Qua caùi nhìn naày, ngöôøi Phaät töû nhaän thaáy "lyù nhaân quaû theo Phaät giaùo bao giôø cuõng nghieäm ñuùng". Noù xaùc ñònh nguyeân taéc "coù quaû thì phaûi coù nhaân", hay ngöôïc laïi "khoâng nguyeân nhaân naøo maø chaúng ñöa ñeán haäu quaû". Haäu quaû aáy, trong moät soá tröôøng hôïp, coù theå töông xöùng vôùi nguyeân nhaân, nghóa laø hôïp lyù. Vaø trong moät soá tröôøng hôïp khaùc coù theå baát töông xöùng (ñoái chieáu vôùi nguyeân nhaân), hay baát hôïp lyù.
Trong khi hai thuaät ngöõ nghòch nghóa Taây phöông laø "Logique" vaø "Illogique", töông ñöông vôùi caëp töø Haùn Vieät, laø "hôïp-lyù" vaø "baát-hôïp-lyù", ñang toû ra raát thoâng duïng trong caùc giôùi khoa hoïc, nhaát laø giôùi chuyeân nghieân cöùu veà "Causaliteù de la matieøre" (1), thì nhoùm chöõ "lyù nhaân quaû" trong nhaø Phaät, vì bò coi thöôøng (hay boû queân) caùi yeáu toá toái quan troïng, laø thöïc teá trôï duyeân hay vaên hoùa, neân laøm cho ngöôøi ta khi nghe noùi, caûm thaáy noù thuaàn tuùy "toân giaùo" (nhö thuoäc veà linh quyeàn thöôûng phaït), hay noù chæ naèm trong laõnh vöïc luaân lyù xaõ hoäi maø thoâi.
(1) Töï ñieån Le Petit Larousse Illustreù ñaõ ñònh nghóa : "Causaliteù (du pheùnomeøne) de la matieøre" est le "Rapport qui unit la cause aø l'effet". Donc "Les meâmes causes dans les meâmes conditions produisent les meâmes effets".
Taïm dòch : "Nhaân quaû (cuûa hieän töôïng vaät chaát) laø moái lieân heä, keát töø nguyeân nhaân ñeán haäu quaû". Vaø töø ñoù suy ra: "Nhöõng nguyeân nhaân gioáng nhau trong nhöõng ñieàu kieän gioáng nhau thì cho ra nhöõng haäu quaû gioáng nhau".
Ñeå ñaày ñuû hôn, soaïn giaû xin neâu caâu hoûi, boå tuùc vaán ñeà raèng : "Nhöng neáu nhöõng nguyeân nhaân gioáng nhau, laïi xaûy ra trong nhöõng ñieàu kieän (trôï duyeân=vaên hoùa) khaùc nhau, thì keát quaû seõ ra sao ?" "Mais si les meâmes causes ne se deùroulent pas dans les meâmes conditions, alors quels effets ?"
Chuùng ta khoâng caàn phaûi chôø töï ñieån "Le Petit Larousse Illustreù" ñoàng yù raèng : Neáu nhöõng nguyeân nhaân gioáng nhau, dieãn ra trong nhöõng hoaøn caûnh khaùc nhau, thì haäu quaû phaûi sai bieät, khaùc ñi !
Roài laém tröôøng hôïp xaûy ra giöõa ñôøi soáng haèng ngaøy: "Ngöôøi aên hieàn ôû laønh thì gaëp nhieàu baát haïnh, vaø keû gian manh hieåm aùc, laïi thöôøng ñöôïc phaùt ñaït, may maén, bình an...", caøng laøm cho tö töôûng chuoäng hôïp lyù cuûa con ngöôøi phaân vaân hôn nöõa. Chöa keå moät soá caù nhaân chuyeân laïm duïng thöïc teá phaûn ñaïo ñöùc ñeå truïc lôïi, lieàn döïa vaøo ñoù, xuyeân taïc keát luaän raèng : "Luaät nhaân quaû noùi chung, hay lyù nhaân quaû trong nhaø Phaät noùi rieâng, chæ laø chuyeän suy töôûng höùa heïn, an uûi haûo huyeàn, nghe "coâng baèng" treân lyù thuyeát, nhöng khaùc xa thöïc teá... "
Loái baøi baùc aáy toû ra khaù "hieäu löïc", ñoái vôùi nhöõng ngöôøi chæ quan nieäm lyù nhaân quaû moät caùch ñôn giaûn, cöùng ngaéc, xem ñoù nhö moät "quy luaät baát bieán". Kieåu nhaém maét noùi raèng : "Laøm vieäc laønh thì luoân luoân seõ höôûng troïn quaû laønh, coøn phaïm ñieàu aùc thì chaéc chaén phaûi nhaän ñuû quaû xaáu" (?). Maø hoï khoâng bieát hay khoâng chuù troïng ñeán caùc yeáu toá hoaøn caûnh, töông duyeân, lieân ñôùi, töùc thöïc teá xaõ hoäi (vaên hoùa).
Caùc yeáu toá naày raát quan troïng, nhöng haàu heát ngöôøi ta laïi coi thöôøng. Tyû nhö tin raèng "heã ñöôøng toát boät toát, thì caùi baùnh nhaát ñònh seõ ngon", maø khoâng caàn nghó ñeán caùc yeáu toá caàn thieát nhö nhieät ñoä, ngheä thuaät laøm vieäc, laãn phöông tieän troän vaø nhoài boät. Treân thöïc teá, caùc yeáu toá aáy môùi chính laø "moâi tröôøng bieán hoùa" ra taát caû dieãn tieán "töø ñöôøng boät ñeán caùi baùnh" hay "töø nhaân ñeán quaû".
Nghóa laø khi nghieân cöùu caën keõ vaøo lyù Nhaân
quaû moät caùch khoa hoïc, qua thöïc teá ñôøi soáng, vôùi nhöõng ñieàu kieän bieán thieân giöõa taâm vaø vaät, naèm trong tieán trình töông duyeân khoâng phaûi moät chieàu, maø laø xoay chieàu (chu kyø), ñöôïc hoaøn caûnh thöïc taïi "pha troän", töø nhaân ñeán quaû, roài töø quaû ñeán nhaân, thì chuùng ta seõ nhaän thaáy lyù nhaân quaû trong nhaø Phaät laø moät "phöông trình bieán dòch toaøn dieän".
Phöông trình aáy coù theå vieát ra moät caùch roõ raøng : nhaân coäng vôùi duyeân thaønh ra quaû (a+b=c), chöù khoâng phaûi "nhaân naøo quaû naáy" (a=a'), nhö moät soá ngöôøi thöôøng töôûng. Töø nhaân ñeán quaû phaûi xuyeân qua duyeân. Vì vaäy "phöông trình toång quaùt" lyù nhaân quaû aáy, voán chöùa taát caû caùc "aån soá" aét coù vaø ñuû, hôïp lyù laãn baát hôïp lyù, töông xöùng laãn baát töông xöùng. Nhöõng aån soá aáy luoân luoân bò thay ñoåi tuøy theo caùc ñieàu kieän töông duyeân (töùc laø tuøy theo "daãn soá" b), caáu keát giöõa nhaân vaø quaû, treân moät chuoãi chu kyø.
Caùc ñieàu kieän töông duyeân aáy raát quan troïng, vì noù döï phaàn chính vaøo vieäc nghieäm ñuùng hay laøm sai bieät "ñaùp soá" döôùi daïng keát quaû.
Thöû neâu vaøi ví duï :
Anh A coù löôïng haït gioáng toát. Noùi chung thì haït toát phaûi sinh caây vaø traùi toát (hieåu theo kieåu cöùng ngaéc "nhaân naøo quaû naáy"). Vì tin nhö vaäy (giaû duï theá) neân anh A ñaõ chaúng quan taâm ñeán trôï duyeân, ñem haït toát thôø ô gieo treân choã ñaát taàm thöôøng hay ñoäc ñòa soûi ñaù. Anh laïi ít chaêm soùc, cöù ñeå cho noù "töï nhieân phaùt trieån". Keát quaû ñeán muøa anh gaët haùi chaúng bao nhieâu, vaø quaû thu löôïm cuõng khoâng sung toát nhö anh tin töôûng.
Traùi laïi, anh B chæ coù nhöõng haït gioáng khoâng xuaát saéc, hay töông ñoái xaáu. Treân nguyeân taéc thì haït xaáu khoù moïc, vaø neáu moïc thì caây seõ yeáu ôùt, khoâng theå cho traùi toát ñöôïc (laïi cuõng "nhaân naøo quaû naáy"). Nhöng anh B nhôø coù tinh thaàn quan saùt, bieát ñöôïc giaù trò cuûa hoaøn caûnh trôï duyeân. Anh caån thaän tìm choã ñaát thích hôïp ñeå gieo haït. Anh cuõng theo doõi, chaêm soùc caây töø luùc naåy maàm, thöôøng xuyeân boùn phaân töôùi nöôùc. Neân ñeán muøa, anh thu hoaïch khaù toát, vaø quaû môùi coøn chöùa haït gioáng cho kyø sau, toát hôn haït gioáng tröôùc raát nhieàu.
Y Ù nghóa cuï theå cuûa hai thí duï treân ñaây, tuy taàm thöôøng, thuoäc veà vaät chaát, nhöng aùm chæ (nghóa boùng) cuûa noù laïi raát quan troïng, trong laõnh vöïc xaõ hoäi bieán hoùa taâm linh con ngöôøi (tröøu töôïng).
AÙm chæ aáy ñaõ thöôøng ñöôïc ñöùc Phaät nhaéc ñeán, moät caùch tröïc tieáp hay giaùn tieáp, qua nhieàu baøi phaùp, nhaèm dieãn taû taùc yù (nhaân) phaùt ra haønh ñoäng (quaû) nôi thaân vaø taâm thöùc cuûa moät con ngöôøi, bò aûnh höôûng bôûi hoaøn caûnh xaõ hoäi ñang soáng, ñeå sinh ra thuïc quaû ra sao. Nhaát laø chuùng ta tìm thaáy phaûn aûnh cuûa caùc aùm chæ aáy trong caùc boä kinh phoå thoâng, thuoäc Tam Taïng Phaïn ngöõ (Tipitaka) löu laïi, nhö Tuùc Sinh Truyeän (JÄtaka), coøn goïi laø kinh Boån Sinh (thuaät laïi moái lieân quan vôùi tieàn kieáp), kinh Phaïm Voõng (BrahmajÄla Sutta) noùi veà 62 loaïi coá chaáp (taø kieán) ñoùng khung, meâ tín, dò ñoan, vaø kinh Sa Moân Quaû (SÄmaññaphala Sutta), noùi veà phuùc loäc xöùng ñaùng nhaõn tieàn, hay quaû baùo seõ ñeán trong kieáp sau, cuûa caùc baäc sa moân tinh taán tu haønh, nghieâm trì giôùi luaät, hoaëc cuûa thieân chuùng, hay cuûa thieän nam tín nöõ, cö só taïi gia soáng ñôøi tònh haïnh, v.v...
