Chuùng ta muoán taïo nhieàu vieäc thieän trong ñôøi soáng, nhöng thöôøng thöôøng chuùng ta khoâng theå haønh ñoäng, noùi vaø suy nghó veà nhöõng vieäc thieän ñöôïc. Nhöõng phieàn naõo ngaám ngaàm cuûa chuùng ta ñaõ che khuaát chuùng ta trong vieäc thöïc hieän thieän phaùp. Chuùng ta hoïc hoûi veà Giaùo phaùp, thaáy raèng coù nhöõng "trieàn caùi" (Nìvarana) maø noù laø nhöõng sôû höõu baát thieän phaùt sanh vôùi nhöõng taâm baát thieän. Nhöõng trieàn caùi phaùt sanh nhieàu laàn trong ñôøi soáng thöôøng nhaät. Chuùng laø:

Tham duïc (Kaømacchanda)
Saân haän (Vyaøpaøda)
Hoân traàm vaø thuïy mieân (Thìna-Middha)
Traïo cöû vaø hoái quaù (Uddhacca-Kukkucca)
Hoaøi nghi (Vicikicchaø)

Saân haän laø sôû höõu saân. Saân haän coù theå laøm phieàn nhieãu chuùng ta nhieàu laàn trong moät ngaøy; chuùng ta caûm thaáy böïc boäi veà ngöôøi khaùc vaø hoaëc nhöõng ñieàu xaûy ra trong ñôøi soáng. Saân haän ngaên caûn chuùng ta khoâng laøm thieän phaùp. Khi coù saân haän chuùng ta khoâng coù taâm töø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khaùc.

Hoân traàm vaø thuïy mieân khieán chuùng ta thieáu noã löïc veà thieän phaùp. Thanh tònh ñaïo (XIV, 167) coù daïy trong kinh naøy lieân quan ñeán vieäc hoân traàm vaø thuïy mieân:

ÔÛ ñaây, hoân traàm coù ñaëc tính laø thieáu naêng löïc ñieàu ñoäng. Nhieäm vuï cuûa noù laø laáy heát nghò löïc. Noù ñöôïc bieåu hieän laø söï haï thaáp. Thuïy mieân coù ñaëc tính laø khoâng kham nhaäm. Nhieäm vuï cuûa noù laø boùp ngheït. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï löôøi bieáng, nguõ gaø nguõ gaät. Nhaân gaàn cuûa noù laø khoâng nhö lyù taùc yù ñoái vôùi söï buoàn chaùn ueå oaûi .v. v.

Traïo cöû vaø hoái quaù. Traïo cöû phaùt sanh vôùi taát caû taâm baát thieän. Noù laøm ngaên chaän taâm thieän. Ñoái vôùi hoái quaù, Thanh tònh ñaïo (XIV, 174) coù noùi nhö sau:

... Noù coù ñaëc tính laø hoái haän khi laøm ñieàu gì. Nhieäm vuï noù laø buoàn baõ veà nhöõng gì ñaõ laøm vaø nhöõng gì chöa laøm.Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï caén röùt löông taâm. Nhaân gaàn cuûa noù laø ñieàu ñaõ laøm vaø ñaõ khoâng laøm. Noù caàn ñöôïc xem nhö laø tình traïng noâ leä.

Ñoái vôùi hoaøi nghi thì coù nhieàu loaïi. Ngöôøi ta coù theå hoaøi nghi veà Ñöùc Phaät, Giaùo phaùp vaø Taêng giaø, hoaëc hoaøi nghi veà Baùt chaùnh ñaïo. Hoaøi nghi laø taâm baát thieän vaø laø moät söï chöôùng ngaïi cho vieäc thöïc haønh thieän phaùp.

