Khi chuùng ta thaáy nghe, ngöûi, neám, ñuïng qua thaân caên hoaëc qua yù moân, khoâng phaûi chæ coù moät taâm bieát caûnh qua caên moân thích hôïp maø coøn coù caû moät tieán trình taâm. Saéc phaùp tieáp xuùc vôùi moät trong caùc caên do moät tieán trình taâm nhaän bieát. khi tieán trình caên moân ñoù chaám döùt, caûnh do taâm phaùt sanh trong tieán trình y yù moân nhaän bieát. Trong tieán trình caên moân vaø yù moân taâm sanh dieät lieân tuïc.

Chuùng ta khoâng theå bieát raèng trong caû hai tieán trình caên moân vaø yù moân coù taâm thieän hoaëc taâm baát thieän phaùt sanh. Vì voâ minh chuùng ta khoâng bieát roõ nhöõng taâm khaùc nhau vaø khoâng nhaän thöùc nhöõng phieàn naõo vi teá hôn cuûa chuùng ta.

Trong tieán trình caên moân, caûnh ñöôïc bieát ñaàu tieân do taâm maø noù khoâng phaûi laø taâm thieän hoaëc taâm baát thieän; noù ñöôïc bieát do taâm toá hoaëc taâm quaû. Taâm khaùn nguõ moân laø moät taâm toá voâ nhaân. Noù ñöôïc noái tieáp bôûi moät trong nhöõng taâm nguõ song thöùc vaø taâm naøy laø taâm quaû voâ nhaân. Sau ñoù coù hôn hai taâm quaû voâ nhaân: taâm tieáp thu tieáp nhaän caûnh vaø taâm quan saùt ñieàu tra caûnh. Taâm quan saùt ñöôïc noái tieáp bôûi taâm phaùn ñoaùn maø noù laø moät taâm toá voâ nhaân. Taâm phaùn ñoaùn xaùc ñònh caûnh vaø sau ñoù tieáp noái bôûi taâm thieän vaø taâm baát thieän. Tröôøng hôïp nhöõng vò A la haùn khoâng coù taâm thieän vaø taâm baát thieän tieáp noái taâm phaân ñoaùn nhöng laø taâm toá. Khi tieán trình taâm caên moân dieät, tieán trình taâm yù moân bieát caûnh. Ñaàu tieân coù taâm hoä kieáp vaø sau ñoù taâm khaùn yù moân phaùt sanh maø noù coù chöùc naêng höôùng ñeán caûnh xuyeân qua yù moân. Taâm khaùn yù moân ñöôïc taâm baát thieän vaø taâm thieän noái tieáp trong tröôøng hôïp ngöôøi ñoù khoâng phaûi laø vò A la haùn. Taâm khaùn yù moân khoâng phaûi laø taâm thieän hoaëc taâm baát thieän, noù laø taâm toá voâ nhaân.

Bôûi vì taâm sanh dieät nhanh choùng neân chuùng ta bieát nhöõng taâm phaùt sanh khaùc nhau thì khoâng deã daøng. Thaäm chí ñoâi khi chuùng ta khoâng theå bieát luùc naøo chuùng ta coù taâm thieän hoaëc taâm baát thieän. Ví duï, sau khi thaáy, chuùng ta khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc luùc naøo chuùng ta coù söï tham ñaém caûnh, luùc naøo coù saân haän vôùi noù hoaëc khi naøo coù voâ minh. Neáu hoïc Giaùo phaùp, chuùng ta seõ bieát ñöôïc veà taâm cuûa chuùng ta moät caùch chi tieát vaø cuõng hieåu nhöõng phieàn naõo vi teá cuûa chuùng ta hôn. Voâ minh trong taâm baát thieän cuûa chuùng ta thì nguy hieåm. Neáu khoâng bieát luùc naøo coù taâm baát thieän thì chuùng ta seõ tieáp tuïc huaân taäp vieäc baát thieän.

