Lôøi daïy cuûa Ñöùc Phaät laø chaân lyù. Nhöõng gì Ngaøi daïy coù theå ñöôïc chöùng minh qua kinh nghieäm cuûa chuùng ta. Tuy nhieân, chuùng ta thaät söï khoâng bieát haàu heát nhöõng söï thaät thoâng thöôøng veà ñôøi soáng haèng ngaøy: Danh phaùp vaø Saéc phaùp xuaát hieän do maét, tai, muõi, löôõi, thaân vaø taâm. Döôøng nhö phaàn lôùn chuùng ta quan taâm ñeán quaù khöù hay töông lai. Tuy vaäy, chuùng ta seõ khaùm phaù söï thaät cuûa ñôøi soáng laø gì, neáu chuùng ta bieát nhieàu veà nhöõng söï thaät cuûa giaây phuùt hieän taïi, vaø chuùng ta hoïc caùch nhaän bieát chuùng khi chuùng xuaát hieän.

Ñöùc Phaät giaûi thích taâm laø söï thaät. Chuùng ta coù theå hoaøi nghi coù phaûi taâm laø söï thaät chaêng? Laøm theá naøo chuùng ta coù theå chöùng minh raèng coù taâm? Noù coù theå chæ coù saéc phaùp maø khoâng coù danh phaùp? Coù nhieàu ñieàu trong ñôøi soáng maø chuùng ta cho laø töï nhieân nhö nhaø cöûa, böõa aên, quaàn aùo, hoaëc nhöõng duïng cuï chuùng ta duøng moãi ngaøy. Nhöõng ñieàu naøy khoâng töï xuaát hieän. Chuùng ñöôïc taïo ra do taâm suy nghó. Taâm laø danh phaùp; noù bieát caûnh. Taâm khoâng gioáng nhö saéc phaùp vì saéc phaùp thì khoâng bieát caûnh. Chuùng ta nghe nhaïc, maø noù ñöôïc vieát do ngöôøi saùng taùc. Chính taâm coù yù töôûng phoå thaønh nhaïc. Chính taâm sai khieán ngöôøi saùng taùc. Tay cuûa ngöôøi saùng taùc khoâng theå vieát maø khoâng coù taâm.

Taâm coù theå ñaït ñöôïc nhieàu keát quaû khaùc nhau, chuùng ta xem trong boä Chuù Giaûi Phaùp Tuï (Atthasaølinì) cuoán saùch ñ?u tieân cuûa boä Vi Dieäu Phaùp, cuoán I, phaàn II, 64.

Trong haønh ñoäng laøm taâm coù theå sinh ra nhieàu keát quaû? Khoâng coù ngheä thuaät naøo treân theá gian ña daïng hôn ngheä thuaät hoäi hoïa. Trong hoäi hoïa, taùc phaåm kieät taùc cuûa hoïa só thì ñeïp hôn nhöõng böùc tranh coøn laïi cuûa oâng ta. Moät maãu veõ ñeïp naåy sinh ñeán ngöôøi hoïa só nhö theá thì taùc phaåm kieät taùc ñöôïc oâng ta veõ theo caùch ñoù. Do taâm sinh neân coù maãu veõ ñeïp, muoán hoaøn thaønh coâng vieäc phaùt hoïa naøy, phaûi traûi qua nhöõng giai ñoaïn nhö sôn, thieát keá vaø toâ ñieåm ... Nhö vaäy, taát caû nhöõng loaïi ngheä thuaät treân theá gian, chung hoaëc rieâng ñeàu thaønh töïu do taâm. Vì khaû naêng taâm saûn sinh nhieàu keát quaû trong haønh ñoäng nhö vaäy, neân taâm thaønh töïu taát caû nhöõng ngheä thuaät naøy. Chính taâm laø ngheä thuaät maø ngheä thuaät laø taâm. Noùi cho ñuùng hôn, caû taâm coøn ñeïp hôn ngheä thuaät nöõa, vì khoâng coù taâm thì khoâng thöïc hieän maãu veõ ñeïp hoaøn haûo ñöôïc. Vì lyù do ñoù Ñöùc Theá Toân daïy: "Naøy chö Tyø khöu, caùc thaày coù thaáy taùc phaåm kieät taùc cuûa hoäi hoïa khoâng?" "Thöa Theá Toân, chuùng con thaáy." "Naøy chö Tyø khöu, taùc phaåm ngheä thuaät ñoù do taâm taïo. Naøy chö Tyø khöu, thaät vaäy, thaäm chí taâm coøn ñeïp hôn taùc phaåm kieät taùc ñoù." (Töông Öng , III, 151)

