Ñöùc Phaät ñaõ khaùm phaù chaân lyù. Ngaøi bieát ñaëc tính cuûa moãi phaùp do bôûi kinh nghieäm rieâng cuûa Ngaøi. Vì loøng töø bi Ngaøi daïy cho chuùng sinh nhaän chaân ñöôïc söï thaät baèng nhieàu phöông phaùp khaùc nhau, ñeå cho chuùng sinh coù ñöôïc söï hieåu bieát uyeân thaâm veà noäi phaùp vaø ngoaïi phaùp. Khi chaân lyù ñöôïc phaân tích baèng nhöõng phaùp chaân ñeá, chuùng laø:

Taâm.
Sôû höõu taâm.
Saéc phaùp.
Níp baøn.

Taâm, Sôû höõu vaø Saéc phaùp laø phaùp höõu vi, ngöôøi ta coù theå phaân tích thaønh 5 uaån. Uaån coù nghóa laø khoái, nhoùm. Nhöõng gì ñöôïc phaân tích thaønh 5 uaån thì noù sinh vaø dieät. Naêm uaån khoâng khaùc vôùi 3 phaùp chaân ñeá laø taâm, sôû höõu vaø saéc phaùp. Chaân lyù coù theå ñöôïc phaân tích thaønh nhieàu caùch khaùc nhau vaø nhö vaäy nhöõng teân goïi khaùc nhau ñöôïc ngöôøi ta ñaët cho chuùng. Naêm uaån laø:

Saéc uaån (Ruøpakhandha) bao goàm taát caû saéc phaùp.
Thoï uaån (Vedanaøkhandha) bao goàm caùc caûm thoï.
Töôûng uaån (Sannaøkhandha) bao goàm töôûng.
Haønh uaån (Sankhaørakhandha) bao goàm 52 sôû höõu.
Thöùc uaån (Vinnaønakhandha) bao goàm taát caû taâm (89 hoaëc 121 taâm) [1].

Ñoái vôùi taâm, taát caû taâm laø moät uaån: goïi laø thöùc uaån. Nhöõng danh töø Paøli laø thöùc (Vinnaøna), yù (Mano) vaø taâm (Citta) ba töø naøy thì coù cuøng yù nghóa: chuùng ñeàu bieát caûnh. Khi taâm ñöôïc phaân chia thaønh uaån thì danh töø thöùc ñöôïc söû duïng . Nhö vaäy 1 uaån laø saéc uaån vaø 4 uaån khaùc laø danh uaån. Ba danh uaån laø taâm sôû vaø 1 danh uaån laø taâm.

Baát cöù ñieàu gì goïi laø uaån thì khoâng beàn vöõng; ngay khi noù sinh thì laäp töùc noù dieät. Maëc duø caùc uaån sinh dieät, nhöng chuùng laø söï thaät; chuùng ta coù theå bieát chuùng khi noù hieän dieän. Níp baøn laø phaùp voâ vi, noù khoâng sanh khoâng dieät, khoâng phaûi laø moät uaån.

Thanh tònh ñaïo (Visuddhimagga XX, 96) coù giaûi thích veà söï sinh dieät cuûa danh saéc nhö sau:

"Khoâng coù söï dung chöùa naøo cuûa danh saéc chöa sinh (coù maët) tröôùc khi noù phaùt sinh; vaø khi noù hoaïi dieät, noù khoâng ñi ñeán baát kyø phöông höôùng naøo. Khoâng coù nôi naøo laø kho taøng ñeå tích tröõ nhöõng gì ñaõ dieät. Khoâng coù moät nôi tích luõy naøo cuûa tieáng ñaøn khi caây ñaøn ñöôïc ñaùnh leân, aâm thanh troåi leân khoâng ñeán töø moät kho chöùa naøo, khi noù döùt cuõng khoâng ñi veà höôùng naøo, vaø khoâng löu tröõ vaøo kho naøo, nhöng traùi laïi töø khoâng trôû thaønh coù, nhôø noã löïc thích nghi cuûa ngöôøi chôi ñaøn vaø caây ñaøn, aâm thanh phaùt sinh, sau ñoù noù trôû thaønh khoâng. Cuõng theá, taát caû danh phaùp vaø saéc phaùp töø dieät ñi ñeán sinh, khi hieän dieän chuùng laïi hoaïi dieät".