Taâm thieän hoaëc taâm baát thieän phaùt sanh thì chuùng thöïc hieän moät chöùc naêng: chuùng thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc [1]. Trong tieán trình caên moân, taâm phaùn ñoaùn ñaõ xaùc ñònh caûnh khi ñoång löïc taâm phaùt sanh. Nhö vaäy taâm thieän hoaëc taâm baát thieän theo sau chæ coù chöùc naêng cuûa chuùng thì bieát caûnh. Khoâng chæ coù moät saùt na taâm thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc, maø thöôøng coù baûy saùt na taâm lieân tuïc thöïc hieän chöùc naêng naøy. Nhö chuùng ta xem (trong chöông 12) moät ñôn vò saéc phaùp, moät caûnh traàn do taâm nhaän bieát trong moät tieán trình, baèng 16 hoaëc 17 laàn ñôn vò danh phaùp. Nhöõng con soá naøy neân bieát nhö laø moät khaùi nieäm so saùnh. Trong tieán trình taâm, khoaûng thôøi gian toàn taïi cuûa ñoång löïc chieám baûy saùt na taâm. Vì taâm sanh dieät raát nhanh choùng chuùng ta khoâng theå ñeám ñöôïc baûy saùt na taâm naøy, taát caû chuùng dieãn ra nhö moät aùnh chôùp.

Nhöõng taâm ñoång löïc phaùt sanh trong moät tieán trình laø moät söï tieáp noái cuûa baûy taâm cuøng loaïi. Neáu taâm ñoång löïc ñaàu tieân laø taâm thieän thì söï tieáp noái saùu saùt na taâm cuõng laø taâm thieän; neáu taâm ñoång löïc ñaàu tieân laø taâm baát thieän thì söï tieáp noái saùu saùt na taâm cuõng laø taâm baát thieän. Chuùng ta phaûi bieát khi naøo ñoång löïc taâm laø taâm baát thieän coù caên tham, saân, si, hoaëc khi chuùng laø taâm thieän chaêng? Haàu heát moïi luùc, chuùng ta bò voâ minh, ngay caû taâm ñoång löïc.

Coù 55 loaïi taâm coù theå thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc. Trong ñoù coù 12 taâm baát thieän thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc: 8 taâm tham caên, 2 taâm saân caên vaø 2 taâm si caên [2].

Coù 8 taâm thieän duïc giôùi [3] ñöôïc goïi laø taâm ñaïi thieän chuùng thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc.

Ñoái vôùi baäc A la haùn coù 8 taâm ñaïi toá ( taâm toá khoâng phaûi laø taâm voâ nhaân nhöng caâu haønh vôùi nhaân tònh haûo) thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc Vò A la haùn coù taâm ñaïi toá thay vì taâm ñòa thieän bôûi vì caùc ngaøi khoâng coøn taïo baát cöù loaïi nghieäp naøo. Taâm ñaïi toá laø taâm duïc giôùi; chuùng khoâng phaûi laø taâm thieàn hoaëc taâm sieâu theá.

Chö vò A la haùn cuõng coù taâm duïc giôùi; caùc ngaøi thaáy, nghe hoaëc suy nghó caùc caûnh ñaõ bieát xuyeân qua caùc caên. Tuy nhieân, Caùc ngaøi khoâng coù taâm thieän hoaëc taâm baát thieän phaùt sanh ñoái vôùi nhöõng gì caùc ngaøi ñaõ thaáy.

Ñoái vôùi caùc baäc A la haùn cuõng coù taâm toá voâ nhaân thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc maø coù theå phaùt sanh khi caùc ngaøi móm cöôøi: ñöôïc goïi laø Tieáu sinh taâm.

Ngöôøi ñaït ñöôïc thieàn saéc giôùi coù theå coù 5 loaïi taâm thieän saéc giôùi ñeå thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc vì coù 5 taàng thieàn saéc giôùi. Chö vò A la haùn ñaït ñöôïc thieàn saéc giôùi coù theå coù 5 loaïi taâm toá saéc giôùi ñeå thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc.

Ñoái vôùi ngöôøi naøo ñaït ñöôïc thieàn voâ saéc coù theå coù 4 loaïi taâm thieän voâ saéc ñeå thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc, vì coù 4 taàng thieàn voâ saéc. Chö vò A la haùn chöùng ñöôïc thieàn voâ saéc coù theå coù 4 loaïi taâm toá voâ saéc ñeå thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc.