Nhö vaäy chuùng ta coù theå xem nhieàu ñieàu khaùc nhau do taâm taïo taùc: nhöõng haønh ñoäng thieän nhö boá thí, nhöõng haønh ñoäng baát thieän nhö hung aùc vaø gian tham do taâm taïo taùc vaø nhöõng haønh ñoäng naøy taïo neân nhöõng keát quaû khaùc nhau. Khoâng chæ coù moät loaïi taâm maø coøn coù nhieàu loaïi taâm khaùc nöõa.

Coù nhieàu haïng ngöôøi khaùc nhau haønh ñoäng moät caùch khaùc bieät ñieàu maø hoï suy nghó, nhö vaäy nhöõng loaïi taâm khaùc nhau phaùt sinh. Coù ñieàu ngöôøi naøy thích, ngöôøi khaùc khoâng thích. Chuùng ta coù theå chuù yù nhöõng ngöôøi khaùc nhau laø theá naøo khi hoï haønh ñoäng vaø saûn sinh ñieàu gì. Thaäm chí khi hai ngöôøi döï ñònh laøm moät ñieàu gì gioáng nhau maø keát quaû thì hoaøn toaøn khaùc nhau. Ví duï khi hai ngöôøi veõ moät caønh caây gioáng nhau, nhöng böùc hoäi hoïa thì hoaøn toaøn khoâng gioáng nhau. Con ngöôøi coù nhöõng taøi naêng vaø tö caùch khaùc nhau; coù moät soá ngöôøi vieäc hoïc taäp thì raát thuaän lôïi, coøn moät soá khaùc thì vieäc hoïc gaëp nhieàu khoù khaên. Taâm thì vöôït treân söï kieåm soaùt; moãi loaïi taâm phaùt sinh thì coù nhöõng ñieàu kieän rieâng bieät.

Taïi sao con ngöôøi coù quaù nhieàu söï khaùc nhau? Lyù do laø hoï coù nhöõng kinh nghieäm soáng khaùc nhau vaø cho neân hoï tích luõy nhöõng sôû thích khaùc nhau. Khi moät em beù ñöôïc daïy nhöõng ñöùc tính bao dung luùc coøn nhoû thì chaéc chaén em seõ coù haït gioáng boá thí trong töông lai. Ngöôøi giaän döõ thì huaân taäp nhieàu saân haän. Taát caû chuùng ta ñaõ huaân taäp nhöõng sôû thích, naêng khieáu vaø kinh nghieäm khaùc nhau.

Moãi taâm sinh dieät hoaøn toaøn thì tieáp tuïc moät taâm khaùc phaùt sinh. Laøm theá naøo coù theå huaân taäp ñöôïc kinh nghieäm soáng vaø huaân taäp haønh ñoäng thieän aùc? Lyù do laø moãi taâm dieät tieáp theo laø taâm khaùc sinh. Ñôøi soáng chuùng ta laø moät chuoãi taâm khoâng giaùn ñoaïn vaø moãi taâm trôï duyeân cho taâm sau vaø taâm naøy trôï duyeân cho taâm keá nöõa, vaø nhö vaäy quaù khöù coù theå trôï duyeân cho hieän taïi. Ñieàu thöïc teá laø taâm thieän vaø taâm baát thieän cuûa chuùng ta trong quaù khöù trôï duyeân cho haønh ñoäng cho chuùng ta ngaøy hoâm nay. Nhö vaäy haønh ñoäng thieän vaø baát thieän ñaõ ñöôïc huaân taäp.

