Caûnh tieáp xuùc moät trong 5 caên, chuùng coù theå laø caûnh saéc, thinh, höông, vò, xuùc. Moãi caûnh naøy laø saéc phaùp. Chuùng sanh vaø dieät nhöng chuùng khoâng dieät nhanh baèng danh phaùp. Nhö chuùng ta thaáy (trong chöông 12), saéc phaùp toàn taïi töông ñöông 17 saùt na taâm. Khi saéc phaùp laø caûnh traàn tieáp xuùc moät trong caùc caên, moät tieán trình taâm phaùt sinh trong moät thöù töï ñaëc bieät vaø thöïc hieän moãi chöùc naêng rieâng cuûa chuùng khi chuùng bieát caûnh traàn ñoù. Taâm ñaàu tieân cuûa tieán trình ñoù laø taâm nguõ song thöùc chuùng khoâng phaùt sanh ngay laäp töùc. Ñaàu tieân laø phaûi coù nhöõng taâm hoä kieáp: hoä kieáp vöøa qua, hoä kieáp ruùng ñoäng, hoä kieáp döùt doøng. Nhöõng taâm hoä kieáp naøy khoâng bieát saéc phaùp maø saéc phaùp thì tieáp xuùc moät trong caùc caên. Taâm khaùn nguõ moân laø taâm toá, höôùng ñeán caûnh vaø sau ñoù noù ñöôïc tieáp noái bôûi moät trong nguõ song thöùc, chuùng laø keát quaû cuûa haønh ñoäng thieän vaø aùc. Tuy nhieân khoâng nhöõng coù moät saùt na taâm quaû trong moät tieán trình, maø coøn coù nhieàu saùt na. Taâm nguõ song thöùc ñöôïc tieáp noái bôûi taâm tieáp thu maø noù laø taâm quaû vaø taâm naøy ñöôïc tieáp noái bôûi taâm quan saùt maø noù cuõng ñöôïc goïi laø taâm quaû. Taâm quan saùt ñöôïc tieáp noái bôûi taâm phaân ñoaùn maø noù laø taâm toá. 

Taâm ñöôïc tieáp noái bôûi baûy taâm ñoång löïc [1], trong tröôøng hôïp khoâng phaûi laø vò A la haùn thì coù taâm thieän vaø taâm baát thieän. Taát caû nhöõng taâm naøy, baét ñaàu vôùi taâm khaùn nguõ moân bieát caûnh maø caûnh thì tieáp xuùc vôùi moät trong caùc caên. Ñeám töø taâm hoä kieáp vöøa qua, coù 15 saùt na taâm ñaõ troâi qua khi taâm ñoång löïc thöù baûy ñaõ dieät. Neáu saéc phaùp ñaõ tieáp xuùc vôùi moät trong caùc caên vaø taâm hoä kieáp vöøa qua phaùt sanh cuøng moät luùc, saéc phaùp ñoù coù theå toàn taïi theâm 2 saùt na taâm, vì khoaûng thôøi gian toàn taïi cuûa saéc phaùp thì töông ñöông 17 saùt na taâm. Do ñoù, sau nhöõng taâm ñoång löïc coù theå coù hôn 2 saùt na taâm maø chuùng tröïc tieáp bieát caûnh ñoù. Nhöõng taâm naøy laø taâm quaû, laø taâm na caûnh. Na caûnh theo nghóa ñen laø "caûnh ñoù". Khi taâm na caûnh ñaõ dieät, tieán trình caên moân ñaõ vaän haønh ñaày ñuõ tieán trình cuûa noù. Tuy nhieân, thöôøng thöôøng khoâng coù moät tieán trình caên moân ñaày ñuõ. Khi saéc phaùp tieáp xuùc moät trong naêm caên thì coù nhieàu hôn 3 saùt na taâm hoä kieáp coù treå troâi qua tröôùc khi moät tieán trình baét ñaàu vaø do ñoù, nhöõng tieán trình naøy khoâng theå vaän haønh ñaày ñuõ. Bôûi vì saéc phaùp khoâng coøn toàn taïi laâu hôn 17 saùt na taâm, noù dieät tröôùc khi taâm na caûnh phaùt sanh. Nhö vaäy trong tröôøng hôïp treân khoâng coù taâm na caûnh [2].

Chæ trong coõi duïc giôùi nghieäp coù theå sau taâm ñoång löïc duïc giôùi saûn sinh taâm quaû maø taâm quaû laø taâm na caûnh, chuùng nöông gaù vaøo traàn caûnh. Ñoái vôùi ngöôøi sanh vaøo coõi trôøi phaïm thieân saéc giôùi thì ít coù ñieàu kieän cho caûm xuùc giaùc quan, vaø ñoái vôùi ngöôøi sanh vaøo coõi phaïm thieân voâ saéc giôùi thì nôi ñoù khoâng coù caûm xuùc giaùc quan vaø khoâng coù taâm na caûnh.