Muïc ñích cuûa caùc kinh Phaät aáy, laø neâu leân vai troø then choát cuûa nhöõng ñieàu kieän trôï duyeân trong lyù nhaân quaû, töùc hoaøn caûnh thaân caän töông quan, chöùa ñöïng nhöõng va chaïm soáng, cuûa con ngöôøi. Noùi caùch khaùc, nieàm tin trong hoaøn caûnh vaên hoùa xaõ hoäi laø ñieàu kieän trôï duyeân chính, laø yeáu toá bieán ñoåi moät caùch saâu xa caû "hai cöïc" nhaân vaø quaû.
Hieäu löïc bieán ñoåi huøng haäu vaø ña daïng aáy, cuûa nhöõng sinh hoaït töông duyeân hieän höõu, khoâng ngöøng chuyeån hoùa taâm vaø vaät, trong yù thöùc cuûa moãi caù nhaân, qua caùc trôï löïcthuaän hay nghòch trong xaõ hoäi. Thuaän (laønh maïnh) thì boå khuyeát, ñieàu chænh, caûi thieän cho haønh ñoäng laøm nghieäp nhaân, töùc laø daãn ra loái saùng (taêng tröôûng quaû phuùc). Vaø nghòch (taø kieán thì bieán thaønh chaät heïp, keàm cheá, ngaên trôû, che khuaát saùng suoát, ñaåy phaùp haønh trong hieän taïi vaøo boùng toái (laøm giaûm, laøm troå leäch chieàu, hay trieät tieâu quaû phuùc).
Ñoù chính laø "ñaàu moái" cuûa nhöõng "ñaùp soá" sai bieät. Nghóa laø cuøng moät nhaân, maø tröôøng hôïp naày thì chuùng cho quaû (ñaùp soá) töông xöùng, nhaân naøo quaû naáy, hôïp lyù hay toát hôn. Coøn tröôøng hôïp khaùc, thì chuùng hieän ra quaû xaáu, ñaùp soá baát töông xöùng, nhaân moät ñaøng quaû moät neûo, nhaân cao quaû thaáp, hay baát hôïp lyù. Noùi caùch khaùc, nhaân laønh maø hôïp vôùi duyeân laønh (thuaän=soi saùng) thì môùi sinh ñöôïc quaû laønh, coøn nhaân laønh maø gaëp phaûi duyeân döõ (nghòch=coù tham, saân, taø kieán, voâ minh), thì seõ sinh ra quaû xaáu.
"Duyeân laønh" ñoái vôùi con ngöôøi, laø ñöôïc sinh ra trong moät gia ñình coù chaùnh kieán, ñaïo ñöùc, hoaëc ñöôïc gaàn guõi baïn höõu saùng suoát, löông thieän, vaø nhaát laø ñöôïc höôùng daãn bôûi thaày toå trong saïch, thanh tònh, chaân tu. Nghóa laø ñöôïc soáng trong moät khung caûnh sinh hoaït, maø ñònh höôùng haønh ñoäng cuûa con ngöôøi ñöôïc ñaët neàn taûng treân giaù trò ñaïo ñöùc.
Veà phöông dieän xaây döïng xaõ hoäi, muoán duy trì vaên minh tieán boä, thì duyeân laønh aáy phaûi ñöôïc coi troïng vaøo haøng ñaàu. Sau duyeân laønh (trôï duyeân hieän taïi coù soi saùng), môùi keå ñeán caùi nhaân nghieäp cuûa tieàn kieáp, ñaõ cho quaû toát khaû dó, "giuùp" moät ngöôøi ñöôïc taùi sinh bình thöôøng, coù ñaày ñuû nguõ quan caûm giaùc, khoâng bò taøn taät trong kieáp naày. Cuoái cuøng môùi noùi ñeán söï troâng caäy vaøo keát quaû, cuûa nhöõng thieän nghieäp maø con ngöôøi ñaõ taïo trong quaù khöù, hay ñang laøm trong hieän taïi.
Taâm laønh, (nhö thöïc thaø, thöông ngöôøi, töø bi, tin töôûng), tuy laø caùi nhaân toát, nhöng neáu khi haønh ñoäng thieáu trí tueä vaø duõng löïc (töùc thieáu hieåu bieát saùng suoát, vaø thieáu can ñaõm, sôï trôû ngaïi, hay vì "neå" ngöôøi, khoâng muoán bò mích loøng... roài laøm), thì haønh ñoäng aáy chaúng khaùc naøo anh A trong thí duï gieo haït noùi treân. Haït gioáng (nhaân) duø toát ñeán ñaâu maø chaúng gaëp ñaát thích hôïp (baát thieän thoå), thì chöa phaûi laø yeáu toá quyeát ñònh söï gaët haùi (quaû) nhö yù muoán.
Laïi nöõa, khi baøn ñeán lyù nhaân quaû, cuõng coù laém ngöôøi goïi laø "tu phöôùc", thöôøng ñôn giaûn noùi raèng : "Toâi cuùng döôøng cho moät ñaïo só, vì vò aáy soáng troïn ñôøi ôû nôi thôø phöôïng, döôùi hình thöùc cuûa moät nhaø tu". Roài hoï bieän luaän moät caùch ñôn phöông raèng : "Phöôùc baùu nhieàu hay ít laø do loøng tin, chöù khoâng caàn bieát ñoái töôïng coù ñöùc haïnh hay khoâng. Mình cöù nghó toát cho ngöôøi ta thì mình chaéc chaén seõ ñöôïc quaû phuùc troøn ñaày" ( ?). Hoï laãn loän giöõa ñöùc tin coù khaùch quan hieåu bieát vaán ñeà vaø tin töôûng, nghe ngöôøi ta noùi (hay thaáy beà ngoaøi), roài chuû quan nghó töôûng laø nhö vaäy.
Loái suy nghó "ñaïi löôïng" naày raát ñaùng khen trong moät soá tröôøng hôïp khaùc. Chaúng haïng nhö tröôùc keû xöa laàm laïc, cuoàng tín, hung aùc, nay thaät taâm muoán quay veà neûo thieän, thì caùi quaù khöù xaáu xa cuûa hoï, chuùng ta khoâng neân quan taâm, maø chæ nghó ñeán hieän taïi höôùng thieän ñaùng quí maø thoâi. Nhöng ñoù khoâng phaûi laø tröôøng hôïp baát laønh muoán aùm chæ ôû ñaây.
Trôû laïi quan nieäm chuû quan veà "tu phöôùc" neâu treân : Ñaây laø moät suy luaän leäch laïc, khaù tai haïi, coù theå seõ laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân khuyeán khích tính coi thöôøng haïnh kieåm, vaø huû hoùa tu só, laøm suy ñoài ñaïo Phaät noùi rieâng, vaø suy ñoài vaên hoùa höôùng thieän noùi chung sau naày.
Trong kinh Sa Moân Quaû (SÄmaññaphala Sutta), ñöùc Phaät ñaõ ví caùc haøng tyø kheo ñeä töû cuûa Ngaøi, nhö nhöõng phöôùc ñieàn (PuññakkhettamÌ£= ruoäng phöôùc) cuûa nhaân loaïi, ñeå cho keû thieän taâm gieo troàng nghieäp phuùc, töùc laø phaùt trieån nhöõng haït gioáng laønh tieán hoùa. Phöôùc ñieàn aáy coù caùi giaù trò (maàu môõ) tuyeät vôøi cuûa noù, ñaõ ñöôïc ñöùc Phaät xaùc nhaän, laø giôùi ñöùc thanh tònh.
Töø ñoù suy ra, söï cuùng döôøng chæ ñaày ñuû quaû phöôùc caàn hoäi ñuû hai yeáu toá (thöù nhaát, ngöôøi thieän tín phaûi ñuû loøng thaønh, coù chaùnh kieán, vaø thöù hai, ñoái töôïng ñaïo só, nhaän söï cuùng döôøng, cuõng phaûi laø "phöôùc ñieàn maàu môõ" troøn veïn giôùi haïnh), thì haït gioáng taïo phöôùc môùi naåy maàm maïnh meõ, vaø ñem laïi nhieàu hoa traùi toát töôi.
Traùi laïi vôùi phaåm caùch noùi treân, neáu "phöôùc ñieàn" chæ laø loaïi giaû maïo, thì ngöôøi "cuùng döôøng" (gieo troàng) ñaõ voâ tình "ñoàng loõa" vôùi nhöõng phaàn töû löøa bòp, buoân thaàn baùn thaùnh, maø kinh Phaät goïi laø "ñaïi ñaïo taëc" (mahÄcoro).
Vieát nhöõng gioøng treân ñaây, soaïn giaû chæ muoán laøm coâng vieäc baûo veä Phaät Giaùo, thanh cao vaên hoùa, chöù khoâng coá yù nhaém vaøo tu só naøo. Soaïn giaû vaãn nhôù caâu "nhaân voâ thaäp toaøn". Chuùng toâi chæ thaønh taâm neâu laïi, vaø ñeà cao caùi giôùi haïnh toái thieåu, cuûa moät nhaø moâ phaïm ñoùng vai laõnh ñaïo tinh thaàn. Ñeå xöùng ñaùng vôùi loøng tin cuûa tín ñoà, hoï ít nhaát cuõng giöõ ñöôïc nhöõng giôùi luaät caên baûn. Coøn caùc oai nghi, qui taéc phuï, "phaøm tình" coù theå sô soùt, khoù traùnh khoûi, laø moät chuyeän ñaùng thoâng caûm. (Nghóa laø soaïn giaû khoâng daùm "quô ñuõa caû naém", vaø baûn thaân luùc naøo cuõng toân kính, cuøng tri aân caùc baäc chaân tu, caû ñôøi xaû thaân cho xaõ hoäi, chuùng sinh).
Tuy nhieân, söï côûi môû, "thoâng caûm" tröôùc sô soùt phaøm tình noùi treân, hoaøn toaøn khoâng lieân quan gì ñeán söï chaáp nhaän haønh ñoäng löøa bòp, truïc lôïi, cuûa nhöõng keû nuùp boùng tín ngöôõng, ñeå ñuïc khoeùt ñaïo Phaät noùi rieâng, hay phaù hoaïi vaên hoùa nhaân loaïi noùi chung. Xin trình baøy minh baïch, keûo coù söï laãn loän.
Nghóa laø ngöôøi thöïc thaø, deã tin, roài cuùng baùi baát keå ñeán nhöõng phaàn töû töï xöng "thaày tu", ñoäi loát ñaïo só löøa gaït, coù theå ví nhö ngöôøi ñem haït gioáng gieo troàng nôi choã ñaát ñoäc, quaû toát chaéc chaén seõ khoâng coù. Coøn neáu coù thì aáy chæ laø traùi baát laønh, ai aên vaøo phaûi nhieãm beänh. Vaø ngöôøi tín ngöôõng muø quaùng kia chaúng nhöõng ñaõ khoâng coù phuùc, maø coøn voâ tình laøm trôï duyeân cho taø quaû, ñeå loâi keùo nhieàu ñoàng loaïi nheï daï khaùc, ñi vaøo meâ muoäi sau naày.