Taát caû chuùng ta ñaõ huaân taäp nhieàu haønh ñoäng oâ nhieãm vaø phieàn naõo. Ví duï phieàn naõo laø tham, saân, si. Ñaây laø nhöõng möùc ñoä khaùc nhau cuûa phieàn naõo: nhöõng phieàn naõo vi teá, phieàn naõo baäc trung vaø phieàn naõo thoâ. Nhöõng phieàn naõo khoâng xuaát hieän trong taâm, nhöng chuùng laø nhöõng khuynh höôùng tieàm aån ñaõ ñöôïc huaân taäp vaø nguû ngaàm trong taâm. Khi chuùng ta nguû khoâng mô moäng, khoâng coù nhöõng taâm baát thieän, nhöng coù nhöõng khuynh höôùng tieàm aån baát thieän. Khi chuùng ta thöùc daäy thì nhöõng taâm baát thieän xuaát hieän trôû laïi. Neáu khoâng coù taâm baát thieän nguû ngaàm thì laøm sao chuùng coù theå xuaát hieän ñöôïc? Ngay khi taâm thieän phaùt sinh vaãn coù taâm baát thieän nguû ngaàm chöøng naøo chuùng chöa ñöôïc dieät tröø baèng trí tueä. Phieàn naõo baäc trung thì khaùc vôùi phieàn naõo vi teá bôûi vì noù phaùt sinh cuøng vôùi taâm. Phieàn naõo baäc trung phaùt sinh cuøng vôùi taâm baát thieän ñaõ coù nguoàn goác tham, saân, si. Ví duï phieàn naõo baäc trung laø tham ñaém vaøo ñieàu gì maø ngöôøi ta thaáy, nghe hoaëc suy nghó do thaân caên, hoaëc laø saân haän vôùi nhöõng ñoái töôïng maø mình khoâng thích. Phieàn naõo baäc trung thì khoâng thuùc ñaåy taïo nhöõng aùc nghieäp. Phieàn naõo thoâ thuùc ñaåy nghieäp baát thieän do thaân, khaåu, yù nhö saùt sinh, troäm caép. Thöïc ra taùc yù laø nghieäp; noù coù theå thuùc ñaåy haønh ñoäng thieän vaø haønh ñoäng aùc. Nghieäp laø danh phaùp vaø do ñoù noù ñöôïc huaân taäp haønh ñoäng. Ngöôøi ta taïo taùc nhöõng phieàn naõo vaø nghieäp khaùc nhau.

Nhöõng loaïi nghieäp khaùc nhau laø ñieàu kieän cho nhöõng keát quaû khaùc trong ñôøi soáng. Ñaây laø ñònh luaät nghieäp quaû. Chuùng ta thaáy raèng con ngöôøi ñöôïc sinh ra trong nhöõng hoaøn caûnh khaùc nhau. Moät soá ngöôøi soáng thuaän lôïi vaø coù nhieàu haïnh phuùc trong ñôøi soáng. Moät soá khaùc coù ñôøi soáng baát haïnh; hoï ngheøo hoaëc ñau khoå vì bònh hoaïn. Khi chuùng ta nghe veà nhöõng em beù, chuùng khoå vì thieáu aên, chuùng ta töï hoûi taïi sao nhöõng em beù naøy phaûi chòu ñau khoå trong khi nhöõng em beù khaùc coù ñaày ñuõ nhöõng nhu caàu caàn thieát. Ñöùc Phaät daïy raèng, moïi ngöôøi coù nhöõng keát quaû cuûa nhöõng haønh ñoäng rieâng mình. Nghieäp trong quaù khöù coù theå mang laïi keát quaû sau naøy, bôûi vì ngöôøi ta ñaõ taïo nghieäp thieän vaø baát thieän. Khi nhaân duyeân ñaày ñuû thì noù troå quaû. Khi danh töø "quaû" ñöôïc söû duïng, ngöôøi ta coù theå nghó haäu quaû cuûa nhöõng haønh ñoäng cho ngöôøi khaùc, nhöng quaû trong nghóa dò thuïc coù moät yù nghóa khaùc. Taâm dò thuïc quaû laø taâm bieát caûnh xaáu hoaëc toát vaø taâm naøy laø keát quaû cuûa moät haønh ñoäng maø chính chuùng ta ñaõ taïo. Chuùng ta quen suy nghó veà baûn ngaõ maø baûn ngaõ thì bieát caûnh toát xaáu. Tuy nhieân, khoâng coù baûn ngaõ, chæ coù taâm bieát caûnh khaùc nhau thoâi. Moät soá taâm laø nhaân; chuùng coù theå taïo nhöõng haønh ñoäng thieän aùc coù khaû naêng troå quaû töông xöùng. Moät soá taâm laø Dò thuïc quaû. Khi chuùng ta thaáy ñieàu gì baát laïc, noù khoâng phaûi laø ngaõ kieán; noù laø taâm nhaõn thöùc maø laø quaû cuûa nghieäp baát thieän chuùng ta ñaõ taïo noù trong ñôøi soáng naøy vaø trong kieáp quaù khöù. Loaïi taâm naøy laø dò thuïc quaû baát thieän. Khi chuùng ta thaáy ñieàu gì laïc, ñoù laø taâm dò thuïc quaû thieän, keát quaû cuûa haønh ñoäng thieän maø chuùng ta ñaõ taïo. Moãi luùc chuùng ta bieát moät caûnh baát laïc do moät trong naêm caên, ñoù laø dò thuïc quaû baát thieän. Moãi khi chuùng ta bieát moät caûnh laïc do moät trong naêm caên, ñoù laø dò thuïc quaû thieän.