Taát caû nhöõng trieàn caùi laø nhöõng vaät chöôùng ngaïi ñoái vôùi vieäc thöïc haønh thieän phaùp. Coù phöông phaùp naøo ñeå ñoaïn tröø chuùng khoâng? Thieàn Chæ laø moät phöông phaùp ñeå ñoaïn tröø nhöõng trieàn caùi taïm thôøi. An tònh ñöôïc phaùt trieån theo thieàn Chæ laø phaûi coù an tònh thieän, noù khoâng phaùt sanh vôùi taâm baát thieän. Coù moät möùc ñoä an tònh cuøng vôùi moãi taâm thieän, nhöng ñeå bieát ñaëc tính cuûa an tònh roõ raøng thì thaät laø khoù khaên, bôûi vì chuùng ta bò nhöõng taâm baát thieän troùi buoäc ngay khoaûnh khaéc sau taâm thieän. Trí tueä thì caàn thieát ñeå phaùt huy söï an tònh giaûi thoaùt taïm thôøi khoûi nhöõng trieàn caùi. Neáu ñôn thuaàn ngöôøi ta coá gaéng taäp trung vaøo moät ñeà muïc thieàn ñònh maø khoâng coù söï hieåu bieát ñuùng ñaén veà thieän vaø baát thieän vaø veà ñaëc tính an tònh thì an tònh khoâng theå phaùt trieån. Trí tueä cuûa möùc ñoä thieàn chæ thì khoâng coù ñoaïn tröø nhöõng phieàn naõo, nhöng noù nhaän bieát ñöôïc ñaëc tính an tònh vaø noù bieát laøm sao noù coù theå tu taäp ñöôïc nhôø ñeà muïc Thieàn Ñònh thích hôïp. Taâm baát thieän coù theå phaùt sanh nhieàu laàn, ngay khi ngöôøi ta coá gaéng tu taäp Thieàn Chæ. Ngöôøi ta dính maéc vaøo söï an tònh vaø sau ñoù ngöôøi ta coù nhöõng taâm baát thieän thay vì söï an tònh cuûa Thieàn Chæ. Hay laø ngöôøi ta coù theå nghó raèng khi khoâng coù thoï laïc hoaëc thoï baát laïc maø thoï xaû laø söï an tònh. Tuy nhieân. Thoï xaû coù theå phaùt sanh vôùi taâm thieän cuõng nhö vôùi taâm baát thieän; taâm tham caên coù theå caâu haønh vôùi thoï xaû vaø taâm si caên thì luoân luoân caâu haønh vôùi thoï xaû. Do ñoù khi chuùng ta coù thoï xaû thì ñieàu ñoù döôøng nhö chuùng ta coù söï an tònh, nhöng ñieàu ñoù thì khoâng caàn thieát cho söï an tònh thieän cuûa thieàn chæ. Trí tueä cuûa Thieàn Chæ phaûi ñöôïc nhaïy beùn ñeå coù theå nhaän bieát ngay khi nhöõng phieàn naõo vi teá phaùt sanh.

Chuùng ta xem trong nhieàu kinh ñieån thaáy raèng ngöôøi ta coù theå ñaéc thieàn neáu hoï tu taäp nhöõng ñieàu kieän ñuùng ñaén. Tröôùc khi Ñöùc Phaät giaùc ngoä thieàn laø hình thöùc cao caû cuûa ngöôøi thieän coù theå hoï tu taäp thaønh ñaït ñöôïc. Ñoâi khi thieàn ñònh ñöôïc dòch laø an chæ tònh [2], noù laø moät möùc ñoä cao lôùn cuûa söï an tònh. ÔÛ thôøi ñieåm taâm thieàn ngöôøi ta giaûi thoaùt khoûi nhöõng caûm xuùc giaùc quan vaø nhöõng phieàn naõo chuùng ñaõ troùi buoäc chuùng ta. Vieäc chöùng ñaéc thieàn ñònh thì cöïc kyù khoù khaên, khoâng phaûi ai töï mình aùp duïng thieàn chæ maø coù theå chöùng ñaéc thieàn ñònh ñöôïc. Tuy nhieân, thaäm chí neáu ngöôøi khoâng coù chuù taâm tu taäp thieàn ñònh coù theå coù nhöõng ñieàu kieän cho nhöõng khoaûnh khaéc cuûa söï an tònh trong ñôøi soáng haèng ngaøy; nhöng phaûi coù söï hieåu bieát ñuùng ñaén veà ñaëc tính cuûa söï an tònh vaø phöông phaùp ñ? phaùt huy noù.