Ñaây chính laø lyù do, ngaøy nay ôû nhieàu nöôùc taân tieán, nhö Anh, Phaùp, Ñöùc, Y Ù, Nhaät, Myõ, UÙc, v.v... nhaø caàm quyeàn ñang caûnh giaùc, baùo ñoäng veà söï xuaát hieän cuûa nhöõng giaùo phaùi (sectes) ñaày hieän töôïng cöïc ñoan, haønh ñaïo cuoàng tín, maø caùc "nhaân vaät" caàm ñaàu laø nhöõng phaàn töû vôùi goác tích môø aùm, töï döng cho mình ñaõ ñaït ñeán trình ñoä sieâu quaàn, hay töï phong laø nhöõng xaùc phaøm ñaõ ñöôïc Phaät Trôøi tuyeån choïn, ñeå laøm trung gian "giao caûm" vôùi caùc ñaáng linh thieâng, haàu bieåu dieãn quyeàn naêng, giaûi tröø may ruûi, v.v...
Toùm laïi, neáu nhìn söï soáng qua laêng kính lyù nhaân duyeân quaû trong Phaät giaùo, chuùng ta coù theå maïnh daïn phaùt bieåu raèng : Duyeân laønh vaên hoùa hay nieàm tin chaân chaùnh, trong moät xaõ hoäi, môùi laø ñieàu toái quan troïng, ñeå duy trì caùc thaønh töïu, tieán boä sinh toàn. Coøn nhaân vaø quaû chæ laø hai yeáu toá laøm "vaät lieäu" töï nhieân, cho nhöõng chu kyø soáng chung coäng nghieäp, qua nguyeân taéc xuaát ñoäng vaø phaûn ñoäng, chöù "nhaân tröôùc" khoâng phaûi laø yeáu toá baûo ñaõm söï troïn veïn phaåm giaù cuûa "quaû sau".
Noùi caùch khaùc, caùi quaû cuûa nhaân quaù khöù, tuy chuùng ta khoâng theå neù traùnh, hay choïn löïa, nhöng ñoùn nhaän caùi quaû aáy ôû hieän taïi baèng thaùi ñoä vaên hoùa naøo, vaø trong moâi tröôøng coù ñieàu kieän trôï duyeân gì, laø quyeàn cuûa chuùng ta. Trieát nhaân Ñoâng phöông ñaõ töøng taùn ñoàng quan ñieåm treân, khi giaùn tieáp noùi "taän löïc tri thieân maïng". Hay tuïc ngöõ Taây phöông cuõng coù caâu töông ñöông : "Aide-toi, le Ciel t’aidera" (Taïm dòch laø "haõy töï giuùp mình, roài Trôøi seõ giuùp cho").
Caû hai chaâm ngoân Ñoâng vaø Taây neâu treân ñeàu nguï yù, ñeå hieåu raèng : Töï löïc höôùng thieän laø ñieåm chính. Quaù khöù haún ñaõ qua (khoâng ai coù theå keùo thôøi gian laïi, ñeå ñieàu chænh nhöõng laàm loãi ñöôïc, keå caû Trôøi, Phaät). Coøn haønh ñoäng trong hieän taïi, vaø thoï nghieäp ôû töông lai cuûa ngöôøi naøo, thì hoaøn toaøn naèm trong tay keû aáy, khoâng ai coù quyeàn quyeát ñònh caû.
Nghóa laø soáng trong xaõ hoäi, con ngöôøi coù theå bò aûnh höôûng bôûi xaõ hoäi, nhöng vôùi chaân phaùp noùi treân, con ngöôøi cuõng chính laø ñoäng cô saùng taïo, thay ñoåi ñònh höôùng cuûa xaõ hoäi.
Xem nhö theá ñuû thaáy raèng moät neàn vaên hoùa laønh maïnh, soi saùng, khoâng meâ tín ngu daân, chính laø ñoäng cô then choát, ñeå ñaåy taâm thöùc moät xaõ hoäi tieán hoùa, vaø töø ñoù noù môùi ñuû khaû naêng baûo toàn nhöõng neàn vaên minh, maø nhaân loaïi ñaõ traûi qua bao nhieâu theá kyû môùi ñaït ñöôïc. Ñaây chính laø lyù do taïi sao ñaïo Phaät luoân luoân ñeà cao bi-trí-duõng, nhaát laø trí tueä (Baùt Nhaõ), vì noù laø nguoàn goác cuûa vaên hoùa laønh maïnh, thanh tònh, vaø khoa hoïc, ñeå soi saùng cho "taâm thöùc trong hieän taïi".
"Taâm thöùc trong hieän taïi" ôû ñaây khoâng aùm chæ ñôn giaûn söï ñang soáng, bieát suy nghó, coù cöû ñoäng qua hình daïng thaân theå, maø "taâm thöùc trong hieän taïi" chính laø "chaân tri dieäu hoaït" cuûa linh quang chính tröïc, baát bieán, vónh cöûu, coù tieàm naêng soi thaáu moät caùch minh baïch, moïi chu kyø sinh ñoäng, xuyeân qua thôøi gian vaø khoâng gian.
"Taâm thöùc trong hieän taïi" sieâu vieät ñoù bao goàm vaø ñoàng hoùa caû tröôùc vaø sau. Coøn quaù khöù laãn töông lai, maø phaøm nhaân chuùng ta haèng taïm duøng ñeå phaân bieät, phaùt nguoàn töø tham voïng, voán khoâng thaät. Chuùng chæ laø hai chieâu caûm, sinh ra töø taät löôøi bieáng, höôùng ngoaïi, thuï ñoäng, vöøa nuoái tieác chuyeän ñaõ qua, vöøa mong chôø (mô öôùc) vieäc chöa ñeán, ñöôïc nuoâi döôõng bôûi voâ minh, coá chaáp vaø maéc dính vaøo aûo aûnh vaät chaát, voâ thöôøng, höõu haïn, trong caùi ta ñoùng khung, naëng veà hình thöùc, giaû taïo, toái taêm, baïc nhöôïc.
Thöïc ra, quaù khöù vaø töông lai chæ laø hai giaû töôûng, con ngöôøi voán soáng vôùi nhöõng hieän taïi noái tieáp nhau. Neáu chuùng ta bieát soáng laønh maïnh vaø troïn veïn trong hieän taïi, töùc laø quaù khöù vaø töông lai ñaõ ñöôïc ñieàu chænh. Nhöng coù maáy ai bieát soáng nhö theá. Hay phaàn ñoâng ñaõ choái boû hieän taïi. Ñöùng nuùi naày troâng nuùi noï, baát maõn vaø khinh thöôøng nhöõng gì mình ñang coù, neáu khoâng muoán noùi laø phaù hoaïi noù.
Vaø taâm thöùc trong hieän taïi aáy cuõng ñoàng nghóa vôùi phaåm caùch "thaáy" ñöôïc "loái vaøo" thaùnh löu Tu-Ñaø-Höôøn ñaïo (SotÄpattimagga), höôùng ñeán giaùc ngoä, giaûi thoaùt Nieát Baøn, moät phaåm caùch cuûa thöôøng truï, thuaàn thieän, thanh tònh, ñeå sau cuøng chaéc chaén ñaït ñeán quaû Phaät giaûi thoaùt.
Cuõng vì luaän cöù vöøa neâu maø nhieàu trí giaû lieãu ñaïo ngaøy xöa, trong lòch söû Phaät giaùo, ñaõ löu laïi cho haäu theá, moät soá soaïn phaåm höôùng thieän tuyeät vôøi, trong ñoù caùc Ngaøi daùm maïnh daïn dieãn taû baèng caùch nhaân caùch hoùa, raèng : "Coõi Phaät hoaøn toaøn trong saùng, phuùc ñöùc voâ löôøng, khoâng coù tuoåi thoï" (hay voâ löôïng quang, voâ löôïng thoï, vaø voâ löôïng coâng ñöùc). Chæ moät vieäc "coõi Nieát Baøn" khoâng coù tuoåi kieáp, nghóa laø "ôû ñoù" khoâng sanh, khoâng giaø, khoâng beänh, vaø khoâng cheát thoâi, cuõng ñuû thaáy khoâng coøn phuùc ñöùc naøo quí hôn, khoan noùi ñeán nhöõng gì cao sieâu khaùc.
Quaàn chuùng bình daân Vieät Nam, noùi veà trôï duyeân lyù nhaân quaû, haù ñaõ chaúng truyeàn khaåu caùc caâu tuïc ngöõ raát Phaät Giaùo, "gaàn möïc thì ñen, gaàn ñeøn thì saùng" ñoù sao ? Tuïc ngöõ naày phaûi chaêng ñaõ töø laâu xaùc nhaän raèng "caùi quaû hieän taïi ñoái vôùi soá meänh con ngöôøi haún khoâng coá ñònh, noù coù theå ñöôïc caûi thieän, neáu chuùng ta bieát taïo duyeân thaân caän vôùi baïn laønh ?" (Gaàn ñeøn thì saùng !).
Thöû neâu theâm hai tröôøng hôïp coù theå xaûy ra sau ñaây, ñeå chuùng ta cuøng suy gaãm :
Moät ngöôøi vì kieáp tröôùc taêm toái, tham lam, keo kieät, neân kieáp naày sinh vaøo caûnh ngheøo khoù, bô vô, doát naùt. Nhöng neáu vì thuaän duyeân naøo ñoù, ngöôøi aáy ôû gaàn keû doài daøo kieán thöùc, laø baäc nhieàu ñöùc haïnh, nhö sieâng naêng, nhaãn naïi, saùng suoát, vaø hieàn laønh. Roài ngöôøi keùm phuùc kia ñöôïc aûnh höôûng göông toát (trôï duyeân vaên hoùa), chaêm chæ laøm vieäc, ñeâm veà coøn chòu khoù hoïc hoûi vôùi hieàn nhaân... thì caùi quaû khoå baét ñaàu töø thuôû chaøo ñôøi, trong kieáp hieän taïi cuûa ngöôøi aáy, khoâng nhieàu thì ít, chaéc chaén phaûi ñöôïc caûi thieän, hoùa giaûi. Vaø toång keát cuoäc ñôøi, thaân phaän cuûa ngöôøi naày ra sao, coù töông xöùng vôùi nhaân xaáu kieáp tröôùc, sinh quaû thaáp heøn kieáp naày, töø khi loït loøng meï hay khoâng, soaïn giaû xin nhöôøng söï nhaän xeùt cho quí vò.
Moät ngöôøi khaùc nhôø tieàn kieáp coù tinh thaàn thöông ngöôøi, töøng boá thí, giuùp ñôõ keû ngheøo khoù, neân kieáp naày ñöôïc sinh ra trong gia ñình giaøu sang, ñuû ñieàu kieän ñeå aên hoïc thaønh taøi. Nhöng bôûi lyù do deã duoâi, yû laïi, khi lôùn leân ngöôøi aáy laïi giao duyeân, keát baïn vôùi nhöõng keû voâ loaïi, neân trôû thaønh hö hoûng, hoïc haønh beâ tha, chuyeân duøng tieàn baïc cuûa cha meï ñeå aên chôi, phung phí, hö thaân, maát neát, sa ñoïa. Sau khi song thaân qua ñôøi, thì taát caû taøi saûn cuûa ngöôøi aáy tieâu taùn heát, thaân xaùc baïc nhöôïc, thaäm chí khoâng ai theøm möôùn y laøm toâi tôù. Nhö vaäy caùi quaû laønh môû ñaàu kieáp hieän taïi, ñöôïc sinh ra trong nhung luïa, bôûi nhaân toát töø quaù khöù kia, keát toaùn cuoäc ñôøi ngöôøi naày, coù töông xöùng vôùi nhaân laønh kieáp tröôùc aáy hay khoâng, soaïn giaû cuõng xin daønh lôøi ñaùp cho quí vò.