Neáu moät ai bò ngöôøi khaùc ñaùnh, söï ñau khoå khoâng phaûi laø quaû cuûa haønh ñoäng do ngöôøi khaùc ñaùnh. Moät ngöôøi bò ñaùnh laø do nhaän keát quaû cuûa nghieäp baát thieän maø chính anh ta ñaõ taïo; ñoái vôùi ngöôøi naøy ñaây laø dò thuïc quaû baát thieän do thaân caên. Haønh ñoäng cuûa ngöôøi ñaùnh laø do nguyeân nhaân töông öùng cho keát quaû ñau khoå cuûa anh ta. Ñoái vôùi ngöôøi ñaùnh ñaõ taïo nghieäp aùc, laø do taâm baát thieän thuùc ñaåy anh ta haønh ñoäng. Duø sôùm hay muoän anh ta seõ nhaän keát quaû cuûa haønh ñoäng baát thieän ñoù. Khi chuùng ta coù söï hieåu bieát ñuùng ñaéng veà nghieäp quaû, chuùng ta seõ thaáy nhieàu söï kieän trong ñôøi soáng cuûa chuùng ta roõ raøng hôn.

Chuù giaûi boä Phaùp Tuï (quyeån I, phaàn hai, 65) coù giaûi thích raèng nghieäp khaùc nhau taïo nhöõng quaû khaùc nhau trong voøng sinh töû luaân hoài. Thaäm chí nhöõng ñaëc ñieåm cuûa thaân laø keát quaû cuûa nghieäp. Chuùng ta xem:

...do duyeân khaùc nhau cuûa nghieäp, phaùt sinh söï khaùc nhau ñònh nghieäp cuûa chuùng sinh nhö loaøi khoâng chaân, hai chaân, boán chaân, nhieàu chaân, höõu hình, voâ hình, höõu töôûng, voâ töôûng, phi töôûng phi phi töôûng. Do duyeân khaùc nhau cuûa nghieäp, phaùt sinh söï khaùc nhau trong kieáp soáng cuûa chuùng sanh nhö cao sang vaø thaáp heøn, thieän vaø baát thieän, haïnh phuùc vaø ñau khoå. Do duyeân khaùc nhau cuûa nghieäp, phaùt sinh söï khaùc nhau nhöõng ñaëc tính caù bieät cuûa chuùng sinh nhö ñeïp hay xaáu, doøng hoï cao sang hay thaáp heøn, maïnh khoûe hay ñau yeáu. Do duyeân khaùc nhau cuûa nghieäp phaùt sinh söï khaùc nhau cuûa chuùng sanh trong theá gian naøy nhö ñöôïc lôïi, maát lôïi; ñöôïc danh, maát danh; ñöôïc khen vaø bò cheâ; haïnh phuùc vaø ñau khoå.