Thoï uaån laø söï thaät; chuùng ta coù theå bieát nhöõng caûm thoï. Thoï uaån bao goàm taát caû caùc loaïi caûm tho. Caûm thoï coù theå ñöôïc phaân tích thaønh nhieàu caùch khaùc nhau. Ñoâi khi caûm thoï ñöôïc phaân tích thaønh 3 caùch:

Thoï laïc.
Thoï khoå.
Thoï xaû.

Thaân thoï laø caûm thoï cuûa thaân caên, saéc coù khaû naêng tieáp nhaän do duyeân thaân xuùc chaïm; chính caûm thoï laø danh, nhöng noù coù saéc (thaân caên laøm duyeân). Khi caûnh tieáp xuùc vôùi thaân caên, caûm thoï vöøa laïc vöøa khoå; khoâng coù thaân thoï voâ kyù. Khi thaân thoï khoå noù laø quaû baát thieän, vaø khi thaân thoï laïc noù laø quaû thieän.

Bôûi vì coù nhieàu khoaûnh khaéc sanh dieät khaùc nhau cuûa caûm thoï, ñeå phaân bieät chuùng thì thaät laø khoù. Ví duï chuùng ta deã nhaàm laãn thaân thoï laïc laø quaû vaø caûm thoï coù theå phaùt sanh sau ñoù cuøng vôùi söï tham ñaém ñoái vôùi thaân thoï laïc. Hoaëc chuùng ta coù theå nhaàm laãn thaân thoï khoå vôùi caûm thoï baát laïc maø coù theå phaùt sinh cuøng vôùi söï saân haän. Luùc coù thoï khoå laø quaû, noù ñi cuøng vôùi taâm quaû maø bieát caûnh baát laïc do aûnh höôûng vôùi thaân caên [3]. Sau ñoù caûm thoï baát laïc coù theå phaùt sinh, noù khoâng phaûi laø quaû, nhöng noù ñi cuøng vôùi taâm saân vaø nhö vaäy noù laø baát thieän. Taâm saân baát thieän phaùt sinh bôûi vì söï saân haän ngaám ngaàm cuûa chuùng ta. Maëc duø thaân thoï vaø taâm thoï caû hai laø danh phaùp, chuùng hoaøn toaøn laø nhöõng caûm thoï khaùc nhau, phaùt sinh vì nhaân duyeân khaùc nhau. Khi moät ngöôøi khoâng coøn saân haän thì vò aáy vaãn coøn thaân thoï khoå, nhöng khoâng coù taâm thoï baát laïc. Baäc A La Haùn, Chaùnh ñaúng giaùc, ñaõ ñoaïn taän taát caû phieàn naõo, chöøng naøo caùc Ngaøi chöa nhaäp Níp baøn caùc Ngaøi vaãn coù taâm quaû baát thieän, nhöng caùc Ngaøi khoâng coù taâm saân haän.

Chuùng ta xem trong Töông Öng Boä Kinh (I, Sagaøthaø-vagga, Maørasuttas, chöông II , 3, phieán ñaù):

"Toâi nghe nhö vaày, moät thôøi Theá Toân cö nguï taïi Vöông xaù thaønh ôû Maddakucchi, vöôøn Nai. Luùc baáy giôø chaân cuûa ngaøi bò thöông do phieán ñaù chaïm phaûi. Theá Toân caûm thaáy voâ cuøng ñau ñôùn, nhöùc nhoái maõnh lieät toaøn thaân. Ngaøi thaät söï khoâng buoàn chaùn, chaùnh nieäm, tónh giaùc maø khoâng ngaõ loøng".