Ngoaøi ra, nhö ñaõ noùi ôû ñoaïn tröôùc, laém hieän töôïng "baát coâng" trong ñôøi soáng haèng ngaøy, neáu xeùt thoaùng qua, döïa treân thuyeát nhaân quaû cöùng ngaéc, ngöôøi ta khoâng traùnh khoûi hoang mang. Ví nhö nghieäp aùc trong ñôøi naày cuûa moät teân troïc phuù, thì seõ troå quaû xaáu qua kieáp sau, chöù noù khoâng bieåu loä nhaõn tieàn. (Troàng caây coøn phaûi chôø thôøi gian môùi aên traùi, huoáng chi laø nghieäp). Coøn nghieäp thieän naøo ñoù cuûa y trong quaù khöù, laïi troå quaû toát, ñuùng vaøo luùc y boùc loät ñoàng loaïi trong hieän taïi. Thaønh thöû hieän töôïng "ngöôøi laøm chuyeän gian aùc, laïi ñöôïc may maén, bình an" coù theå trôû thaønh "bieän chöùng nhaõn tieàn", cho nhöõng keû phaûn ñaïo ñöùc coù theâm luaän cöù phaù hoaïi, giöõa moät xaõ hoäi chaúng may ñaõ nhieãm khoâng ít "vaên hoùa meâ tín" ngu daân. Hoï naøo bieát raèng : Teân troïc phuù kia höôûng quaû laønh trong hieän taïi, maø y khoâng vun boài phuùc ñöùc, laïi haønh ñoäng taøn aùc, thì caùi quaû toát ñoù seõ khoâng kheùo sôùm caïn ñi. Thay vì y coù theå höôûng troïn ñôøi, thì y seõ chæ toaïi höôûng trong moät thôøi gian naøo ñoù.
Nhaéc laïi quan nieäm nhaân quaû cöùng ngaéc : Neáu nhaân toát nhaát ñònh sinh ra quaû toát vuoâng troøn, baát chaáp aûnh höôûng cuûa hoaøn caûnh soáng (vaên hoùa), vaø nhaân xaáu tuyeät ñoái ñeû ra quaû xaáu troïn veïn, qua ba thôøi chieâu caûm (quaù khöù, hieän taïi, vò lai), thì thöïc taïi töông quan taâm vaät ñaõ khoâng coù gì ñaùng noùi, vaø khoa hoïc thöïc nghieäm ñôn thuaàn, hay khoa hoïc thöïc nghieäm phoái hôïp vôùi taâm linh, cuõng khoâng theå hieän höõu. Bôûi khi nghó raèng haäu quaû chæ laø keát ñoïng coá ñònh cuûa nguyeân nhaân, khoâng coù gì bieán thieân, ñeå tieán hoùa hay thoaùi hoùa caû, thì chaúng coøn gì ñaùng phaân tích, so saùnh, nghieân cöùu nöõa.
Chöa keå moät soá "toân giaùo" vaãn oâm cöùng ñònh kieán : Moïi vaät phaûi tuyeät ñoái raäp khuoân theo "thieân yù" (nguyeân nhaân thöù nhaát), töùc laø hoï chuû tröông tuyeät ñoái tin theo thuyeát ñònh meänh (Fatalisme). Heã "thieân yù" cho caùi "nguyeân nhaân thöù nhaát" thuoäc veà loaïi thaáp heøn, thì taùc phaåm chuùng sinh aáy muoân kieáp chòu sa ñoïa. Coøn heã "thieân yù" cho caùi "nguyeân nhaân thöù nhaát" thanh cao, thì chuùng sinh aáy vónh vieãn sieâu thaêng (?). Neáu ñuùng nhö theá thì taát caû sinh vaät khôûi thuûy treân quaû ñòa caàu phaûi coøn nguyeân daïng, ñaày ñuû taùnh chaát, khoâng theå naøo coù moät soá ñaõ bieán hoùa, maát hình thöùc cuõ. Vaø con ngöôøi cuõng phaûi muoân ñôøi aên loâng ôû loã chöù khoâng theå naøo coù tieán hoùa, caûi thieän khaù nhieàu nhö ngaøy nay.
Hôn nöõa, khoa hoïc nghieân cöùu söï bieán thieân theo chu kyø vaïn vaät, ñaõ chöùng minh hoaøn toaøn traùi ngöôïc (vôùi thuyeát "ñònh meänh") raèng : Khi taâm trí con ngöôøi, ñöôïc kinh nghieäm soáng thuùc ñaåy, töï noù soi saùng ñaët caâu hoûi : "Vaäy taïi sao thieân yù laïi voâ lyù taïo ra nhöõng nguyeân nhaân thöù nhaát baát ñoàng nhö theá ?", thì caâu hoûi chaúng ai coù theå traû lôøi, cho duø oùc thoâng minh cuûa caùc giaùo chuû, hay cuûa nhöõng tín ñoà "tin" noù, xuaát saéc ñeán ñaâu. Töø ñoù, tín ñieàu aáy töï noù toû ra voâ caên cöù.
"Nguyeân nhaân thöù nhaát" noùi ôû ñaây naèm trong caùi thuyeát mô hoà cuûa "thöôïng ñeá toaøn naêng", ñaõ döïng neân vuõ truï cuøng muoân loaøi vaïn vaät, vaø nhaát laø aùm chæ "Trôøi Phaïm Thieân = Brahmadeva" trong Baø La Moân giaùo, nguoàn goác tai haïi cuûa tình traïng phaân chia giai caáp taïi AÁn Ñoä xöa vaø nay. (-Xin chôù laàm laãn "noù" vôùi caùi "nguyeân nhaân thöù nhaát" laø voâ minh trong Thaäp Nhò Nhaân Duyeân, khôûi söï cuûa nhöõng voøng sinh töû luaân hoài, theo nhaø Phaät, -cuõng xin chôù laãn loän "noù" vôùi caùi "ñoäng cô thöù nhaát" (Le Premier Moteur=L’Eidos) trong trieát hoïc Aristote (384-322 tröôùc TC), thuoäc coå Hy Laïp, maø luaän lyù tö töôûng vaãn coøn giaù trò ôû Taây phöông taân tieán ngaøy nay).
Caùc tu só ñaïo Baø La Moân coå AÁn Ñoä (cuøng thôøi vôùi ñöùc Phaät), ñaõ tuyeân truyeàn meâ hoaëc, xaùc quyeát raèng "Linh hoàn con ngöôøi thuoäc giai caáp naøo, seõ vónh vieãn taùi sinh trong giai caáp ñoù" ( ?). Coøn ñöùc Phaät thì Ngaøi ñaõ thaúng thaén, thanh tònh vaïch roõ tính hoang ñöôøng, vaø chuû ñích ngu daân cuûa giaùo ñieàu aáy. Hieäu löïc cuûa noù chæ ñeå giuùp cho moät giai caáp phong kieán, cuoàng tín, ñoäc taøi, taøn aùc, lôïi duïng tình traïng thöïc thaø, keùm hieåu bieát, cuûa daân ñen, haàu aùp ñaët moät quan nieäm an phaän, khuaát phuïc, qua hình thöùc giai caáp, cho hoï deã beà cai trò.
Xin noùi theâm raèng ñaïo Baø La Moân, Brahmanisme (hay AÁn Ñoä giaùo, Hindouisme) xöa vaø nay, khoâng phaûi laø tín ngöôõng duy nhaát chuû tröông nhö theá, maø hieän taïi vaãn coøn nhöõng toân giaùo (coå truyeàn), goïi laø "lôùn" khaùc, ñaõ ñöôïc "hieän ñaïi hoùa" (hay chính trò hoùa), cuõng giaùo ñieàu khoâng keùm, chæ khaùc ôû choã hoï chuû tröông ngu daân moät caùch ña daïng, vaø tinh vi hôn.
Nhöõng toân giaùo "hieän ñaïi" naày thöøa khoân kheùo nhaân danh thaàn linh hay "thöôïng ñeá", duøng vaät chaát mua chuoäc, ñoàng thôøi xöû duïng phöông tieän "toái taân" loâi keùo, mieãn sao naém ñöôïc "nieàm tin" cuûa toái ña quaàn chuùng, nhaát laø quaàn chuùng baát haïnh ôû nhöõng nöôùc ngheøo khoå, keùm môû mang. Caùi bao töû xeïp leùp khoâng cho pheùp caùc quaàn chuùng ngheøo khoå, baát haïnh aáy töø choái baát cöù caùi gì, khoâng thích hôïp vôùi tinh thaàn tænh taùo, saùng suoát.
Keát quaû, trong xaõ hoäi khoâng thieáu chi hieän töôïng ngöôøi gian aùc maø trung thaønh vôùi giaùo chuû, thì ñöôïc "thieâng lieâng" ban phöôùc doài daøo. Söï "ban phöôùc" naày thöôøng theå hieän xuyeân qua caùc chöùc saéc "laõnh ñaïo tinh thaàn". Nhöng treân thöïc teá, khi giai caáp "laõnh ñaïo tinh thaàn" aáy muoán cuûng coá quyeàn löïc toân giaùo, thì hoï chæ caàn bí maät ra leänh, vaø "yeåm trôï phöông tieän" (tieàn baïc) cho nhöõng tín ñoà "trung thaønh vì ñaïo", ñeå nhöõng phaàn töû naày "phuïc vuï" tín ngöôõng. Töø ñoù xuaát hieän nhöõng "theá löïc toân giaùo taøi phieät" sieâu chính trò, huøng haäu kinh khuûng, (vì nguoàn ñoùng goùp cuûa baù taùnh doàn cho tín ngöôõng khoâng bao giôø ngöng), khieán cho ngay caû nhaø nöôùc (chính quyeàn) cuõng khoù kieåm soaùt ñöôïc nguoàn goác. Khoan noùi ñeán chuyeän ñaùm ñoâng thöôøng daân thaät thaø, ngoaïi cuoäc baøng quan, laøm sao coù theå nhìn thaáy söï thaät. Traùi laïi khoâng kheùo hoï coøn coù theå ngaãu nhieân, hay voâ yù trôû thaønh "haäu thuaãn quaàn chuùng" cho moät soá "dòch vuï xaõ hoäi" cuûa kinh taøi toân giaùo laø ñaøng khaùc.