Do nghieäp theá gian vaän haønh, do nghieäp nhaân loaïi toàn taïi, vaø do nghieäp chuùng sinh bò dính maéc nhö truïc xe laên theo baùnh xe. ("Suttanipaøta", 654)

Chuùng ta thaáy raèng ngöôøi sinh ra cuøng moät hoaøn caûnh vaãn coù nhöõng cöû chæ khaùc nhau. Ví duï giöõa nhöõng ngöôøi sinh ra trong gia ñình giaøu coù, moät soá ngöôøi coù taâm ganh tò vaø moät soá khaùc thì khoâng. Thöïc teá nhöõng ngöôøi sinh ra trong gia ñình giaøu coù laø keát quaû cuûa nghieäp. Söï ganh tò laø ñieàu kieän do ngöôøi ñoù taïo taùc. Coù nhieàu nhaân duyeân khaùc nhau ñoùng vai troø trong ñôøi soáng cuûa moãi ngöôøi. Nghieäp khieán cho ngöôøi ta sinh trong hoaøn caûnh naøo ñoù vaø nghieäp taïo taùc caù tính cuûa ngöôøi ñoù.

Ngöôøi ta coù theå hoaøi nghi veà ñôøi soáng quaù khöù vaø töông lai, vì hoï chæ bieát kieáp soáng hieän taïi. Tuy nhieân, trong kieáp soáng hieän taïi, chuùng ta löu yù raèng, nghieäp khaùc nhau coù nhöõng keát quaû khaùc nhau. Nhöõng keát quaû naøy phaûi coù nhöõng nguyeân nhaân cuûa noù trong quaù khöù. Quaù khöù laøm duyeân cho hieän taïi vaø nhöõng haønh ñoäng trong hieän taïi chuùng ta taïo seõ troå quaû trong töông lai. Neáu hieåu bieát hieän taïi, chuùng ta coù theå bieát nhieàu hôn veà quaù khöù vaø töông lai.

Kieáp soáng quaù khöù, hieän taïi vaø vò lai laø moät chuoãi taâm khoâng giaùn ñoaïn. Moãi taâm sinh thì laäp töùc dieät ñeå taâm keá tieáp phaùt sinh. Taâm khoâng coù toàn taïi maø khoâng coù khoaûnh khaéc naøo khoâng coù taâm. Neáu coù nhöõng khoaûnh khaéc khoâng coù taâm thì thaân naøy seõ trôû thaønh xaùc cheát. Thaäm chí khi nguû ngon giaác chuùng ta vaãn coù taâm. Moãi taâm sinh dieät laøm duyeân cho taâm keá vaø nhö vaäy taâm cuoái cuøng cuûa kieáp soáng naøy laø nhaân duyeân cho taâm ñaàu tieân cuûa kieáp soáng môùi (thöùc taùi sinh). Nhö vaäy chuùng ta thaáy raèng, ñôøi soáng luoân luoân tieáp dieãn, sinh töû luaân hoài.

Coù theå chæ coù moät taâm ôû moät thôøi ñieåm maø taâm sinh dieät raát nhanh ñeán noãi ngöôøi ta coù aán töôïng raèng coù nhieàu taâm phaùt sinh cuøng moät thôøi ñieåm. Chuùng ta coù theå suy nghó laø chuùng ta coù theå thaáy vaø nghe cuøng moät luùc, nhöng thaät ra moãi taâm naøy phaùt sinh ôû moãi thôøi ñieåm khaùc nhau. Chuùng ta coù theå xaùc minh xuyeân qua kinh nghieäm rieâng cuûa mình, loaïi taâm nhaõn thöùc thì khaùc vôùi taâm nhó thöùc; nhöõng taâm naøy phaùt sinh vì nhöõng nguyeân nhaân khaùc nhau vaø bieát nhöõng caûnh khaùc nhau.