Khi töï mình aùp duïng Thieàn Chæ, ngöôøi ta phaûi tu taäp 5 sôû höõu taâm maø noù coù theå ñoaïn tröø nhöõng trieàn caùi; chuùng laø nhöõng chi thieàn. Chi thieàn thöù nhaát laø taàm (Vitakka). Taàm laø moät sôû höõu taâm maø noù phaùt sanh vôùi nhieàu loaïi taâm, noù coù theå phaùt sanh vôùi taâm thieän cuõng nhö taâm baát thieän. Loaïi taàm thieän ñöôïc tu taäp trong thieàn chæ laø moät trong nhöõng chi thieàn. Thanh tònh ñaïo (IV,88) coù ñeà caäp lieân quan ñeán taàm:

...ÔÛ ñaây, taàm coù nghóa laø ñaùnh maïnh vaøo. Noù coù ñaëc tính laø höôùng taâm treân ñoái töôïng. Nhieäm vuï noù laø ñaùnh vaøo haønh giaû. Theå hieän cuûa taàm laø daãn taâm ñeán moät ñoái töôïng ...

Chi thieàn khaùc laø Töù (Vicaøra), sôû höõu taâm naøy phaùt sanh vôùi nhöõng loaïi taâm khaùc nhau, nhöng khi noù ñöôïc phaùt huy trong Thieàn Chæ, noù laø moät chi thieàn. Thanh tònh ñaïo (IV, 88) coù noùi lieân quan vôùi töù:

...Töù coù nghóa laø lieân tuïc suy tö, coù ñaëc tính laø lieân tuïc nhaán maïnh vaøo ñoái töôïng. Nhieäm vuï cuûa noù laø khieán cho nhöõng taâm phaùp ñeàu taäp trung treân ñoái töôïng. Noù ñöôïc bieåu hieän söï duy trì taâm lieân tuïc treân ñoái töôïng.

Chi thieàn nöõa laø hyû (Pìti). Hyû cuõng coù theå phaùt sanh vôùi taâm tham caên vaø nhö vaäy noù laø sôû höõu baát thieän. Loaïi hyû thieän phaùt sanh vôùi taâm thieän maø ñöôïc phaùt huy trong Thieàn Chæ laø moät chi thieàn. Thanh Tònh ñaïo (IV, 94) coù ñeà caäp lieân quan vôí hyû:

...Hyû laø söï maùt meõ. Noù coù ñaëc tính laø öa thích. Nhieäm vuï cuûa noù laø thaám nhuaàn (caû mình rôûn oùc). Noù ñöôïc bieåu hieän nhö laø söï hoan hyû cao ñoä. Nhöng hyû coù 5 loaïi nhö laø tieåu hyû, saùt na hyû, haûi trieàu hyû, khinh hyû vaø sung maõn hyû.

Chi thieàn nöõa laø Laïc. Chi thieàn naøy khoâng phaûi thaân thoï laïc, nhöng noù laø taâm thoï laïc hoaëc hyû. Laïc ñöôïc tu taäp trong thieàn chæ laø caûm thoï laïc veà moät ñeà muïc thieàn ñònh. Tuy nhieân nhö chuùng ta bieát, caûm thoï laïc cuõng phaùt sanh vôùi taâm tham. Trí tueä nhaän bieát roõ raøng khi caûm thoï laïc laø thieän hoaëc laø baát thieän. Chi thieàn Laïc thieän ñeø neùn caùc trieàn caùi traïo cöû vaø hoái quaù. Khi coù caûm thoï laïc thieän veà moät ñeà muïc thieàn ñònh thì khoâng coù traïo cöû vaø hoái quaù.

Hyû vaø laïc thì khoâng gioáng nhau. Laïc laø thoï hyû (Tam Thoï). Hyû ñoâi khi cuõng laø laïc, Tam Thoï noù khoâng phaûi laø caûm thoï, khoâng phaûi laø thoï uaån, nhöng noù laø haønh uaån (Haønh Uaån laø taát caû sôû höõu taâm tröø thoï vaø töôûng [4]. Khi nghieân cöùu caùc baûn dòch tieáng Anh, chuùng ta phaûi nhaän ra ngöõ caûnh sôû höõu taâm laø maùt meû ñoái vôùi hyû hay laø laïc.