Chuùng ta xem Töông Öng Boä Kinh (IV, Sanaøyatana-vagga, phaàn II, Töông Öng Boä Kinh veà caûm thoï vaø bònh hoaïn) maø Ñöùc Phaät ñaõ daïy cho chö Tyø khöu:

"...Naày chö Tyø khöu, neáu vò Tyø khöu naøo an truù taäp trung, tænh thöùc, nhieät taâm, tinh caàn vaø noã löïc, luùc ñoù thoï laïc sinh khôûi, vaø vò aáy bieát nhö vaäy: caûm thoï laïc naøy phaùt sinh nôi ta. Baây giôø thoï aáy coù duyeân chöù khoâng phaûi khoâng duyeân. Do duyeân xuùc naøy. Baây giôø xuùc naøy laø voâ thöôøng, höõu vi, phaùt sinh do duyeân. Do duyeân xuùc phaùt sinh thì caûm thoï phaùt sinh: laøm sao caûm thoï ñoù thöôøng haèng ñöôïc? Nhö vaäy vò aáy quaùn voâ thöôøng veà xuùc vaø laïc thoï, quaùn söï tieâu vong, hoaïi dieät, bieán hoaïi cuûa chuùng vaø töø boû chuùng. Nhö vaäy do vò aáy an truù quaùn voâ thöôøng ... cho neân khuynh höôùng nguû ngaàm ñoái vôùi tham aùi veà xuùc vaø laïc thoï ñöôïc ñoaïn dieät".

Vaãn coøn nhieàu caùch nöõa ñeå phaân tích caùc caûm thoï. Neáu chuùng ta bieát nhieàu phöông phaùp phaân tích khaùc nhau cuûa caûm thoï, noù seõ giuùp cho chuùng ta hieåu raèng caûm thoï chæ laø danh phaùp maø phaùt sinh vì nhaân duyeân. Chuùng ta coù yù muoán dính maéc vaøo caûm thoï ñaõ dieät, thay vì caûm nhaän söï thaät cuûa giaây phuùt hieän taïi khi noù xuaát hieän do maét, tai, muõi, löôõi, thaân vaø taâm. Trong moät ñoaïn vaên cuûa Thanh tònh ñaïo ñaõ ñöôïc trích ôû phaàn treân (XX, 96), danh vaø saéc ñöôïc so saùnh vôùi aâm thanh cuûa caây ñaøn maø noù khoâng xuaát phaùt baát kyø moät kho naøo khi phaùt sinh, hoaëc khoâng ñi ñeán phöông höôùng naøo khi noù dieät, hoaëc khoâng toàn taïi nhö moät "kho chöùa" khi noù hoaïi dieät. Tuy nhieân chuùng ta dính maéc vaøo caûm thoï quaù nhieàu ñeán noãi chuùng ta khoâng nhaän thöùc raèng caûm thoï ñaõ hoaïi dieät khoâng toàn taïi nöõa, noù hoaøn toaøn ñaõ hoaïi dieät. Thoï uaån laø voâ thöôøng.

Töôûng uaån laø söï thaät; noù coù theå caûm nhaän ñöôïc baát cöù khi naøo chuùng ta nhôù ñieàu gì. Moãi saùt na taâm ñeàu coù töôûng. Moãi taâm phaùt sinh noù ñeàu bieát caûnh vaø töôûng phaùt sinh vôùi taâm chuù yù vaø nhôù caûnh ñoù ñeå noù coù theå nhaän bieát. Thaäm chí ngay khi ngöôøi ta khoâng bieát ñieàu gì, taâm vaãn bieát caûnh vaøo luùc ñoù vaø töôûng phaùt sinh cuøng vôùi taâm "ghi nhaän" caûnh ñoù. Töôûng sinh vaø dieät vôùi taâm; töôûng laø voâ thöôøng. Mieãn laø chuùng ta khoâng bieát töôûng nhö thaät: noù chæ laø danh phaùp dieät ngay khi noù phaùt sinh, chuùng ta seõ chaáp töôûng laø baûn ngaõ.