Vaø moät soá daân chuùng laønh maïnh, saùng suoát, hay khoâng ít nhöõng ngöôøi thaän troïng, traàm laëng seõ chöùng kieán tröôùc maét bao caûnh : Laøm aùc hay laøm thieän khoâng thaønh vaán ñeà, mieãn tuyeät ñoái tin theo moät ñaáng toaøn naêng voâ hình, vaø trung thaønh vôùi giaùo só, thì tín ñoà aáy chaúng nhöõng seõ coù dòp phaùt ñaït, maø coøn ñöôïc "beà treân" haäu thuaãn cho nöõa.
Nhöng göông saùng cuûa ñöùc Phaät ngaøy xöa ñaõ hoaøn toaøn ngöôïc laïi. Ngaøi voán laø moät hoaøng töû, ñang soáng trong cung vaøng ñieän ngoïc, coù ñuû caùc öu theá quyeàn löïc, vaø höôûng thuï saéc ñeïp theå xaùc. Vì muoán tìm ra con ñöôøng cöùu khoå cho nhaân loaïi chuùng sinh, laãn cho mình, Ngaøi ñaõ coi thöôøng taát caû (neáu khoâng muoán noùi laø vaát boû, vôùi nghóa giaûi thoaùt, moïi danh lôïi ôû ñôøi), thì trong giaùo lyù nhaø Phaät khoâng theå coù hieän töôïng tu haønh trong ñòa vò, danh lôïi. Vaû laïi, sau khi thaønh Phaät, Ngaøi ñaõ ñöôïc nhieàu thieân chuùng, vua chuùa, vaø ñaïi phuù gia danh tieáng ngöôõng moä, toân thôø. Hoï saün saøng hieán daâng cho rieâng Ngaøi nhöõng truù sôû huy hoaøng nhaát. Nhöng tröôùc khi hoï coù theå thöïc hieän chuyeän ñoù, ñöùc Phaät ñaõ töø bi soi saùng tinh thaàn hoï, ñeå hoï hieåu thaáu "nhaân duyeân quaû daãn ñeán giaûi thoaùt tam giôùi",khaùc vôùi "nhaân duyeân quaû ñem laïi luaân hoài" nhö theá naøo, ñeå hoï sôùm nhaän ra con ñöôøng chaân thaät.
Nghóa laø ñaïo Phaät xöa vaø nay voán khoâng thích hôïp vôùi nhöõng ñaïo só duøng toân giaùo nhö moät phöông phaùp thu hoaïch phuùc lôïi, hay ñeå tieán thaân, ñaït danh voïng, duø döôùi hình thöùc naøo.
Quay laïi chuû ñeà nhaân-duyeân-quaû "tam hôïp". Ñoaïn tröôùc soaïn giaû ñaõ maïn pheùp moâ taû moät caùch toång quaùt, veà lyù nhaân quaû, hieåu qua khía caïnh haït vaø traùi. Taïm thôøi trong giai ñoaïn ñaàu, noù ñöôïc bieåu thò cho luaän giaûi moät chieàu, giöõa hai ñieåm khôûi ñoäng (nguyeân nhaân) vaø phaûn ñoäng (haäu quaû), nhö moät "vecteur" trong toaùn hoïc, ñi töø A ñeán B, treân moät ñöôøng noái daøi.
Nhöng khi chuùng ta ñaøo saâu hôn nöõa, nghieân cöùu chi tieát veà bieán thieân lyù nhaân quaû moät caùch khoa hoïc, qua phöông dieän taâm thöùc ñoäng vaø phaûn ñoäng, giao thoa vôùi trôï duyeân, treân caû hai chieàu "vecteur" töø A ñeán B, roài töø B trôû laïi A. Nghóa laø nhaân quaû phaûn hoài daây chuyeàn nhö moät chu kyø (luaân chuyeån) : Trong nhaân coù quaû, trong quaû coù nhaân. Neáu A laø nhaân cuûa B thì B cuõng laø nhaân cuûa A’(sai bieät) sau ñoù, cöù theá daây chuyeàn maõi maõi, thì aûnh höôûng cuûa lyù nhaân duyeân quaû trong taâm thöùc seõ voâ cuøng voâ taän, vaø raát lieân hoaøn vi dieäu, laãn ña daïng. Noù coøn ñöôïc coi laø nguyeân taéc cuûa voâ tyû chu kyøluaân hoài taâm thöùc trong moät ñôøi ngöôøi, hay voâ tyû luaân hoài kieáp soáng cuûa moãi chuùng sinh trong vuõ truï.
Voâ tyû Luaân hoài kieáp soáng thì chuùng ta ai cuõng töøng nghe qua, trong giaùo phaùp nhaø Phaät. Ñoù laø "vaán ñeà tìm hieåu muoân ñôøi cuûa nhaân loaïi", vaø laø noäi dung toång quaùt cuûa chöông saùch naày. Tuy nhieân, voâ tyû chu kyø luaân hoài taâm thöùc laïi laø "coát loõi" cuûa lyù nhaân quaû. Noùi caùch khaùc, chu kyø luaân hoài taâm thöùc vöøa laø troïng taâm cuûa söï soáng, vöøa laø "ñoäng cô bieán hoùa" cuûa chính noù. Noù quaû thaät raát kyø dieäu, vaø laø ñaàu moái cuûa moïi hoaït ñoäng saùt na. Töø noù maø taát caû caûm giaùc, taát caû hieåu bieát, taát caû thoùi quen, töø vi teá ñeán thoâ keäch, môùi "baét ñaàu xuaát hieän". Chuùng ta thöû baøn qua laõnh vöïc naày.
Theo Abhidhammasangaha (Vi dieäu phaùp thoáng keâ taâm thöùc : Phaân Tích Taâm Tö Hoïc, Phaät Giaùo Nguyeân Thuûy), thì chu kyø luaân hoài taâm thöùc ñöôïc goïi laø "CittavÄ«thi". Teân chöõ Phaïn naày coøn ñöôïc Hoøa Thöôïng Thích Minh Chaâu, cöïu vieän tröôûng vieän ñaïi hoïc Vaïn Haïnh, tröôùc naêm 1975, dòch trong saùch "Thaéng Phaùp Taäp Yeáu Luaän", laø loä trình taâm yù. Ñoù laø moät chu kyø goàm 16 taâm yù saùt na, chia laøm 10 "daïng", khôûi leân roài dieät xuoáng, theo moät "loä trình" lieân tieán phaûn hoài nhö sau :
1/ Tieàm thöùc yeân laëng (Bhavangacalana), goàm 1 taâm,
2/ Tieàm thöùc khích ñoäng (Bhavangupaccheda):1 taâm,
3/ Kích yù caên (PancadvÄrÄvajjana):1 taâm,
4/ ÖÙng caên thöùc (Pancindriya viññÄna):1 taâm trong 5 taâm : nhaõn, nhó, tyû, thieät, thaân)
5/ Tieáp thoï (Sampatichana):1 taâm,
6/ Suy ñaït (SantÄ«rana):1 taâm,
7/ Xaùc ñònh (Votthapana):1 taâm,
8/ Toác hoaït (Javana):6 taâm (luïc thöùc lieân hoaøn),
9/ Ñoàng sôû duyeân (TadÄlambana):2 taâm töông duïng, vaø
10/ Höõu phaàn nhò tieáp (Bhavangapatisandhi): 1 taâm (naèm giöõa loä trình chu kyø ñi tröôùc vôùi chu kyø ñi sau).
Sau ñaây laø chuù giaûi :
*Daïng 1 : Tieàm thöùc yeân laëng laø tình traïng töï nhieân cuûa A-Laïi-Da (thöùc thöù taùm).
*Daïng 2 : Tieàm thöùc khích ñoäng laø maët ngoaøi cuûa A-Laïi-Da bò phaûn xaï bôõi hoàn löïc Maït-Na (thöùc thöù baûy).
*Daïng 3 : Kích Y Ù caên laø hoaït tính cuûa thöùc thöù saùu. (Töùc Y Ù thöùc vöøa höôùng ngoaïi qua nguõ quan, vöøa höôùng noäi, noái vaøo Maït-Na).
*Daïng 4 : ÖÙng caên thöùc laø moät taâm töông töùc trong naêm caên thöùc öùng phoù. (Naêm caên thöùc ñoù laø nhaõn thöùc, nhó thöùc, tyû thöùc, thieät thöùc, vaø thaân thöùc).
*Caùc daïng 5 : Tieáp thoï, 6 : suy ñaït, 7 : xaùc ñònh laø ba taâm caâu höõu vôùi yù thöùc.
*Daïng 8 : Toác hoaït goàm saùu taâm vöông raát nhanh (KhippacittÄ) laøm nghieäp nhaân, thuoäc veà luïc thöùc.
*Daïng 9 : Ñoàng sôû duyeân goàm hai taâm vöông khaùc chaäm hôn, laøm nghieäp quaû, cuõng thuoäc taâm thöùc.
*Daïng 10 : Höõu phaàn nhò tieáp laø 1 taâm vöông khaùc nöõa, noái giöõa Y Ù thöùc vaø Maït-Na thöùc (hay thöùc thöù saùu vaø thöùc thöù baûy), ñeå khôûi laïi moät chu kyø taâm thöùc (hay loä trình taâm yù) môùi.
Keâ khai thì "daøi doøng" nhö vaäy, nhöng treân thöïc teá 16 taâm saùt na aáy noái tieáp xaûy ra "10 daïng" moät caùch raát thaàn toác, neân moät loä trình taâm thöùc ít khi keùo daøi quaù maáy giaây ñoàng hoà. Chöa keå haàu heát loä trình luaân hoài taâm thöùc thöôøng xaûy ra, vaø keát thuùc trong khoaûnh khaéc.
Ñoïc qua moät loä trình taâm thöùc, goàm 16 saùt na, ñöôïc "neâu teân chuyeân moân" vaø taïm saép theo thöù töï, döôùi 10 "daïng", treân moät chu kyø nhö theá, ñoái vôùi nhöõng ñoäc giaû chöa quen moân Vi Dieäu Phaùp, hay Phaân Tích Hoïc Taâm Linh trong Phaät giaùo Nguyeân Thuûy, coù leõ khoù laõnh hoäi. Vaäy chuùng toâi xin maïn pheùp duøng "phöông tieän" nhaân caùch hoùa cuï theå, neâu ra moät hình aûnh tieâu bieåu, qua moät ngöôøi soáng baèng xöông baèng thòt, ñeå töông ñoái quí vò deã hieåu hôn :
Tyû nhö moät ngöôøi naèm nguû beân goác moät caây ñaøo, töôïng tröng cho taâm vaät ôû traïng thaùi "khoâng hoaït ñoäng", thì loä trình taâm thöùc ôû "daïng 1", taïm goïi laø tónh (goàm 1 taâm), töùc laø tieàm thöùc yeân laëng, troâi chaûy ñeàu ñaën, khoâng coù ngoaïi caûnh gì aûnh höôûng caû.
Keá ñoù coù quaû ñaøo rôi ñaùnh "boäp" moät tieáng beân caïnh, laøm cho ngöôøi aáy (taâm vaät) giaät mình, thì loä trình taâm thöùc ôû "daïng 2", chao ñoäng (cuõng goàm 1 taâm), laø tieàm thöùc "gôïn soùng".