Taâm laø bieát caûnh. Moãi taâm chæ bieát moät caûnh, khoâng theå coù taâm maø khoâng coù caûnh. Taâm bieát nhöõng caûnh khaùc nhau xuyeân qua saùu moân nhö maét, tai, muõi, löôõi, thaân vaø taâm. Taâm nhaõn thöùc bieát caûnh, noù phaùt sinh do maét. Chuùng ta coù theå söû duïng danh töø "caûnh saéc" do nhaõn thöùc, nhöng khoâng caàn thieát ñaët teân cho noù laø "caûnh saéc". Khi caûnh saéc tieáp xuùc nhaõn caên thì chuùng trôï duyeân cho söï thaáy. Söï thaáy thì khaùc bieät vôùi söï suy nghó veà nhöõng ñieàu maø chuùng ta thaáy; tieáp theo laø moät loaïi taâm bieát caûnh xuyeân qua yù moân. Söï nghe laø moät loaïi taâm nhó thöùc khaùc bieät vôùi söï thaáy; noù coù nhöõng ñieàu kieän khaùc nhau vaø bieát caûnh khaùc nhau. Khi aâm thanh tieáp xuùc nhó caên, noù laøm duyeân cho taâm bieát caûnh thinh. Phaûi coù nhöõng nguyeân nhaân thích hôïp cho söï phaùt sinh cuûa moãi loaïi taâm. Chuùng ta khoâng theå naøo ngöûi baèng tai vaø neám baèng maét. Taâm tæ thöùc bieát caûnh höông do loã muõi. Taâm thieät thöùc bieát caûnh vò do löôõi. Taâm thaân thöùc bieát caûnh xuùc do thaân caên. Do taâm yù moân noù coù theå bieát taát caû caùc loaïi caûnh. Chæ coù moät loaïi taâm ôû moät thôøi ñieåm vaø ôû moät thôøi ñieåm taâm coù theå chæ bieát moät caûnh.

Theo lyù thuyeát chuùng ta coù theå hieåu raèng, taâm nhaõn thöùc coù ñaëc tính khaùc vôùi taâm nhó thöùc vaø taâm nhaõn thöùc thì cuõng khaùc vôùi saéc phaùp maø saéc phaùp thì khoâng bieát caûnh. Söï hieåu bieát naøy ñoái vôùi chuùng ta thì raát bình thöôøng, nhöng hieåu bieát theo phaùp hoïc thì khaùc vôùi hieåu bieát theo phaùp haønh. Hieåu bieát theo phaùp hoïc thì khoâng uyeân thaâm, noù khoâng theå ñoaïn tröø khaùi nieäm veà baûn ngaõ. Neáu chuùng ta nhaän bieát baèng phaùp haønh thì chæ nhaän thöùc phaùp khi chuùng xuaát hieän xuyeân qua saùu moân. Loaïi hieåu bieát naøy coù theå ñoaïn tröø khaùi nieäm veà baûn ngaõ.

Chuùng ta soáng trong moät theá gian maø theá gian laø caûnh vaät ñeå chuùng ta nhaän thöùc. ÔÛ thôøi ñieåm chuùng ta thaáy theá gian laø caûnh saéc, thì caûnh saéc khoâng toàn taïi, noù dieät ngay laäp töùc. Khi chuùng ta nghe theá gian laø caûnh thinh thì noù cuõng hoaïi dieät nöõa. Chuùng ta bò dính maéc vaø thu huùt vôùi nhöõng caûnh traàn nhö nhaõn, nhó, tæ, thieät, thaân vaø yù moân, nhöng moät trong nhöõng traàn caûnh naøy thì khoâng tröôøng toàn. Ñieàu gì voâ thöôøng thì khoâng neân chaáp cho laø baûn ngaõ.

Trong Taêng Chi Boä Kinh (taäp 4, chöông V, 5, Rohitassa) chuùng ta xem phaàn vò Trôøi Rohitassa hoûi Ñöùc Phaät veà söï taän cuøng cuûa theá gian. Vò Trôøi baïch vôùi Ñöùc Phaät:

"Laïy Theá Toân, coù theå cho chuùng con bieát baèng söï ñi ñeå bieát, thaáy, ñaït ñöôïc söï taän cuøng cuûa theá gian, maø nôi naøo khoâng coù sinh, giaø, bònh, cheát, khoâng töø boû kieáp naøy maø cuõng khoâng taùi sinh kieáp khaùc khoâng?"