Haønh uaån (goàm coù taát caû taâm sôû ngoaïi tröø thoï vaø töôûng) laø söï thaät; ngöôøi ta coù theå caûm nhaän ñöôïc noù. Khi nhöõng sôû höõu tònh haûo phaùt sinh nhö voâ tham vaø bi maãn, hoaëc khi sôû höõu baát thieän phaùt sinh nhö saân vaø buûn xæn, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc haønh uaån. Taát caû hieän töôïng naøy sinh dieät; haønh uaån laø voâ thöôøng.

Thöùc uaån (taâm) laø söï thaät; chuùng ta coù theå bieát noù khi thaáy, nghe, ngöûi, neám, ñuïng, hoaëc suy nghó. Thöùc uaån sinh vaø dieät; noù thì voâ thöôøng. Taát caû phaùp haønh (töùc laø 5 uaån) laø voâ thöôøng.

Ñoâi khi Nguõ uaån coøn ñöôïc goïi laø Thuû uaån (Upaødaønakhandha). Nhöõng vò chöa phaûi laø A La Haùn vaãn coøn chaáp 5 uaån. Chuùng ta cho thaân laø baûn ngaõ; nhö vaäy chuùng ta chaáp saéc uaån. Chuùng ta cho taâm laø baûn ngaõ; nhö vaäy chuùng ta chaáp thoï uaån, töôûng uaån, haønh uaån vaø thöùc uaån. Neáu chuùng ta chaáp Nguõ uaån vaø khoâng thaáy chuùng nhö thaät, chuùng ta seõ saàu khoå. Chöøng naøo chuùng ta coøn chaáp vaøo Nguõ uaån, chuùng ta gioáng nhö bònh nhaân.

Chuùng ta xem trong Töông Öng Boä Kinh (III, phaåm Nguõ uaån, 50 kinh caên baûn, ñoaïn 1, Nakulapitaø) gia chuû Nakulapitaø laø ngöôøi giaø, bònh, ñi ñeán gaëp Phaät ôû nuùi Caù saáu, vöôøn Nai. Ñöùc Phaät daïy oâng ta raèng oâng ta phaûi hoïc taäp nhö vaày:

"Maëc duø thaân cuûa toâi bònh nhöng taâm toâi khoâng bònh".

ÔÛ ñaây, naøy gia chuû, keû phaøm phu ... hoï khoâng thieän xaûo, khoâng tu taäp trong Giaùo phaùp - nhöõng ngöôøi naøy cho thaân laø baûn ngaõ, hoï cho baûn ngaõ laø thaân, thaân coù trong baûn ngaõ, "toâi coù xaùc thaân", hoï noùi "xaùc thaân laø cuûa toâi", vì coù suy nghó naøy; cho neân khi thaân bieán hoaïi, ñoåi thay, hoï bò saàu, bi, khoå, öu naõo. Hoï chaáp thoï laø baûn ngaõ hoï chaáp töôûng laø baûn ngaõ ... hoï chaáp haønh laø baûn ngaõ ... hoï chaáp thöùc laø baûn ngaõ. Naøy gia chuû, ñoù laø thaân bònh hoaïn vaø taâm cuõng bònh hoaïn.

Vaø theá naøo laø thaân bònh maø taâm khoâng bònh?

