùathì thöïc taïi laø moät ñieàu nghòch lyù. Nghòch lyù vì neáu chaúng coù bieán hoùa thì saéc töôùng sô khai vaãn maõi maõi laø nguyeân traïng, baát ñoäng. Danh phaùp hay taâm thöùc ñaõ khoâng theå coù, hay neáu coù thì "noù" ñaõ vónh vieãn bò caàm tuø, khoâng ñöôïc saùng taïo, vaø cuõng khoâng coù keát quaû cuûa khuynh höôùng saùng taïo.
Theo ñoù, taâm thöùc chaúng bao giôø coù theå laø nguoàn saùng, coøn noùi chi ñeán chuyeän "noù" thaáy laïi nguoàn saùng chính noù, ñeå khôûi sinh trí tueä, phaùt minh ra moät coõi traàn haèng bieán ñoåi, maø ngaøy nay ngöôøi ta goïi laø "vaên minh taân thôøi" ? Nguyeân traïng khoâng bieán hoùa aáy phaûi chaêng laø tuø nguïc voâ thôøi gian, hay "voâ giaùn nguïc" ?
Laõo tuy beà ngoaøi laø bieåu hieän cuûa giai ñoaïn suy taøn, nhöng beà trong noù bao goàm giai ñoaïn chuaån bò ñeå taùi phaùt trieån. Moät ñöùa beù sau khi sinh ra phaûi lôùn leân, nghóa laø phaûi tröôûng thaønh (moät daïng khaùc cuûa "laõo"), thì noù môùi soáng bình thöôøng, linh ñoäng ñöôïc. Ai khoâng muoán "laõo" hay giaø ñi, töùc laø khoâng muoán tröôûng thaønh, chính laø ngöôøi aáy chuû tröông ngöng ñoïng, ñi vaøo neûo beá taéc ?
Vì vaäy, bieán hoùa chính laø "loái thoaùt", hay bieán hoùa chính laø phöông tieän thaêng hoa cuûa taâm thöùc. Dó nhieân "bieán hoùa" (nhö phöông tieän) ôû ñaây coù theå coi laø con dao hai löôõi : Bieán hoùa vaøo höôùng toát hôn goïi laø loái thoaùt tieán hoùa, coøn bieán hoùa vaøo neûo xaáu hôn thì goïi laø loái daãn vaøo thoaùi hoùa, sa ñoïa.
Trong chu kyø sinh laõo beänh töû, thì laõo vaø beänh laø bieán, coøn töûvaø sinh laø hoùa. Noùi caùch khaùc, töû tuy laø keát toaùn sau cuøng cuûa laõo vaø beänh, nhöng töû cuõng laø "hieäu soá" ñaàu tieân cuûa "hoùa roài sinh". Söï phöùc taïp cuûa bieán hoùa aáy, khi coøn luaân hoài, laø hieän thaân cuûa voâ minh, laø tình traïng che aùng, khoâng ñònh ñöôïc ñaàu ñuoâi, trong "baùnh xe" Thaäp Nhò Nhaân Duyeân vaäy.
Nhöng caàn löu yù moät ñieàu, laø bieán hoùa höôùng veà phaåm tòch tònh cuûa chö Phaät vaø chö thaùnh A La Haùn thì khaùc. Ñoù laø chaân lyù vi dieäu, naèm trong coâng phu tu chöùng vieân troøn Ba La Maät. Phaøm nhaân nhö chuùng ta, chöa ñaït ñöôïc thaùnh quaû giaûi thoaùt, chöa ra khoûi tam giôùi luaân hoài (trôøi, ngöôøi, vaø ñoïa caûnh), thì khoâng theå naøo dieãn giaûng chính xaùc ñöôïc.
Vaø vì cöùu caùnh vi dieäu aáy chaúng gioáng baát cöù phaùp naøo trong tam giôùi, neân xöa nay caùc trí giaû hoïc Phaät vaãn noùi laø "khoâng", ñeå aùm chæ tính haèng thay ñoåi, seõ hoaïi dieät, khoâng vónh vieãn nhö tam giôùi, chöù chaúng phaûi khoâng laø maát haún, tuyeät dieät (ñoaïn kieán=taø kieán). Vaõ laïi, neáu döïa treân lyù leõ (logic) maø noùi, thì hoùa töùc laø phaûi hoùa ra caùi gì khaùc (duø ngaén haïn hay daøi haïn), chöù chaúng theå hoùa ra caùi tieâu maát ñöôïc !
12- Töû cuûa phaøm nhaân ñöa ñeán voâ minh.
Nhö treân ñaõ noùi, töû laø hieän töôïng bieán hoùa, keát toaùn cuoái cuøng, cuûa kieáp soáng sinh vaät, trong chu kyø thaønh truï dò dieät. Noù cuõng laø caùi khoen thöù möôøi hai, tieáp giaùp vôùi khoen thöù nhaát "löôõng ñaàu" coù teân laø voâ minh, trong Thaäp nhò Nhaân Duyeân. Töû theo nghóa thoâng thöôøng laø cheát, laø chaám döùt sinh meänh hieän taïi höõu haïn. Vì xaùc thaân ñang coù ñaõ "laõo", ñaõ suy taøn, khoâng coøn ñuû ñieàu kieän thích hôïp ñeå duy trì hoaït ñoäng sinh toàn nöõa. Do ñoù, Töû laø keát quaû taát nhieân cuûa laõo vaø beänh.
Nhöng Phaät Giaùo coøn chæ roõ hôn raèng töû laø keát thuùc moät duyeân hôïp theo chu kyø, chöù töû hay cheát, khoâng coù nghóa laø "chaám döùt taát caû nhöõng voøng bieán hoùa". Noùi caùch khaùc, söï cheát laø moät ñieàu caàn thieát cho lòch trình bieán hieän. Hay nhö treân ñaõ noùi, söï cheát chæ laø daáu hieäu cuûa bieán thoâi, coøn hoùa vaãn coøn ñoù, seõ phaùt ra hieän töôïng khaùc. Ñoù laø daáu hieäu cuûa sinh, cuûa hoùa hôïp vôùi nhöõng gì "cuøng duyeân, cuøng höôùng" vôùi noù ñeå taùi hieän höõu. Neáu hoùa hôïp vôùi tham duïc voâ minh thì sinh trong voøng luaân hoài. Coøn neáu hoùa hôïp vôùi thanh tònh, vôùi toái thieåu duïc voïng, hay vôùi toái thieåu voâ minh, thì aáy laø höôùng ñeán thanh cao, tröôùc khi ñaït "Nieát Baøn", thoaùt ra ngoaøi voøng luaân hoài.
Cöùu caùnh Nieát Baøn trong nhaø Phaät chung qui chæ coù theá. Nhöng ñaït ñöôïc hay khoâng, chaúng phaûi laø chuyeän ñôn giaûn.
***
***
[ Trôû Veà ]