Ñoaïn ngöôøi aáy (taâm vaät) höôùng veà caùi gì vöøa xaûy ra, thì noù ôû "daïng 3" (goàm 1 taâm), laø kích thích caên, töùc laø töï nhieân bieåu loä hoaït tính höôùng ngoaïi cuûa yù thöùc. (Hay noùi theo Duy Thöùc Hoïc, thì ñoù laø moät khía caïnh töông ñöông vôùi taät hieáu ñoäng cuûa Maït-Na thöùc).
Tieáp theo ngöôøi aáy (taâm vaät) bieát lôø môø caùi gì ñoù, qua moät trong naêm caên thöùc (nguõ quan), thì noù ôû "daïng 4", laø öùng caên thöùc (do 1 taâm trong 5 taâm qua nguõ caên).
Töø bieát lôø môø ñeán bieát roõ ngoaïi vaät nhö theá naøo, cuõng treân loä trình taâm thöùc, ngöôøi aáy (taâm vaät) phaûi xuyeân qua 3 taâm ña dieän, vaø ñoàng söï trong yù thöùc, laø tieáp thoï (daïng 5), suy ñaït (daïng 6), xaùc ñònh (daïng 7).
Khi ñaõ xaùc ñònh maøu saéc, hình daïng roài, ngöôøi aáy (taâm vaät) naûy yù tham, muoán aên, lieàn ñöa tay tuaàn töï laáy quaû ñaøo ñeå gaàn muõi ngöûi, vaø boû vaøo mieäng, caén, neám, nhai, nuoát, v.v... ñeå bieát noù cöùng, meàm, muøi vò ra sao, thì loä trình taâm ôû "daïng 8" toác hoaït (goàm 1 taâm coù 6 maët, toác löïc baèng 6 laàn moät saùt na, ñoàng loaït caâu höõu vôùi luïc thöùc, laøm vieäc töông lieân moät caùch chôùp nhoaùng nhanh voâ cuøng). Vaø haønh ñoäng "aên" dieãn ra tieáp theo vôùi tính ñoàng söï cuûa toác hoaït taâm goàm saùu maët (xuyeân qua luïc caên), cho ñeán khi traùi ñaøo bieán maát ôû ngoaïi giôùi.
Aeân xong, cuõng treân cuøng moät loä trình taâm thöùc, ngöôøi aáy (taâm vaät) töï nhieân coøn laïi trong yù thöùccaùi dö vò (keát quaû cuûa tieâu thuï) vöøa roài. Vaø caùi dö vò aáy cuõng laø neàn taûng môùi (hay nhaân môùi) ñeå boå tuùc vaø phaûn chieáu leân nhöõng laàn aên traùi töông töï khaùc tröôùc vaø sau naày, thì loä trình taâm khi aáy ôû "daïng 9", ñoàng sôû duyeân haønh, ñeå maéc dính nghieäp quaû tích luõy.
Sau cuøng, vì ngöôøi aáy coøn soáng, neân tieàm naêng trong nghieäp quaû tích luõy ñoù, laïi khôûi leân moät chu kyø luaân hoài taâm thöùc môùi, maø noù ñöông nhieân naèm giöõa, neân chu kyø taâm thöùc ôû "daïng 10", laø höõu phaàn nhò tieáp (goàm 1 taâm gaïch noái). Höõu phaàn nhò tieáp cuõng laø ñaàu moái cuûa taát caû chuoãi loä trình taâm thöùc noái ñuoâi nhau, duy trì, cho ñeán heát moät ñôøi ngöôøi, roài keùo daøi qua kieáp khaùc...
Chu kyø luaân hoài taâm thöùc "hoaït ñoäng" tích cöïc keå töø khi con ngöôøi thaønh hình trong buïng meï, baét ñaàu caûm giaùc, roài töï phaûn chieáu qua caûm giaùc aáy, ñeå coù nhöõng caûm giaùc khaùc, haàu coâ ñoïng thaønh sô tính ngaây thô cuûa söï suy nghó. Nhôø noù maø nhöõng teá baøo cuõ töï sinh nhöõng teá baøo môùi, vaø "nhöôøng choã" cho nhöõng teá baøo môùi tieán trieån, tröôùc khi ñoùng vai phuï, hay töï ñaøo thaûi. Baøo thai nhôø vaäy daàn daàn lôùn leân thaønh ngöôøi, traûi qua caùc thôøi kyø aáu nhi, thanh xuaân, laõo thoï. Roài chu kyø luaân hoài taâm thöùc cuoái cuøng cuûa moät ñôøi ngöôøi, coøn coäng vôùi taâm thöùc thöù 17, teân laø caän töû (Cuticitta Patisandhi), ñeå ñoùng luoân vai troø "chuyeån kieáp", khi cuoäc ñôøi ngöôøi aáy chaám döùt, taét thôû.
Tuy nhieân, toaøn theå nhöõng chu kyø luaân hoài taâm thöùc, naèm giöõa hai ñieåm sinh vaø töû, laø nhöõng chu kyø luaân hoài taâm thöùc, taïo ra maïch soáng lieân tuïc hieän taïi cuûa moät con ngöôøi. Khoâng coù nhöõng chu kyø luaân hoài taâm thöùc aáy, thì taát caû ñoäng vaät laø goã ñaù, voâ cöû chæ, voâ haønh vi. Ñieàu maø chuùng ta thöôøng noùi "Toâi nghe, toâi thaáy, toâi ngöûi, toâi neám, toâi sôø, toâi nghó, vaø toâi bieát", thöïc ra, theo nhaø Phaät,khoâng gì khaùc hôn laø hieäu löïc cuûa nhöõng chu kyø luaân hoài taâm thöùc, hay chu kyø nhaân quaûphaùt ra haønh ñoäng coù trôï duyeân.
Vi? duï nhö lieân quan tôùi con maét : Nhaân laø khaû naêng thaáy (nhôø hieäu löïc cuûa chu kyø taâm thöùc cuõ tích luõy, naûy ra chuyeån yù baét ñaàu chu kyø taâm thöùc môùi), Quaû laø söï thaáy, hieäu löïc cuûa toång hôïp ñuû 3 yeáu toá (caên thöùc, yù thöùc, vaø ñoái töôïng). Duyeân laø nhaõn caên ôû caùch ñoái töôïng (ngoaïi caûnh) vöøa phaûi, hay ñoái töôïng naèm chaúng xa chaúng gaàn, ñuùng trong taàm maét, khoâng bò che, vaø thuaän duyeân ñuû aùnh saùng, v.v...
Nhö vaäy, khoâng ai coù theå soáng töøng giaây töøng phuùt loït ra ngoaøi lyù nhaân duyeân quaû, hay ngoaøi chu kyø luaân hoài taâm thöùc, xuyeân qua luïc caên caû. Anh A gaëp chò B, nghe chò noùi chuyeän moät laàn. Sau ñoù anh A tuy khoâng ñöùng ñoái dieän chò B, nhöng nghe gioïng noùi beân caïnh, anh lieàn nhôù ra chò laø ai. Ñoù laø nhôø taùc duïng cuûa lyù nhaân quaû, hay nhôø hieäu löïc cuûa nhöõng lieân hoaøn chu kyø luaân hoài taâm thöùc, qua nhaõn caên vaø nhó caên lieân keát chaëc cheõ vôùi taâm yù.
Nghóa laø lyù nhaân duyeân quaû voán laø maïch soáng cuûa taát caû moïi ngöôøi. Töø hieåu bieát nhöõng chuyeän ñôn sô nhoû nhaët, ñeán hoïc haønh phöùc taïp, thoâng thaáu nhöõng vaán ñeà saâu xa vi dieäu, hay taäp taønh reøn luyeän thaønh nhöõng thoùi quen kyø taøi, v.v... Taát caû ñeàu naèm trong lyù nhaân duyeân quaû, ñeàu thuoäc veà hieäu löïc cuûa chu kyø luaân hoài taâm thöùc.
Töø ngöõ Haùn Vieät "vaên hoùa", treân moät phöông dieän naøo ñoù, cuõng aùm chæ lyù nhaân duyeân quaû :"Vaên" töùc laø hoïc hieåu (nghe thaáy), baèng chöõ nghóa, lyù thuyeát, vaø baèng taäp söï, roài aùp duïng. "Hoùa" laø thuaàn thuïc, "loät xaùc", töø caùi cuõ hoùa ra caùi môùi, tieán boä hôn (hay cuõng coù theå teä hôn), khoâng coøn tình traïng tröôùc nöõa. Nhö vaäy vaên hoùa laø baøn tay "naën ñuùc" ra toaøn boä cuoäc soáng hieän taïi cuûa moät con ngöôøi, vôùi vaät lieäu laø nhaân, quaû, vaø nghieäp.
Vaø toân giaùo sôû dó ñöôïc xem nhö töôïng tröng cuûa vaên hoùa. Vì toân giaùo, xuyeân qua nieàm tin vaø haønh ñaïo, coù theå bieán con ngöôøi trôû thaønh thanh cao hay thaáp heøn, nhu mì hay hung baïo, côûi môû hay kheùp kín, baûo thuû hay caûi tieán, göông xaáu hay göông toát, v.v...
Tuy nhieân, cuõng xin löu yù moät ñieàu, veà phöông dieän "sinh hoaït theo Phaät giaùo", ba phaùp hoïc, haønh, vaø thaønh, khi suy chieáu vaøo "lyù nhaân quaû", neáu chaúng phaân tích moät caùch tinh teá, thì ba giai ñoaïn aáy (hoïc, haønh, thaønh) khoâng kheùo laïi coù theå laøm cho ngöôøi ta laàm laãn trong phaùp thaønh. Nhoùm töø naày (hoïc, haønh, vaø thaønh) töï noù ñaõ noùi leân khaù roõ raøng : Ñoù laø tieán trình hieåu ñuùng, haønh ñuùng, vaø chöùng ñaït ñuùng, (thaønh coâng myõ maõn). Nghóa laø trong chieàu saâu, vaø döôùi moät daïng khaùc, tieán trình aáy voán cuõng laø bieåu hieän cuûa lyù nhaân quaû.
Nhöng vì quan nieäm chuû quan caâu : "Ai naém vöõng ñöôïc trieát lyù, keû aáy laø trieát nhaân" (?), neân moät soá ngöôøi coù theå hieåu laàm qua nhaän thöùc suoâng raèng : Nghieân cöùu hay theo doõi ñaày ñuû vaø chaêm chæ, caùc chöông trình giaùo lyù laø hoïc. Roài tuïng giaùo lyù haèng ngaøy cho "nhaäp taâm", xem nhö haønh.Keát quaû nhôù giaùo lyù thuoäc loøng, vaø coù theå caét nghóa raønh maïch ñeán thính giaû, ñeå phoå bieán, "hoaèng phaùp", laø thaønh (?).