ÔÛ ñaây, naøy gia chuû, Vò Thaùnh ñeä töû kheùo tu taäp vaø khoâng chaáp thaân laø baûn ngaõ, khoâng chaáp baûn ngaõ laø thaân, khoâng chaáp thaân coù trong baûn ngaõ, khoâng chaáp baûn ngaõ coù trong thaân. Vò aáy khoâng tuyeân boá "toâi coù xaùc thaân", "xaùc thaân laø cuûa toâi", vì quaùn nhö vaäy; cho neân khi thaân bieán hoaïi, ñoåi thay, chö vò khoâng bò saàu, bi, khoå, öu, naõo phaùt sinh trong caùc ngaøi. Vò aáy khoâng quaùn thoï laø baûn ngaõ... vò aáy khoâng quaùn töôûng laø baûn ngaõ... vò aáy khoâng quaùn haønh laø baûn ngaõ... vò aáy khoâng quaùn thöùc laø baûn ngaõ... Naøy gia chuû nhö vaäy laø thaân bònh hoaïn maø taâm khoâng bònh hoaïn.

Naøy chö Tyø khöu, Nhö Lai seõ daïy Töù thaùnh ñeá cho caùc thaày. Caùc thaày haõy laéng nghe:

Vaø naøy chö Tyø khöu, khoå laø gì? Khoå ñöôïc ngöôøi ta goïi laø naêm thuû uaån. Theá naøo laø naêm thuû uaån? Töùc laø saéc thuû uaån, thoï thuû uaån, töôûng thuû uaån, haønh thuû uaån, thöùc thuû uaån. Naøy chö Tyø khöu, ñaây laø khoå.

Vaø naøy chö Tyø khöu, theá naøo laø taäp ñeá? Noù laø aùi duïc ... daãn ñeán taùi sinh, töùc laø tham aùi vaøo duïc laïc, tham aùi vaøo söï taùi sinh, vaø tham aùi vaøo söï khoâng taùi sinh. Naøy chö Tyø khöu, ñaây goïi laø taäp ñeá.

Vaø naøy chö Tyø khöu, theá naøo laø dieät ñeá? Chính laø söï ñoaïn dieät hoaøn toaøn, ly tham, döùt boû, thoaùt khoûi nhöõng ham muoán ... Naøy chö Tyø khöu, ñaây goïi laø dieät ñeá.

Vaø naøy chö Tyø khöu, theá naøo laø ñaïo ñeá? Ñoù laø Baùt Thaùnh Ñaïo... Naøy chö Tyø khöu, ñaây laø ñaïo ñeá.

CAÂU HOÛI:

1/- Phaùp chôn ñeá naøo laø danh?
2/- Phaùp chôn ñeá naøo laø phaùp höõu vi?
3/- Phaùp chôn ñeá naøo laø phaùp voâ vi?
4/- Phaùp haønh naøo laø danh?
5/- Taát caû sôû höõu taâm laø haønh uaån phaûi khoâng?
6/- Sôû höõu thoï laø uaån chaêng?
7/- Sôû höõu töôûng laø uaån chaêng?
8/- Thaân thoï khoå laø quaû phaûi chaêng?
9/- Taâm thoï khoå laø quaû phaûi chaêng?
10/- Nhöõng uaån naøo laø danh?
11/- Nhaõn thöùc laø uaån chaêng?
12/- Y Ù nieäm veà chuùng sinh laø uaån phaûi khoâng?
13/- AÂm thanh laø uaån phaûi chaêng?
14/- Nhöõng phaùp chôn ñeá naøo laø uaån?

[] Xem chöông I.

[2] Haønh coù yù nghóa trong töøng ngöõ caûnh khaùc nhau. Phaùp haønh bao goàm taát caû phaùp höõu vi. Haønh uaån bao goàm 50 taâm sôû.

[3] Söï nhaän thöùc xuyeân qua caùc caên laø nhaõn, nhæ, tyû, thieät vaø thaân thöùc laø nhöõng taâm quaû. Khi nhöõng taâm naøy baét caûnh laïc, chuùng laø quaû thieän, khi chuùng baét caûnh baát laïc chuùng laø quaû baát thieän.