Toùm laïi, taâm noái tieáp nhau khi saéc phaùp tieáp xuùc moät trong caùc caên vaø trôû thaønh caûnh cuûa tieán trình taâm caên moân maø chuùng vaän haønh trong tieán trình ñaày ñuû.

Taâm hoä kieáp vöøa qua
Taâm hoä kieáp ruùng ñoäng
Taâm hoä kieáp döùt doøng
Taâm khaùn nguõ moân
Taâm nguõ song thöùc
Taâm tieáp thu
Taâm quan saùt
Taâm phaùn ñoaùn
Taâm ñoång löïc
Taâm thieän hoaëc taâm baát thieän
(trong tröôøng hôïp khoâng phaûi laø vò A La Haùn)
Taâm na caûnh

Chöùc naêng cuûa taâm na caûnh coù theå ñöôïc thöïc hieän do bôûi 11 loaïi taâm quaû khaùc nhau: 3 taâm quaû voâ nhaân, vaû 8 taâm quaû höõu nhaân.

Neáu taâm na caûnh laø voâ nhaân thì chöùc naêng cuûa taâm na caûnh do taâm quaû voâ nhaân thöïc hieän maø chuùng ñöôïc phaân loaïi gioáng nhö taâm quan saùt. Nhö chuùng ta ñoïc (trong chöông 9), coù 3 loaïi taâm quan saùt: Quaû baát thieän caâu haønh thoï xaû, quaû thieän caâu haønh thoï xaû vaø quaû thieän caâu haønh thoï hyû. Nhö ñaõ ñeà caäp tröôùc ñaây (trong chöông 11), taâm quan saùt coù theå thöïc hieän nhieàu hôn moät chöùc naêng ôû nhieàu tröôøng hôïp khaùc nhau. Taâm quan saùt thöïc hieän chöùc naêng quan saùt (quan saùt caûnh) khi noù phaùt sanh trong moät tieán trình caên moân vaø tieáp noái vôùi taâm tieáp thu. Ngoaøi chöùc naêng quan saùt caûnh, taâm quan saùt cuõng coù theå thöïc hieän nhöõng chöùc naêng taùi tuïc, hoä kieáp vaø töû (Cuti). Trong nhöõng tröôøng hôïp treân taâm quan saùt khoâng phaùt sanh trong phaïm vi moät tieán trình taâm thöùc. Xa hôn nöõa, taâm quan saùt coù theå thöïc hieän chöùc naêng na caûnh. Ngoaøi 3 taâm quaû voâ nhaân chuùng coù theå thöïc hieän chöùc naêng na caûnh, coù 8 taâm quaû höõu nhaân hoaëc taâm ñaïi quaû maø chuùng coù theå thöïc hieän chöùc naêng na caûnh. [3]

Taâm luoân luoân sanh dieät, chuùng thöïc hieän nhöõng chöùc naêng khaùc nhau. Chöùc naêng taâm sau cuøng trong ñôøi soáng laø chöùc naêng taâm töû. Khi chuùng ta noùi töø ngöõ thoâng thöôøng laø ngöôøi cheát, taâm töû laø taâm sau cuøng cuûa kieáp soáng ñoù, Taâm töû ñöôïc tieáp noái bôûi taâm taùi tuïc cuûa kieáp soáng sau.

Cheát laø moät ñieàu khoâng theå traùnh khoûi. Moïi ngöôøi chuùng ta baát keå laø coõi khoå, coõi ngöôøi vaø coõi trôøi ñieàu phaûi coù taâm töû. Chuùng ta xem trong kinh ñieån veà sanh, giaø, ñau, cheát. Tuoåi giaø ñöôïc noùi ñeán ngay khi taùi sanh vaø tröôùc khi beänh. Do ñoù, ngay khi chuùng ta sanh thì ñaõ coù giaø vaø cheát theo sau. Chuùng ta xem trong Kinh Taäp . chuù yù nhôù dòch ñoaïn naøy trong trang 134 cuûa baûn goác.

Neáu ngöôøi khoâng coù trí tueä, ñau khoå, nhöng tu taäp Baùt chaùnh ñaïo thì seõ laøm vôi bôùt noãi ñau khoå. Ñoái vôùi vò naøy seõ ñaït ñeán quaû vò A la haùn, seõ coù taâm töû, nhöng seõ khoâng coù taâm taùi tuïc noái tieáp. Nhö vaäy vò aáy chaám döùt sanh töû luaân hoài.