"Naøy Thieân töû, nôi naøo khoâng coù söï sinh hay giaø, khoâng coù beänh, khoâng coù cheát, khoâng töø boû kieáp soáng naøy vaø khoâng taùi sinh kieáp khaùc, Nhö Lai tuyeân boá raèng söï taän cuøng cuûa theá gian khoâng chæ baèng söï ñi ñeå ñöôïc bieát, thaáy hay ñaït ñeán."

"Baïch Theá Toân thaät laø vi dieäu, thaät laø hy höõu thay nhöõng lôøi Theá Toân kheùo thuyeát giaûng: nôi naøo khoâng coøn sinh ... söï taän cuøng cuûa theá gian khoâng chæ baèng söï ñi ñeå ñöôïc bieát, ñöôïc thaáy hoaëc ñaït ñöôïc!"

"Baïch Theá Toân, thuôû xöa con laø ñaïo só coù teân laø Rohitassa, con trai cuûa Bhoja, moät trong nhöõng ngöôøi coù thaàn thoâng, ñi treân hö khoâng ... toác ñoä böôùc chaân cuûa con laø böôùc töø bôø bieån ñoâng sang bôø bieån taây. Baïch Theá Toân ñoái vôùi con coù toác ñoä böôùc ñi nhanh nhö vaäy, luùc ñoù con coù suy nghó nhö sau: con nhaát ñònh ñeán taän cuøng theá gian naøy baèng söï ñi cuûa con."

"Nhöng baïch Theá Toân, khoâng tính thôøi gian aên, uoáng, nhai neám, ñaïi tieåu tieän vaø nguû nghæ, nhöng tuoåi thoï cuûa con laø 100 naêm, maëc duø con ñaõ du haønh 100 naêm, nhöng con chöa ñi ñeán söï taän cuøng cuûa theá gian maø con ñaõ cheát tröôùc khi ñoù. Baïch Theá Toân, thaät hy höõu thay, thaät vi dieäu thay, nhöõng lôøi Theá Toân kheùo thuyeát giaûng: Naøy thieân töû, nôi naøo khoâng coøn sinh ... söï taän cuøng cuûa theá gian ñoù khoâng chæ baèng söï ñi ñeå bieát, thaáy hoaëc ñaït ñöôïc."

"Nhöng naøy thieân töû, Nhö Lai tuyeân boá raèng khoâng chaám döùt ñau khoå thì khoâng ñi ñeán söï taän cuøng cuûa theá gian. Naøy thieân töû, hôn theá nöõa, vôùi taám thaân daøi moät tröôïng naøy, coù töôûng vaø thöùc, Nhö Lai tuyeân boá theá gian naøy toàn taïi, cuõng vaäy nguoàn goác theá gian, söï ñoaïn taän cuûa theá gian vaø con ñöôøng ñöa ñeán söï ñoaïn taän cuûa theá gian."

"Baèng söï ñi khoâng theå ñaït taän cuøng theá gian.
Neáu ngöôøi chöa giaûi thoaùt ñau khoå,
Thì khoâng ñi ñeán taän cuøng theá gian.
Nhö vaäy baäc trí hieåu bieát theá gian ñi ñeán taän cuøng theá gian.
Ngöôøi soáng ñôøi phaïm haïnh,
Bieát ñöôïc söï taän cuøng theá gian baèng söï thanh tònh,
Khoâng mong caàu ñôøi naøy hay ñôøi khaùc."

CAÂU HOÛI:

1/- Ngöôøi ta sinh ra trong nhöõng hoaøn caûnh khaùc nhau: coù ngöôøi giaøu, coù ngöôøi ngheøo ... Ñaây laø nguyeân nhaân gì?
2/- Con ngöôøi coù nhöõng ñöùc tính khaùc nhau: nhö coù ngöôøi keo kieät, coù ngöôøi roäng löôïng boá thí. Ñieàu naøy do duyeân côù gì?
3/- Moãi taâm hoaøn toaøn sinh dieät. Laøm theá naøo phieàn naõo coù theå ñöôïc huaân taäp?