Ngöôøi chöùng ngoä Níp baøn coù nhöõng taâm sieâu theá. Coù 4 baäc thaùnh vaø moãi baäc thaùnh naøy coù taâm thieän sieâu theá hoaëc taâm ñaïo (Maggacitta) vaø taâm quaû sieâu theá. Nhö vaäy coù 4 baäc thaùnh vaø 4 ñoâi taâm taâm sieâu theá: 4 taâm ñaïo vaø 4 taâm quaû [4]. Taâm ñaïo sieâu theá troå quaû ngay laäp töùc trong cuøng nhöõng tieán trình taâm. Taâm ñaïo thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc bieát caûnh Níp baøn vaø taâm quaû cuõng thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc. Taâm quaû thì khaùc vôùi taâm quaû sieâu theá khoâng theå thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc. Nhö vaây coù taát caû 8 taâm sieâu theá thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc.

Taát caû coù 55 taâm thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc. Chuùng ñöôïc toùm taét nhö sau:

Thaät laø höõu ích ñeå bieát raèng khi naøo taâm baát thieän phaùt sanh do caûnh, khoâng chæ ñôn thuaàn moät taâm baát thieän maø coøn coù baûy taâm baát thieän phaùt sanh trong moät tieán trình vaø tieán trình taâm naøy coù theå theo sau bôûi nhöõng tieán trình khaùc cuøng vôùi nhöõng ñoång löïc taâm baát thieän. Moãi khi chuùng ta khoâng thích ñieàu gì thì coù nhöõng tieán trình taâm bieát caûnh, vaø trong moãi tieán trình naøy coù baûy ñoång löïc taâm baát thieän. Voâ soá taâm baát thieän coù theå phaùt sanh do bôûi ñieàu gì chuùng ta khoâng thích hoaëc bò dính maéc.

Taâm baát thieän phaùt sanh khoâng ai coù theå ngaên chaän ñöôïc; ngay khi taâm phaân ñoaùn trong tieán trình caên moân ñaõ xaùc ñònh caûnh, taâm naøy ñöôïc noái tieáp bôûi taâm baát thieän, vaø sau khi taâm khaùn yù moân ñaõ höôùng ñeán caûnh trong tieán trình yù moân, taâm naøy ñöôïc noái tieáp bôûi taâm baát thieän. Trong tieán trình tieáp dieãn thích hôïp nhö vaäy nhöõng taâm phaùt sanh. Khi taâm ñoång löïc ñaàu tieân ñaõ phaùt sanh noù phaûi ñöôïc tieáp noái bôûi nhöõng taâm ñoång löïc theo sau. Taâm ñoång löïc thöù nhaát laøm duyeân cho taâm ñoång löïc thöù hai vaø taâm naøy trôû laïi laøm duyeân cho taâm theo sau; moãi taâm ñoång löïc theo sau ñöôïc laøm duyeân do taâm ñoång löïc ñi tröôùc.

Tieán trình taâm ñoång löïc thieän vaø tieán trình taâm ñoång löïc baát thieän coù theå phaùt sanh raát ngaén laàn löôït caùi naøy sang caùi noï. Ví duï, ngöôøi ta taùc yù cuùng döôøng thöïc phaåm ñeán chö Tyø khöu. Tuy nhieân, khi mua nhöõng thaønh phaàn thöïc phaåm ñeå cuùng döôøng thì hoï thaáy giaù caû cao quaù. Luùc ñoù hoï coù taâm boûn xeûn vaø sau ñoù taâm ñoång löïc laø nhöõng taâm baát thieän. Nhö vaäy chuùng ta thaáy raèng phieàn naõo phaùt sanh baát cöù luùc naøo khi coù ñieàu kieän, thaäm chí ngöôøi ta coù taùc yù laøm vieäc thieän.