Chuùng ta xem trong Taêng Chi Boä Kinh (taäp 3, chöông 7, 62, sôï haõi, V vaø VI):

Naøy caùc thaày Tyø khöu, coù 3 söï sôï haõi naøy laøm chia reõ meï vaø con. Theá naøo laø ba?

Ngöôøi meï khoâng muoán con mình bò giaø. Baø noùi: "ta nay bò giaø, mong raèng con ta khoâng bò giaø." Töông töï ngöôøi con cuõng khoâng muoán meï mình bò giaø. Neân noùi: " ta nay bò giaø, mong raèng meï ta khoâng bò giaø." Ñau vaø cheát cuõng töông töï nhö vaäy. Ñaây laø 3 söï sôï haõi laøm chia caùch meï con.

Nhöng naøy caùc thaày Tyø khöu, ñaây laø con ñöôøng, ñaây laø söï thöïc haønh daãn ñeán töø boû, vöôït qua 3 söï sôï haõi laøm chia caùch meï con, khoâng laøm chia caùch meï con. Con ñöôøng ñoù laø gì, söï thöïc haønh ñoù laø gì maø daãn ñeán nhö vaäy?

Ñoù laø Baùt chaùnh ñaïo, töùc laø chaùnh kieán, chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm, chaùnh ñònh. Ñoù laø con ñöôøng, ñoù laø söï thöïc haønh ...

Taâm taùi tuïc, taâm hoä kieáp vaø taâm töû trong kieáp soáng thì töông ñöông loaïi taâm quaû vaø taát caû ñeàu bieát cuøng moät caûnh. Coù 19 loaïi taâm coù theå thöïc hieän chöùc naêng taùi tuïc [5] vaø chöùc naêng hoä kieáp vaø 19 loaïi taâm naøy coù theå thöïc hieän chöùc naêng töû.

Neáu ngöôøi ñau khoå tröôùc khi cheát do tai naïn hoaëc bònh hoaïn, taâm ñoång löïc cuoái cuøng phaùt sanh tröôùc taâm töû khoâng nhöùt thieát laø taâm baát thieän. Coù theå taâm saân laø taâm baát thieän khi chuùng ta caûm thoï khoå, nhöng taâm ñoång löïc cuoái cuøng coù theå laø taâm thieän, tuøy thuoäc vaøo nghieäp maø chuùng ta ñaõ taïo seõ saûn sinh söï taùi sanh kieáp soáng keá. Tröôùc taâm töû chuùng ta kheùo taùc yù.

Chuùng ta xem trong Taêng Chi Boä Kinh (Phaùp saùu chi, chöông VI, 2, Phagguna) luùc ñoù Ñöùc Phaät vieáng thaêm Ñaïi ñöùc Phagguna ngöôøi ñang laâm troïng bònh. Phagguna laø baäc thaùnh Tö ñaø haøm; ngaøi chöa ñoaïn tröø hoaøn toaøn "naêm haï phaàn kieát söû". Chuùng ta xem trong kinh thaáy raèng Ñöùc Phaät daïy cho Phagguna nhö sau:

"Naøy Phagguna, Nhö Lai hy voïng raèng thaày coù theå kham nhaãn, chòu ñöïng; thì khoå thoï cuûa thaày seõ ñöôïc giaõm thieåu, khoâng taêng tröôûng."

"Baïch Ñöùc Theá Toân, con khoâng theå kham nhaãn, chòu ñöïng. Khoå thoï cuûa con taêng tröôûng, khoâng giaõm thieåu. Daáu hieäu taêng tröôûng ñöôïc thaáy roõ, khoâng giaõm thieåu."

"Baïch Ñöùc Theá Toân, ví nhö ngöôøi löïc só cheùm ñaàu ngöôøi khaùc vôùi moät thanh kieám saéc beùn; cuõng vaäy, baïch Ñöùc Theá Toân nhöõng ngoïn gioù kinh khuûng thoåi leân laøm ñau nhoùi ñaàu cuûa con. Baïch Ñöùc Theá Toân, con khoâng theå kham nhaãn, cuõng khoâng theå chòu ñöïng. Khoå thoï cuûa con taêng tröôûng, khoâng giaõm thieåu..."

Ñöùc Theá Toân ra ñi khoâng bao laâu, toân giaû Phagguna meänh chung. Trong khi toân giaû laâm chung, caùc caên ñöôïc thanh tònh.