Thanh Tònh ñaïo (IV, 100) coù giaûi thích veà lieân quan khaùc nhau giöõa hyû vaø laïc nhö sau:

Vaø baát cöù luùc naøo hyû laïc ñöôïc lieân keát, hyû coù nghóa laø haøi loøng vì ñaït ñöôïc ñieàu ao öôùc, vaø laïc laø kinh nghieäm thöïc thuï ñoái vôùi ñieàu ñaõ ñaït ñöôïc. ÔÛ ñaâu coù hyû ôû ñoù coù laïc; nhöng coù laïc khoâng caàn thieát phaûi coù hyû. Hyû ñöôïc bao goàm trong haønh uaån; laïc thuoäc veà thoï uaån. Moät ngöôøi kieät söùc treân sa maïc thaáy hoaëc nghe moät hoà nöôùc trong bìa röøng, ngöôøi aáy seõ coù hyû; neáu ngöôøi aáy ñi vaøo trong boùng maùt uoáng nöôùc, ngöôøi aáy seõ coù laïc...

Noù ñaët taâm moät caùch bình thaûn treân ñoái töôïng, hay noù ñaët taâm moät caùch chaân chaùnh treân ñoái töôïng, hoaëc noù chæ laø söï taäp trung cuûa taâm, nhö vaäy goïi laø Ñònh. Ñaëc tính cuûa noù laø khoâng lang thang, khoâng phaân taùn. Chöùc naêng cuûa noù laø hoøa hôïp caùc phaùp caâu sanh gioáng nhö nöôùc hoøa boät taém. Noù ñöôïc bieåu hieän nhö söï an laïc. Thoâng thöôøng nhaân gaàn cuûa noù laø laïc. Ñònh caàn ñöôïc hieåu laø söï vöõng chaûi cuûa taâm, nhö söï vöõng chaûi cuûa ngoïn ñeøn khi khoâng coù gioù lay ñoäng.

Toùm taét 5 chi thieàn, nhöõng chi thieàn naøy caàn thieát cho vieäc chöùng ñaéc taàng thieàn thöù nhaát, chuùng laø:

Taàm
Töù
Hyû
Laïc
Ñònh

... Bôûi vì ngöôøi ta noùi raèng caùc Trieàn Caùi thì ñoái nghòch vôùi nhöõng chi thieàn, noù thì thuø ñòch, xua ñuoåi, vaø laøm maát caùc chi thieàn. Cuõng nhö noù ñöôïc ngöôøi ta giaûi thích trong boä "Petakopadesa" ñònh thì ñoái trò tham duïc, hyû thì ñoái trò vôùi saân, taàm thì ñoái trò vôùi hoân traàm vaø thuïy mieân, laïc thì ñoái trò vôùi traïo cöû vaø hoái quaù, töù thì ñoái trò vôùi hoaøi nghi...

Vaøo thôøi cuûa Ñöùc Phaät, ngöôøi taïi gia cö só cuõng coù theå ñaéc ñöôïc thieàn, neáu hoï huaân taäp thoùi quen vaø nhöõng khaû naêng ñeå phaùt huy noù vaø neáu ñôøi soáng cuûa hoï thích hôïp cho vieäc tu taäp [5]. Ñôøi soáng caùch ly vaø nhöõng ñieàu kieän thì ngöôøi ta phaûi coù ñaày ñuû. Tham duïc laø keû thuø cuûa thieàn ñònh. Ngöôøi ta hoaøn toaøn phaûi ly duïc ñeå chöùng ñaéc thieàn, nhö chuùng ta xem trong nhieàu kinh ñieån. [6]

Thanh Tònh ñaïo (IV, 81) giaûi thích raèng tham duïc laø keû thuø cuûa thieàn ñònh. Vieäc tu taäp thieàn ñònh khoâng phaûi daønh cho moïi ngöôøi. Thieàn ñònh khoâng theå ñaït ñöôïc neáu hoï coøn "ñôøi soáng theá tuïc" vaø nhieàu tham duïc, thay vì hoï phaûi coù ñôøi soáng thieåu duïc, ôû nhöõng truù xöù xa vaéng, ít nhu caàu.

Thanh Tònh ñaïo (III, 129) noùi raèng chuùng ta neân taùch rôøi coâng vieäc naøo coù theå laøm caûn trôû söï phaùt trieån thieàn ñònh. Ví duï, nhöõng söï caûn trôû laø ñi du lòch, beänh hoaïn vaø nhöõng nôi maø chuùng ta soáng coù theå bò caûn trôû. Chuùng ta neân traùnh xa ñôøi soáng trong caùc tu vieän oàn aøo ...coù nghóa laø 18 haïng muïc chuøa chieàn: bò hö saäp, chuøa söûa chöõa, chuøa cuùng teá hoaït ñoäng oàn aøo, chuøa gaàn bieân giôùi...maø trong Mi Tieân vaán ñaùp coù giaûi roõ, vì nhöõng lyù do khaùc nhau coù theå khoâng thích hôïp ñeå phaùt huy thieàn ñònh. Nhö vaäy tröôùc khi chuùng ta tu taäp thieàn chæ, chuùng ta phaûi coù ñaày ñuû nhöõng ñieàu kieän caàn yeáu.