Trong thôøi gian taâm ñoång löïc phaùt sanh chuùng ta coù theå taïo vieäc thieän hoaëc baát thieän. Khoâng ai coù theå kieåm soaùt taâm ñoång löïc, nhöng bieát nhöõng ñieàu kieän cho vieäc thieän seõ giuùp ích cho chuùng ta coù nhöõng taâm thieän.

Vì loøng töø bi, Ñöùc Phaät daïy cho chuùng sanh con ñöôøng ñeå laøm giaûm thieåu taâm baát thieän. Ngaøi khuyeán khích moïi ngöôøi thöïc hieän taát caû taâm thieän, baát keå laø boá thí, trì giôùi hoaëc tham thieàn. Ngaøi daïy phaùt huy trí tueä ñeå ñoaïn tröø taát caû loaïi taâm baát thieän. Trí tueä coù nhieàu möùc ñoä khaùc nhau. Neáu chuùng ta hieåu taâm thieän vaø taâm baát thieän laø gì, luùc ñoù coù trí tueä, nhöng möùc ñoä trí tueä naøy khoâng theå ñoaïn tröø taâm baát thieän. Khi trí tueä chöa ñöôïc phaùt huy ñeán taän cuøng cuûa tueä giaùc, chaùnh kieán thaáy nhöõng söï thaät roõ raøng, vaãn coù moät yù nieäm veà baûn ngaõ maø con ngöôøi phaùt huy taâm thieän vaø xa laùnh aùc nghieäp. Chöøng naøo coøn yù nieäm veà baûn ngaõ thì phieàn naõo cuûa chuùng ta chöa ñöôïc ñoaïn tröø.

Ai chöa phaûi laø baäc thaùnh phaûi gìn giöõ 5 giôùi, nhöng söï khaùc nhau giöõa vò naøy vaø baäc thaùnh Tu ñaø huôøn laø baäc thaùnh Tu ñaø huôøn khoâng coøn phaïm nguõ giôùi. Ngöôøi khoâng phaûi laø baäc thaùnh Tu ñaø huôøn coù theå phaïm 5 giôùi khi coù ñieàu kieän, nhöng baäc thaùnh Tu ñaø huôøn coù ñieàu kieän nhöng caùc ngaøi vaãn khoâng phaïm giôùi. Xa hôn nöõa, baäc thaùnh Tu ñaø huôøn giöõ giôùi nhöng khoâng coøn giôùi caám thuû, bôûi vì caùc ngaøi ñaõ ñoaïn tröø taø kieán nguû ngaàm. Do ñoù giôùi caùc ngaøi thanh tònh hôn. Caùc ngaøi treân con ñöôøng daãn ñeán ñoaïn tröø phieàn naõo.

Khi chuùng ta chöa nhaän thöùc veà phaùp chaân ñeá, chuùng ta chaáp caûnh vaø cho noù laø baûn ngaõ. Khi trí tueä nhaän thöùc ñöôïc caûnh maø caûnh ñöôïc bieát nhö laø danh vaø saéc, töù ñaïi khoâng coù toàn taïi vaø chuùng laø baûn ngaõ roång khoâng, nhö vaäy chuùng ít coù cô hoäi cho ñoång löïc taâm phaùt sanh.

Trong Thanh tònh ñaïo (I, 55), chuùng t a xem Tröôûng laõo Mahaøtissa:

...Khi tröôûng laõo ñang treân ñöôøng töø Cetiyapabbata ñeán Anuraødhapura khaát thöïc, coù moät naøng daâu cuûa moät vò tröôûng giaû gaây goã vôùi choàng neân khôûi haønh töø saùng sôùm ôû Anuraødhapura,ra ñi naøng trang söùc loäng laãy nhö tieân nöõ ñeå veà nhaø baø con. Treân ñöôøng ñi, naøng troâng thaáy tröôûng laõo vaø do taâm haï lieät neân naøng cöôøi lôùn tieáng. Ngaïc nhieân caùi gì ñoù? Ngaøi nhìn leân vaø thaáy boä xöông raêng cuûa naøng do quaùn töôûng baát tònh, ngaøi ñaéc quaû A La Haùn. Do ñoù coù baøi keä:

"Thaáy xöông haøm raêng cuûa naøng
Ngaøi duy trì söï quaùn töôûng
Ngay ñòa ñieåm maø ngaøi ñöùng
Ngaøi ngoä quaû vò La haùn".