Töø ñoù coù moät soá "nhaø lyù luaän Phaät giaùo" (hay coøn goïi laø giaûng sö), döôøng nhö coi thöôøng hieäu löïc trì giôùi tu thaân, soáng ñaïo khieâm nhöôïng, hy sinh vì ngöôøi khaùc. Khi thuyeát giaûng, hoï thöôøng khoâng nhaán maïnh, hay chæ ñeà cao laáy leä söï nghieâm chænh trong gìn giöõ giôùi luaät, vaø nhaát laø khoâng taùn döông vai troø then choát cuûa söï haønh thieàn (moät trong ba neàn taûng hoå töông cuûa Giôùi Ñònh Tueä). Phaûi chaêng ñoái vôùi hoï, soáng qua hình thöùc "ñaïo só" vaø hieåu bieát moät caùch "saâu saéc" giaùo ñieån nhaø Phaät, roài ñem "truyeàn baù", laø taâm taùnh ñöông nhieân ñaõ "ñaéc ñaïo". (?) Noù seõ töï ñoäng ñöôïc trong saïch, töï taïi trong Thaùnh phaùp, daãn ñeán thanh tònh giaûi thoaùt. (?)
Nhöng theo caùc baøi kinh noùi veà thaùnh löu : "Ñaéc ñaïo" khaùc vôùi "ñaéc quaû" raát nhieàu. Nhaát laø "ñaéc ñaïo" hieåu theo nghóa thoâng thöôøng, chöù khoâng phaûi ñaéc "thaùnh ñaïo Tu Ñaø Höôøn", baäc thaùnh khôûi ñaàu. Ngöôøi ñaéc ñaïo kieåu "hieåu thaáu aån lyù" aáy coøn laâu môùi ñaéc quaû, vaø coøn caùch Thaùnh Ñaïo giaûi thoaùt raát xa. Sau khi cheát hoï vaãn chòu sinh töû luaân hoài nhö thöôøng, khoâng kheùo hoï coøn bò duyeân xaáu kieáp môùi (vaên hoùa nuoâi döôõng tham, saân, taø kieán, coá chaáp), aûnh höôûng, ñöa ñaåy hoï laïc ñöôøng, vaøo voâ löôïng sa ñoïa laø ñaèng khaùc.
Caùc "lyù thuyeát gia" noùi treân chuû tröông boân ba thuyeát phaùp, nhö moät ñöùc haïnh "vò tha" nhaäp theá, roài boû qua coâng phu trì giôùi vaø haønh thieàn, coù leõ ñaõ queân raèng : Soáng vaéng laëng, ñeå giöõ ñuùng giôùi luaät, song song vôùi söï thanh tònh noäi taâm (ñoøi hoûi keû khaùc nghe ít, maø ñeå hoï thaáy roõ mình thöïc haønh nhieàu), thì aáy cuõng laø moät caùch nhaäp theá ñoä ñôøi,hoaèng phaùp raát tích cöïc ? Baèng thaân giaùo chöù khoâng baèng khaåu giaùo.
Caùch hoaèng phaùp (hay truyeàn baù Phaät giaùo), ñaày tính haønh ñaïo naày, tuy khoâng coù bieän thuyeát huøng hoàn, nhöng laïi coù göông saùng thöïc teá. Göông saùng ñoù chaéc chaén seõ chinh phuïc ñöôïc nhaân taâm, taïo bình an xaõ hoäi, khieán ngöôøi ñôøi kính phuïc, tình nguyeän xu höôùng theo, roài ruû nhau baét chöôùc, laøm laønh laùnh döõ, nhieàu hôn laø hoï chæ nghe say söa nhöõng giaûng lyù roài sau ñoù queân laûng. Thaân giaùo quí hôn thuyeát giaùo laø nhö theá !
Vaø aûnh höôûng (keát quaû) cuûa göông saùng ñoù bao giôø cuõng hoøa haøi, toát ñeïp, vì ñöùc haïnh luoân luoân coù khaû naêng thuyeát phuïc con ngöôøi (keå caû caùc nhaø caàm quyeàn khaùc tín ngöôõng). Sau cuøng, giôùi haïnh cuõng laø giaûi phaùp caûm hoùa nhöõng keû laàm laïc raát hieäu löïc.
Nhö vaäy, ngöôøi ñaõ hay ñang hoïc, vaø hieåu ñuùng giaùo lyù nhaø Phaät, maø töï thaân chöa coâng phu tu chöùng giôùi, ñònh, tueä ñeán nôi ñeán choán, chöa ñoaïn dieät ñöôïc ngaõ chaáp, hoaøi nghi, vaø meâ tín, vaø chöa theå nhaäp vöõng chaéc vaøo thaùnh löu, baét ñaàu töø Tu Ñaø Höôøn (SotÄpatti), maø hoï töï maõn vôùi "ñaéc ñaïo" qua "kieán thöùc" aáy, thì thaät laø ñaùng tieác.
Ai nghe moät caâu keä, hay moät baøi phaùp, roài taâm trí chôït böøng saùng, "chöùng ngoä" ñöôïc "chaân lyù", coù theå taïm goïi keû aáy laø "ñaéc ñaïo" (chæ vôùi nghóa hieåu thaáu leõ saâu xa). Nhöng hoï chaéc chaén khoâng phaûi laø ñaéc quaû, vì hieåu phaùp vaø soáng ñuùng theo phaùp (haønh ñaïo) moät caùch thuaàn thuïc, töï nhieân, ñaït thaønh tích vieân maõn, laø hai vieäc hoaøn toaøn khaùc nhau.
Ví nhö ngöôøi ñoïc saùch daïy bôi loäi, vaø hieåu ñöôïc "kyõ thuaät" vuøng vaãy döôùi nöôùc moät caùch raønh maïch, chaúng coù ñoaïn naøo trong saùch laøm cho nghi ngôø caû, khoâng coù nghóa laø ngöôøi ñaõ bieát loäi. Noùi caùch khaùc, ngöôøi aáy tuy thoâng suoát noäi dung cuoán saùch daïy bôi loäi, nhöng chöa bao giôø töï thöïc taäp thaønh thaïo döôùi nöôùc, thì khi rôi xuoáng soâng, ngöôøi aáy vaãn cheát ñuoái nhö thöôøng.
Laïi nöõa, theo haàu heát kinh saùch Phaät Giaùo, tieán trình haønh ñaïo vaø ñoä theá cuûa chö Boà-Taùt laãn cuûa chö Phaät, vaãn laø töï giaùc roài môùi giaùc tha, ñeå sau cuøng ñaït tôùi giaùc haïnh vieân maõn. Neáu moät ngöôøi chöa ñuû söùc bôi loäi, maø vì "loøng töø bi" nhaûy xuoáng nöôùc cöùu ngöôøi chôùi vôùi, thì treân lyù thuyeát, ñoù laø moät hình aûnh queân mình raát ñeïp, nhöng trong thöïc teá caû hai seõ cheát chìm, voâ ích.
Töông töï nhö theá, moät ngöôøi "tu" Phaät, khi thaân taâm chöa thöïc söï thuaàn thieän, chöa trong saïch (töùc chöa chöùng ñöôïc giaûi thoaùt vöõng chaéc), maø vò ngaõ töï kyû aùm thò, chaïy theo thò hieáu cuûa ca ngôïi theá gian, cuûa suy luaän lyù thuyeát, roài baát chaáp trình ñoä mieãn nhieãm cuûa chính mình, boû qua nhöõng coâng phu caên baûn, nhö nghieâm trì giôùi haïnh, nhö reøn luyeän thanh tònh, ñeå "nhaäp theá ñoä ñôøi", thì chaéc chaén ngöôøi aáy seõ khoâng ñaït ñöôïc muïc ñích, maø taâm hoàn seõ bò caùc phaùp theá gian loâi keùo, nhaän chìm trong taøi loäc, danh vò.
Nghóa laø neáu ñoái chieáu, so saùnh ba phaùp hoïc, haønh, vaø thaønh vôùi lyù nhaân-duyeân-quaû, thì töï giaùc laø nhaân, giaùc tha laø duyeân, vaø giaùc haïnh vieân maõn laø quaû.
Baøn saâu vaøo phaåm caùch giaûi thoaùt cuõng vaäy : Keát quaû cuûa phaùp hoïc chæ cho con ngöôøi moät kieán thöùc töông ñoái ñaày ñuû, vaø saâu saéc veà lyù thuyeát giaûi thoaùt maø thoâi. Vaø do ñoù, hieäu löïc cuûa phuùt choác "böøng saùng" (ñoán ngoä) cuõng chæ cho ngöôøi ta söï hieåu ra chaân lyù thaâm dieäu, maø tröôùc ñoù hoï chöa hieåu, chöù khoâng laø caùi gì caû.
Nhöng chung keát cuûa söï thöïc haønh thaønh töïu phaùp giaûi thoaùt (töùc laø vieân maõn coâng phu qua giôùi haïnh tinh khieát vaø qua thuaàn thuïc trong chaùnh ñònh, laãn minh saùt tueä), thì ñaïo quaû, thaønh tích seõ tuyeät vôøi, vöôït haún phaùp hoïc lyù thuyeát, hay böøng tænh "ñoán ngoä" raát nhieàu.
Ví nhö vò trí cuûa ngöôøi ñöùng treân chieác thuyeàn caù nhaân, coøn leânh ñeânh giöõa bieån caû, may maén thaáy ñöôïc aùnh haûi ñaêng le loùi (töông ñöông vôùi hieåu thaáu lyù ñaïo, hay "ñoán ngoä"), ñem so saùnh vôùi vò trí cuûa ngöôøi ñaõ hoaøn toaøn böôùc chaân leân bôø giaûi thoaùt. Hai beân khaùc nhau raát xa : Moät ñaøng chæ thoaùng thaáy ñöôïc ñieåm chuaån (aùnh haûi ñaêng), baùo hieäu laø höôùng ñi ñuùng, song coøn muoân vaïn chöôùng ngaïi hieåm nguy, truøng vaây töù phía, coøn ñaøng kia ñaõ ñeán nôi an toaøn, töï taïi (hay noùi theo nhaø Phaät, laø "vieân troøn ñaïo haïnh ba la maät, ñaùo bæ ngaïn").
Chöa keå caùithaáy bieát (chöùng ñaït) cuûa caùc baäc nhaäp vaøo thaùnh löu, höôùng ñeán Nieát baøn (caäp bôø giaûi thoaùt), cuõng khaùc haún vôùi "caùi thaáy bieát ñoán ngoä" cuûa "thöùc giaû" coøn mang nhieàu lôùp buïi traàn nôi taâm thöùc. Vaø ngoân ngöõ cheá ñònh (höõu haïn) cuûa chuùng ta voán laïi khoâng theå naøo phaûn aûnh trung thöïc ñöôïc. (-Nhaân ñaây, soaïn giaû xin thaønh taâm yeâu caàu quí vò haõy "töông ñoái hoùa" nhöõng dieãn taû naøo veà thaùnh nhaân cuûa chuùng toâi, vì nhieät thaønh, voâ tình chuùng toâi coù theå dieãn taû "quaù xaùc ñònh" trong taäp saùch khieâm nhöôïng naày).