Ñoái vôùi vieäc tu taäp thieàn chæ, ngöôøi ta phaûi töï mình aùp duïng moät ñeà muïc thieàn ñònh thích hôïp. Coù 40 ñeà muïc thieàn chæ maø chuùng coù theå laøm duyeân cho söï an tònh. 40 ñeà muïc goàm coù nhö sau:

- 10 ñeà muïc bieán xöù (Kasina), ví duï ñeà muïc maøu saéc, ñeà muïc ñaát hoaëc laø aùnh saùng.
- 10 ñeà muïc töû thi (Asubha)
- 10 ñeà muïc nieäm, goàm coù nieäm Phaät, Phaùp, Taêng, Giôùi, Boá thí, Chö Thieân, nieäm söï Cheát, nieäm Thaân, nieäm Hôi thôû vaø nieäm Níp baøn.
- 1 ñeà muïc nieäm töôûng vaät thöïc oâ tröôïc.
- 1 ñeà muïc phaân tích töù ñaïi
- 4 ñeà muïc phaïm truù (Brahmavihaøra): töø, bi, hyû, xaû
- 4 ñeà muïc thieàn voâ saéc giôùi.

Theo Thanh Tònh ñaïo ñaõ giaûi thích, laøm theá naøo ngöôøi ta coù theå phaùt huy nhöõng möùc ñoä an tònh cao hôn baèng ñeà muïc thieàn ñònh. Ñieàu ñoù ñöôïc giaûi thích (Thanh Tònh ñaïo III, 119) laø ñeà muïc thieàn ñònh ñöôïc tu taäp baèng maét thaáy, baèng thaân ñuïng chaïm vaø baèng tai nghe thì tuøy thuoäc vaøo baûn chaát cuûa ñeà muïc thieàn ñònh. Ñoái vôùi nhöõng ñeà muïc ñöôïc tu taäp baèng maét thaáy (ví nhö ñeà muïc maøu saéc vaø ñeà muïc töû thi), Thanh Tònh ñaïo (IV, 31) daïy raèng baét ñaàu tuï taâp ngöôøi ta phaûi nhìn chaêm chuù vaøo ñeà muïc thieàn vaø sau ñoù ngöôøi ta quen daàn vaø chæ töôûng töôïng thoâi; ngöôøi ta khoâng caàn nhìn ñeà muïc ban ñaàu nöõa. Ñaàu tieân söï töôûng töôïng vaãn chöa vöõng chaéc vaø chöa roõ raøng, nhöng sau ñoù noù xuaát hieän "haøng traêm laàn, haøng ngaøn laàn trong saïch hôn..." Ví duï ñeà muïc ban ñaàu, ñeà muïc maøu saéc hay ñeà muïc ñaát coù theå coù nhieàu thieáu soùt, nhöng söï töôûng töôïng hoaøn haûo thì caàn thieát khi ngöôøi ta tieán boä cao hôn, khi ngöôøi môùi baét ñaàu tu taäp phaûi thöïc hieän ñeà muïc ban ñaàu cho thuaàn thuïc. Söï töôûng töôïng hoaøn haûo naøy ñöôïc ngöôøi ta goïi laø quang töôùng (Patibhaøganimitta).