Ngöôøi choàng ñi tìm naøng, gaëp tröôûng laõo anh ta hoûi: "Baïch tröôûng laõo ngaøi tình côø coù thaáy moät ngöôøi nöõ naøo qua ñaây khoâng? Tröôûng laõo ñaùp:

"Khoâng roõ ngöôøi nam hay nöõ
Bôûi vì ta khoâng chuù yù
Nhöng ta thaáy treân ñöôøng naøy
Coù moät boä xöông ñi qua."

Coù voâ soá taâm ñoång löïc phaùt sanh trong moät ngaøy vôùi tham saân si, vaø do ñoù chuùng ta khoâng neân phoùng daät. Chuùng ta xem trong Töông Öng Boä Kinh (IV, Salaøyatana vagga, töông öng xöù, 50 thöù hai, chöông v, 97, soáng phoùng daät):

Nhaân duyeân ôû Savatthì...

Naøy caùc Tyø khöu, ta seõ thuyeát cho caùc thaày veà soáng phoùng daät vaø soáng khoâng phoùng daät. Haõy laéng nghe.

Vaø naøy caùc Tyø khöu, Theá naøo laø soáng phoùng daät?

Naøy caùc Tyø khöu, ai soáng khoâng phoøng hoä nhaõn caên, nhö vaäy taâm ngöôøi ñoù bò nhieãm oâ ñoái vôùi caùc saéc do maét caûm nhaän. Vôùii ngöôøi taâm bò nhieãm oâ, nhö vaäy khoâng coù hoan hyû. Do khoâng hoan hyû, neân khoâng coù hyû laïc. Do khoâng hyû laïc neân khoâng coù khinh an. Do khoâng khinh an neân khoå an truù. Do ngöôøi khoå ñau neân taâm khoâng ñònh tónh. Do taâm khoâng ñònh tónh, caùc thieän phaùp khoâng phaùt sinh. Do caùc phaùp khoâng phaùt sinh ngöôøi ñoù ñöôïc goïi laø ngöôøi an truù phoùng daät.

(Nhó, tyû, thieät, thaân vaø yù cuõng töông töï).

Naøy caùc thaày Tyø khöu, Theá naøo goïi laø soáng khoâng phoùng daät?

Naøy caùc Tyø khöu, ai soáng hieáp hoä nhaõn caên, taâm khoâng bò nhieãm oâ ñoái vôùi caùc saéc do maét caûm nhaän, Vôùi ngöôøi taâm khoâng bò nhieãm oâ nhö vaäy hoan hyû phaùt sanh. Do hoan hyû neân hyû laïc phaùt sanh. Do hyû laïc sanh neân thaân ñöôïc khinh an. Do thaân khinh an neân coù caûm thoï laïc. Vôùi ngöôøi an laïc, taâm ñöôïc ñònh tónh. Do taâm ñònh tónh, caùc thieän phaùp ñöôïc phaùt sinh, ngöôøi ñoù ñöôïc goïi laø an truù khoâng phoùng daät.

(Nhó, tyû, thieät, thaân vaø yù cuõng töông töï).

Nhö vaäy, naøy chö Tyø khöu laø ngöôøi an truù khoâng phoùng daät."
 
 

1/- Ñoái vôùi vò A la haùn chæ coù taâm sieâu theá thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc, hoaëc vò aáy cuõng coù theå coù taâm duïc giôùi thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc?
2/- Taâm quaû coù theå thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc khoâng?

[1] Ñoång löïc ñoâi khi ñöôïc dòch laø thoâi thuùc hoaëc toång giaùc.

[2] Xem chöông 4, 6 vaø 7.

[3] Taâm duïc giôùi khoâng phaûi laø taâm thieàn hoaëc khoâng phaûi laø taâm sieâu theá. Nhöõng chi tieát chuùng ta seõ xem trong chöông 19.

[4] Taâm sieâu theá seõ ñöôïc giaûi thích trong chöông 23 vaø 24.