Toùm laïi, lyù nhaân duyeân quaû laø moät phaùp toaøn dieän, chi phoái moïi vaän haønh cuûa muoân loaøi vaïn vaät noùi chung, vaø bao goàm taát caû sinh ñoäng cuûa nhaân loaïi noùi rieâng. Noù chaúng nhöõng hieån loäng treân beà maët, maø coøn taùc duïng cuøng khaép chieàu saâu, nhaát laø tieàm taøng trong yù thöùc cuûa con ngöôøi, noái lieàn taâm vaø vaät. Xeùt laïi trong chuùng ta, ai maø chaúng ñaõ töøng thaàm ngaïc nhieân tröôùc moät caûnh töôïng. Tuy môùi thaáy laàn ñaàu, nhöng chuùng ta coù caûm töôûng ñaõ "bieát qua" töï hoài naøo, mô hoà nhö trong quaù khöù, maø khoâng ñònh roõ ñöôïc. Hoaëc giaû khi chuùng ta chieâm ngöôõng moät khung caûnh höõu tình, hay moät kyø quan naøo ñoù, thì nhöõng hình aûnh ñeïp ñeõ, ñaùng leõ veà sau phaûi trôû thaønh taàm thöôøng, nhö bao nhieâu hình aûnh ñaëc bieät khaùc. Nhöng chuùng cöù ôû maõi caùi ñòa vò tuyeät myõ, ñoäc ñaùo trong kyù öùc cuûa chuùng ta. Roài nhöõng caûm giaùc rung caûm aáy laém khi chuùng ta duøng chöõ nghóa hay lôøi leõ, duø chính xaùc saéc beùn ñeán ñaâu, chuùng ta cuõng khoâng theå naøo dieãn taû heát ñöôïc, thì... ñoù laø gì, neáu khoâng phaûi laø "dö aâm" cuûa taùc duïng nhaân duyeân quaû theo nhaø Phaät ? Roát cuoäc, taát caû vaãn khoâng ngoaøi chu kyø luaân hoài taâm thöùc, hay hieän thaân cuûa lyù nhaân quaû.
Coøn noùi theo khoa hoïc lyù hoùa, thì ñoù laø chu kyø di toàn nhieân löïc (cycle de conservation d’eùnergie) döôùi daïng taâm linh (sieâu vaät chaát). Chu kyø aáy khoâng laø gì heát, vaø laø lyù leõ cuûa taát caû. Noù vöøa laø nguyeân taéc cuûa duy vaät, vöøa laø sieâu lyù cuûa duy taâm, vöøa laø bieän chöùng cuûa khoa hoïc vaät chaát (vi teá laãn höõu hình), vöøa laø bieán hoùa cuûa khoa hoïc taâm linh (voâ hình).
Laïi nöõa, Phaät giaùo khoâng xem chu kyø nhaân duyeân quaû nhö moät lyù thuyeát luaân lyù "töông ñoái" (chæ ñeå raên ñôøi), sinh ra töø saùng kieán laäp tieâu chuaån bình an cho xaõ hoäi. Nghóa laø trong söï soáng chung, voán ña daïng vaø ñaày xung ñoät, con ngöôøi tuy caàn coù qui luaät thöôûng phaït "coâng minh", hay oan traùi baùo öùng, qua daïng moät troïng taøi laø "ñaáng thieâng lieâng" ñieàu ñoäng, ñeå ngaên chaän (hoaëc haïn cheá) nhöõng caù nhaân coù khuynh höôùng haønh ñoäng xaáu.
"Luaät thöôûng phaït" aáy dó nhieân coù caùi giaù trò xaây döïng, nhaäp theá cuûa noù, nhöng ñoái vôùi Phaät Giaùo, ngoaøi giaù trò nhaäp theá aáy ra, lyù nhaân duyeân quaû coøn laø moät chaân ñeá khoa hoïc. Loaøi ngöôøi neáu bieát duy trì, phaùt trieån yù thöùc ñoù, töùc laø giaùc tính khoa hoïc töï nhieân trong tö töôûng khoâng ñeå bò che môø. Maø ñaõ goïi laø giaùc tính khoa hoïc (hay chaân ñeá), thì noù khoâng naèm trong tö duy muø quaùng, khoâng coù vaán ñeà "Ai tin lyù nhaân quaû thì môùi nghieäm ñuùng. Coøn ai khoâng tin thì noù voâ hieäu löïc".
Hay nhö Dòch Lyù AÙ Ñoâng, moät khaùm phaù xa xöa tuyeät vôøi khaùc, cuûa neàn vaên minh nhaân loaïi, chuùng ta cuõng coù moät caâu noùi ñaày saám nghóa : "Cuøng taéc bieán, bieán taéc thoâng". Cuøng ôû ñaây töông ñöông vôùi nhaân, bieán töông ñöông vôùi duyeân, vaø thoâng töông ñöông vôùi quaû, töùc laø giaùn tieáp aùm chæ : Khi nhöõng caùi baát toaïi nguyeän, tröôùc hai caûnh khoå laãn vui, choàng chaát ñeán cöïc ñieåm, thì giaùc linh con ngöôøi seõ töï ñoäng phaûn öùng, tìm giaûi phaùp ñeå vöôït qua baèng moïi caùch, haàu coù loái thoaùt.
Vaø chung qui, theo nhaø
Phaät, lyù nhaân duyeân quaû haèng
chi
phoái taát caû. Noù bao goàm moïi
tình traïng tö töôûng "tin hay khoâng
tin", vaø luoân luoân nghieäm ñuùng.
***
Thöïc
taäp thieàn taâm
(Suy gaãm trong caû
4 oai nghi).
Baøi höôùng daãn tö töôûng, tröôùc khi ñi, ñöùng, ngoài, hay naèm, thaân thaúng, thoaûi maùi, bình thaûn theo doõi, "quan saùt hôi thôû" (ÄnÄpÄnasati), Taøu aâm "An Ban Thuû Y Ù", moät Thaùnh phaùp tu haønh, cuûa Phaät Toå Thích Ca Maâu Ni löu laïi.
Quaùn nieäm veà Töù Ñaïi Taâm Thieàn.
(Töù Ñaïi
: Ñaát, nöôùc, löûa, gioù.
Vaø Taâm thieàn
laø ba thôøi : Quaù khöù, hieän,
vò lai)
Saéc thaân vaø
taâm naày,
Baây giôø
vaø ôû ñaây.
Quaù khöù
hoøa thöïc taïi,
Cuøng töông
lai hieän baøy.
***
Hít vaøo ba thôøi
ñeán,
Thôû ra ba thôøi
ñi,
Cuoáng troâi theo
doøng meänh,
Luaân hoài chaúng
khaùc chi.
***
Ñaát vöøa
laø xöông thòt.
Ñaát cuõng
laø vaät ngoaøi.
Ñaát muoân
ngaøn hình tích.
Cöùng meàm,
caûm xuùc thoâi.
***
Coøn caûm xuùc
coù ñaát,
Heát caûm xuùc
ñaát tan.
Xuùc nhaän ra theå
vaät,
Vaø ñoàng
nghóa khoâng gian.
***
Nöôùc
hieän ra soâng bieån.
Nöôùc cuøng
khaép ta baø.
Nöôùc thaønh
khí laø bieán.
Khí ñoïng
khoùi söông sa.
***
Maây möa laø
daáu nöôùc.
Soâng bieån, aáy
daïng hình.
Nöôùc vöøa
khoâ vöøa öôùt.
Tröôït leân
caùc saéc tinh
***
Löûa goàm
caû noùng laïnh.
Noùng do löûa
ñaõ ñaønh.
Laïnh cuõng laø
löûa taùnh.
Löûa bieán
saéc tònh sinh.
***
Ngoïn ñeøn,
löûa xuaát hieän.
Boùng toái, löûa
aån mình.
Tìm ñaâu
ra hoûa tuyeán ?
Goác ôû
choã voâ minh.
***
Gioù phaûi
laø khoâng khí ?
Hay tónh, ñoäng
voâ cuøng ?
Ñoäng, trieàu
loang voâ tyû.
Tónh, duyeân khôûi
moâng lung.
***
Hôi thôû
laø khí dòch,
Nhö moïi vaät
hôïp tan.
Thôû vaøo,
thaân kích thích.
Thôû ra, thaân
suy taøn.
***
Töù ñaïi
voán khoâng sinh.
Töù ñaïi
voán khoâng dieät.
Caû boán haèng
lung linh.
Baát khaû tö,
nghì, thuyeát.
***
Khoâng chaáp
vaøo soáng cheát.
Chaúng vöôùng
trong nhò bieân.
Saéc vaø khoâng
chöùng thieät,
Qua Töù Ñaïi
"taâm thieàn".
TL (08-10-2005).
Vaøi baøi thô ñaïo.
Nhaët laù "Nhö lai"
Toâi ñi nhaët
laù Boà Ñeà,
Treo leân ñeå
nhôù loái veà cuûa taâm.
Moãi chieàu nghe
tieáng chuoâng ngaân.
Loang ñi nhö daãn
xa daàn beán meâ...
Chôït trong tænh
thöùc eâ cheà.
Thaáy mình vaãn
ñöùng beân leà hieän sinh :
Coù ñaøi
sen traéng lung linh,
Laïi khoâng gì
caû, giaät mình ngaån ngô...
Coù khoâng, khoâng
coù, hai bôø :
Beán khoâng, beán
coù, beán mô keùo daøi...
Nuï sen chín caùnh
laïc loaøi.
Vöông leân
ñeå böôùc ra ngoaøi traàn
gian.
Boà Ñeà
nhö chieác caàu ngang,
Baét qua vaên
töï bao haøng chöõ "Nhö":
Nhö khoâng, nhö
coù, nhö töø...(1)
Nhö lìa taâm
caûnh thì "nhö" môùi troøn !
TL
(Paris 6/7/2003)
(1) "Töø" ôû ñaây aùm chæ töø ngöõ, chöõ nghóa, lyù thuyeát... voán laø öôùc ñònh, töông ñoái, chæ duøng taïm nhö phöông tieän, ñeå chuyeân chôû moät soá yù nghó nhò bieân, trong moät thôøi gian, hoaøn caûnh naøo ñoù. Chôù neân chaáp cöùng vaøo, vì chaáp seõ traät nhieàu hôn ñuùng.
II
Laø maây traéng.
Öôùc gì
toâi ñöôïc laø maây,
Mang toaøn nöôùc
maùt röôùi ñaày theá gian.
Cho bao caûnh vaät
khoâ caèn
Naåy maàm, öôm
loäc ra ngaøn thaûm xanh.
Cho muoân loaøi
bôùt tranh giaønh :
Vöôøn rau,
khoùm coû, maø sanh haän thuø.
Ñoâng taøn...
xuaân, haï, roài thu.
Maây bay, nöôùc
chaûy, söông muø leân khôi...
Ñeán, ñi,
theo luaät ngaøn ñôøi.
Coù roài phaûi
maát, môùi phôi caùi coøn.
Vieät Nam xin ñöôïc
vuoâng troøn.
Khoå ñau nhieàu
quaù, ræ moøn öôùc mô.
Taâm thieàn theo
nguyeän thaønh thô.
Laø maây chæ
ñeå laøm tô traéng ngaàn.
TL(Paris 5/7/2003)