ÔÛ khoaûnh khaéc quang töôùng xuaát hieän seõ coù nhöõng möùc ñoä an tònh cao hôn vaø ñònh taâm ñöôïc phaùt huy nhieàu hôn. ÔÛ giai ñoaïn naøy ñöôïc goïi laø caän haønh ñònh (Upacaørasamaødhi). Taâm naøy khoâng phaûi laø taâm thieàn, noù vaãn coøn laø taâm duïc giôùi, nhöng nhöõng trieàn caùi khoâng coù phaùt sanh ôû thôøi ñieåm caän haønh ñònh. Tuy nhieân nhöõng chi thieàn chöa ñöôïc phaùt huy ñaày ñuû ñeå chöùng ñaéc thieàn, vaø hôn nöõa vaãn coù nhöõng ñieàu kieän khaùc caàn thieát ñeå ñaéc chöùng. Ngöôøi ta phaûi duy trì söï töôûng töôïng ñeå khoâng laøm maát söï töôûng töôïng hoaøn haûo maø ngöôøi ta ñaõ tu taäp. Caän haønh ñònh thì raát khoù ñeå thaønh ñaït ñöôïc, nhöng cuõng raát khoù khaên ñeå duy trì söï töôûng töôïng cho vieäc ñaéc chöùng thieàn. Nhöõng ñieàu kieän duy trì söï töôûng töôïng laø: nhöõng ngöôøi, truù xöù toát, vaät thöïc ngon vaø khoâng nghe nhöõng lôøi noùi voâ ích. Chuùng ta neân quaân bình 5 caên chuùng laø nhöõng sôû höõu nhö sau:

Tín
Taán
Nieäm
Ñònh
Tueä

Töø nhöõng ví duï ñieån hình treân chuùng ta thaáy raèng thieàn chæ khoâng theå naøo tu taäp maø khoâng coù söï hieåu bieát cô baûn vaø suy xeùt chu ñaùo veà nhöõng phaùp chaân ñeá ñaõ daïy trong Vi dieäu phaùp. Chuùng ta neân bieát raønh maïch khi naøo laø taâm thieän vaø khi naøo laø taâm baát thieän. Chuùng ta neân bieát nhöõng phaùp chaân ñeá naøo laø nhöõng chi thieàn vaø chuùng ta phaûi nhaän thöùc raèng ñoái vôùi chính chuùng ta nhöõng chi thieàn coù ñöôïc tu taäp hay khoâng. Chuùng ta neân nhaän bieát nhöõng sôû höõu taâm laø 5 caên coù ñöôïc tu taäp hay khoâng, chuùng coù ñöôïc quaân bình hay khoâng. Neáu chuùng ta khoâng coù söï hieåu bieát ñuùng ñaén veà taát caû nhöõng yeáu toá khaùc nhau naøy vaø nhöõng ñieàu kieän caàn thieát cho söï chöùng ñaéc caän haønh ñònh vaø thieàn, ñieàu nguy hieåm laø chuùng ta cho caän haønh ñònh khoâng phaûi laø caän haønh ñònh vaø cho thieàn khoâng phaûi laø thieàn. Khoâng coù caän haønh ñònh maø cuõng khoâng coù thieàn naøo coù theå ñaït ñöôïc maø khoâng coù söï tu taäp nhöõng ñieàu kieän chaùnh yeáu ôû treân.

Khoâng phaûi taát caû nhöõng ñeà muïc thieàn naøo cuõng daãn ñeán thieàn ñöôïc, theo keát quaû ñöôïc bieát chæ coù moät soá ñeà muïc daãn ñeán caän haønh ñònh nhö nieäm Phaät, nieäm Phaùp vaø nieäm Taêng. Moät soá ñeà muïc thieàn chæ ñöa ñeán sô thieàn [7], moät soá nöõa thì daãn ñeán taát caû nhöõng taàng thieàn saéc giôùi. Ñeà muïc nieäm hôi thôû coù theå ñöa ñeán taát caû nhöõng taàng thieàn saéc giôùi. Ñeà muïc thieàn naøy nhieàu ngöôøi cho raèng töông ñoái deã, nhöng noù coù moät ít khoù khaên. Ngöôøi ta phaûi chuù yù hôi thôû vaøo vaø hôi thôû ra ñeå yù hôi thôû ôû choùt muõi hay moâi treân. Ñeà muïc thieàn naøy khoâng ñöôïc tu taäp do thaáy maø tu taäp do ñeå yù hôi thôû: thôû vaøo thôû ra laø aán chöùng (Nimitta) ngöôøi ta phaûi lieân tuïc chuù taâm. Chuùng ta xem Thanh Tònh ñaïo (VIII.208):

Vì trong khi nhöõng ñeà muïc thieàn ñònh khaùc trôû neân saùng suûa hôn ôû moãi giai ñoaïn cao hôn, thì ñeà muïc thieàn naøy laïi khoâng nhö theá: trong thöïc teá khi haønh giaû tieáp tuïc tu taäp ñeà muïc naøy noù trôû neân moãi luùc moät vi teá hôn ñoái vôùi vò aáy ôû moãi moät giai ñoaïn cao hôn, vaø thaäm chí ñeán noãi ñaït ñeán moät ñieåm noù khoâng coøn hieän roõ nöõa.