Roài toân giaû AØnanda ñi ñeán Theá Toân, sau khi ñeán ñaûnh leã Theá Toân vaø ngoài xuoáng moät beân. Ngoài xuoáng moät beân, toân giaû AØnanda thöa:

"Baïch Theá Toân, toân giaû Phagguna sau khi Theá Toân ñi khoâng bao laâu ñaõ meänh chung. Trong khi toân giaû meänh chung caùc caên ñöôïc thanh tònh."

"Naøy AØnanda, taïi sao caùc caên cuûa toân giaû Phagguna khoâng ñöôïc thanh tònh hoaøn toaøn? Naøy AØnanda, taâm cuûa Tyø khöu Phagguna chöa giaûi thoaùt naêm haï phaàn kieát söû; nhöng khi nghe phaùp, taâm cuûa thaày hoaøn toaøn giaûi thoaùt."

"Naøy AØnanda, coù 6 lôïi ích trong söï nghe phaùp hôïp thôøi, thaåm saùt yù nghóa ñuùng thôøi. Theá naùo laø saùu?

Naøy AØnanda, Tyø khöu taâm chöa giaûi thoaùt khoûi 5 haï phaàn kieát söû, nhöng khi meänh chung ñöôïc thaáy Nhö Lai. Nhö Lai thuyeát phaùp cho vò aáy cho vò aáy sô thieän, trung thieän vaø haäu thieän, coù nghóa, coù vaên; vaø ñeà cao ñôøi soáng phaïm haïnh [6] hoaøn toaøn ñaày ñuû vaø thanh tònh. Khi toân giaû nghe thôøi phaùp ñoù, taâm hoaøn toaøn giaûi thoaùt 5 haï phaàn kieát söû [7]. Naøy AØnanda, ñaây laø lôïi ích ñaàu tieân trong vieäc nghe phaùp hôïp thôøi.

Hoaëc laø ... khoâng ñöôïc thaáy Nhö Lai, nhöng thaáy ñeä töû Nhö Lai daïy phaùp cho vò aáy ... vaø ñeà cao ñôøi soáng phaïm haïnh... nhö vaäy taâm cuûa vò ñoù hoaøn toaøn giaûi thoaùt 5 haï phaàn kieát söû. Naøy AØnanda ñaây laø lôïi ích thöù hai...

Hoaëc laø... khoâng ñöôïc thaáy Nhö Lai hoaëc ñeä töû Nhö Lai, nhöng vôùi taâm tuøy taàm, tuøy töù, vôùi yù tuøy quaùn phaùp nhö ñaõ ñöôïc nghe, nhö ñaõ ñöôïc hoïc moät caùch thoâng suoát. Nhö vaäy taâm cuûa vò aáy hoaøn toaøn giaûi thoaùt 5 haï phaàn kieát söû. Naøy AØnanda, ñaây laø lôïi ích thöù ba khi thaåm saùt yù nghóa ñuùng thôøi."

Taâm taùi tuïc
Taâm hoä kieáp
Taâm höôùng moân

Thaáy
Nghe
Ngöõi
Neám
Ñuïng

Tieáp thu
Quan saùt
Phaân ñoaùn
Ñoång löïc
Na caûnh
Töû
 
 

1/- Taïi sao taâm na caûnh khoâng phaùt sanh trong coõi trôøi phaïm thieân saéc giôùi vaø voâ saéc giôùi?
2/- Coù bao nhieâu loaïi taâm coù theå thöïc hieän chöùc naêng töû?

[1] Xem chöông 14.

[2] "Thaéng Phaùp taäp yeáu luaän" (Abhidhammattha sangaha), chöông 4, phaân tích Loä trình taâm, goïi laø caûnh traàn "raát lôùn" khi tieán trình vaän haønh ñaày ñuõ; goïi "lôùn" khi tieán trình bò giaùn ñoaïn sau nhöõng taâm ñoång löïc; goïi "nhoû" khi tieán trình bò giaùn ñoaïn sau taâm phaân ñoaùn; goïi "raát nhoû" khi tieán trình khoâng ñöôïc baét ñaàu.

[3] Xem chöông 11 veà vieäc phaân loaïi 8 taâm ñaïi quaû.

[4] Xem chöông 10.

[5] Xem chöông 11.

[6] Ñôøi soáng phaïm haïnh tieáng Paøli goïi laø Brahmacariya. Danh töø naøy khoâng chæ duøng cho ñôøi soáng caùc vò Tyø khöu, maø coøn duøng cho taát caû nhöõng ai tu taäp Baùt chaùnh ñaïo daãn ñeán ñoaïn tröø phieàn naõo.

[7] Ngöôøi ñaït ñöôïc quaû vò A na haøm thì hoaøn toaøn giaûi thoaùt 5 haï phaàn kieát söû.