Maëc duø baát cöù ñeà muïc thieàn naøo cuõng chæ thaønh coâng neáu haønh giaû coù chaùnh nieäm vaø tænh giaùc, nhöng ñeà muïc naøo cuõng trôû neân caøng ngaøy roõ reät hôn khi haønh giaû tieáp tuïc taùc yù ñeán noù. Coøn phaùp nieäm hôi thôû naøy thì khoù, thaät khoù ñeå tu taäp. Ñoù laø moät ñòa haït maø chæ coù taâm cuûa chö Phaät, Chö Phaät Ñoäc giaùc [8] vaø Thinh vaên giaùc. Ñoù khoâng phaûi laø chuyeän taàm thöôøng maø nhöõng ngöôøi taàm thöôøng khoâng theå tu taäp ñöôïc. Caøng chuù yù ñeán noù thì caøng trôû neân an tònh vaø vi teá hôn nöõa. Bôûi theá ôû ñaây caàn coù nieäm vaø tueä taêng thònh.

Khi chuùng ta lieân tuïc nieäm hôi thôû, thôû vaøo vaø thôû ra caøng trôû neân vi teá hôn vaø nhö vaäy caøng khoù chuù taâm hôn. Chuùng ta vöøa xem trong ñoaïn trích daãn thaáy raèng, chaùnh nieäm vaø trí tueä maïnh meõ ôû ñaây thì caàn thieát. Khoâng nhöõng ôû trong thieàn quaùn maø coøn ôû trong thieàn chæ, chaùnh nieäm vaø trí tueä thì caàn thieát, nhöng trong thieàn chæ ñoái töôïng chuù taâm thì khaùc bieät vôùi ñoái töôïng chuù taâm trong thieàn quaùn. Trong thieàn chæ ñoái töôïng chuù taâm laø 1 trong 40 ñeà muïc vaø muïc ñích cuûa noù laø phaùt huy an tònh. Trong thieàn quaùn, ñoái töôïng chuù taâm laø danh hoaëc saéc xuaát hieän ôû thôøi ñieåm hieän taïi xuyeân qua moät trong saùu moân vaø muïc ñích cuûa noù laø ñoïan tröø ngaõ kieán vaø cuoái cuøng ñoïan tröø taát caû nhöõng phieàn naõo. Qua thieàn chæ nhöõng phieàn naõo coù theå ñoïan tröø taïm thôøi, nhöng nhöõng phieàn naõo nguû ngaàm thì chöa ñoaïn tröø; khi coù nhöõng cô hoäi cho taâm baát thieän thì chuùng laïi phaùt sanh. Chuùng ta xem trong Taêng Chi Boä Kinh (phaùp 6 chi. chöôngVI, §6 Citta hatthi saøriputta) thaäm chí vò Tyø khöu chöùng ñaéc thieàn coù theå hoaøn tuïc. Chuùng ta xem thaáy raèng khi Ñöùc Phaät ñang ngöï gaàn Baranasì, trong röøng nai, ôû Isipatana, caùc tröôûng laõo ñang ñaøm luaän veà thaéng phaùp. Toân giaû Citta Hatthisaøriputta chen lôøi caùc vò tröôûng laõo. Toân giaû Mahaøkotthita noùi vôùi vò ñoù:

"Toân giaû Citta hatthisaøriputta, trong khi caùc Tyø khöu tröôûng laõo ñang thuyeát veà thaéng phaùp, chôù coù noùi chen vaøo chaën giöõa; toân giaû Citta haõy chôø cho ñeán cuoái caâu chuyeän."

Khi ñöôïc nghe noùi nhö vaäy, caùc Tyø khöu baïn beø cuûa toân giaû Citta noùi: "Toân giaû Mahaøkotthita chôù coù baát maõn toân giaû Citta Hatthisariputta. Toân giaû Citta laø baäc hieàn trí vaø coù theå noùi chuyeän veà thaéng phaùp vôùi caùc Tyø khöu tröôûng laõo."

Thaät laø khoù loøng, caùc hieàn giaû bieát ñöôïc taâm tö cuûa ngöôøi khaùc. Thöa caùc hieàn giaû, coù haïng ngöôøi khi coøn soáng gaàn vò boån sö hay soáng gaàn vò ñoàng phaïm haïnh ñoùng vai troø y chæ sö, trong khi aáy, laø ngöôøi nhu hoøa nhaát trong nhöõng ngöôøi nhu hoøa, laø ngöôøi khieâm toán nhaát trong nhöõng ngöôøi khieâm toán, laø ngöôøi an tònh nhaát trong nhöõng ngöôøi an tònh; vaø khi ngöôøi aáy rôøi khoûi baäc ñaïo sö, rôøi khoûi caùc vò ñoàng phaïm haïnh ñoùng vai troø y chæ sö, vò aáy soáng giao thieäp vôùi caùc Tyø khöu, caùc Tyø khöu ni, vôùi caùc nam cö só, nöõ cö só, vôùi caùc vua chuùa, vôùi caùc ñaïi thaàn cuûa vua, vôùi caùc ngoïai ñaïo, vôùi caùc ñeä töû ngoaïi ñaïo. Do vò aáy soáng giao thieäp, phoùng tuùng, thoâ loã, ñam meâ noùi chuyeän, tham aùi taán coâng vò aáy; vaø vò aáy do taâm bò tham aùi taán coâng, lieàn töø boû hoïc phaùp vaø hoaøn tuïc...

"Ví nhö coù haïng ngöôøi ly duïc...chöùng vaø truù sô thieàn.Vôùi suy nghó "ta ñaõ ñöôïc sô thieàn", vò aáy soáng giao thieäp. . .do soáng giao thieäp, phoùng tuùng, thoâ loã, ñam meâ noùi chuyeän, tham aùi taán coâng vò aáy.Vò aáy vôùi taâm bò tham aùi taán coâng lieàn töø boû hoïc phaùp vaø hoaøn tuïc..."

Vaø toân giaû Citta Hatthisaøriputta soáng moät mình, ñoäc cö, nhieät taâm, tinh caàn, khoâng phoùng daät, khoâng bao laâu sau ñoù, toân giaû ñaõ thaønh tuï ñôøi soáng phaïm haïnh –vò aáy ngay trong hieän taïi ñaõ töï mình thaéng trí chöùng ngoä, chöùng ñaït vaø an truù; vò aáy bieát roõ raèng: "sanh ñaõ taän, phaïm haïnh ñaõ thaønh, vieäc caàn laøm ñaõ laøm, khoâng coøn trôû lui traïng thaùi naøy nöõa."

Vaø toân giaû Citta Hatthisaøriputta trôû thaønh moät vò A La Haùn.

Xuyeân qua Thieàn quaùn, nhöõng trieàn caùi ñöôïc ñoaïn tröø trong nhöõng giai ñoaïn giaùc ngoä. Baäc Tu Ñaø höôøn ñaõ ñoaïn tröø trieàn caùi hoaøi nghi; baäc A Na Haøm ñaõ ñoaïn tröø trieàn caùi tham duïc, saân haän vaø hoái quaù; baäc A La Haùn ñaõ ñoaïn tröø hoân traàm thuïy mieân vaø traïo cöû, vò aáy ñaõ ñoaïn tröø taát caû nhöõng phieàn naõo.
 
 

CAÂU HOÛI:

1/- Phaùp chaân ñeá naøo laø nhöõng chi thieàn?
2/- Uaån naøo laø hyû chi thieàn?
3/- Uaån naøo laø laïc chi thieàn?
4/- Khi thaáy coù sôû höõu Nhaát Haønh Taâm khoâng? Chöùc naêng cuûa noù laø gì?
5/- Chöùc naêng cuûa sôû höõu nhaát haønh taâm phaùt sanh vôùi taâm thieàn laø gì? Ñoái töôïng cuûa noù laø gì?
6/- Taïi sao nieäm hôi thôû laø moät trong nhöõng ñeà muïc thieàn ñònh khoù nhaát?
7/- Söï khaùc bieät giöõa chaùnh nieäm trong thieàn chæ vaø chaùnh nieäm trong thieàn quaùn laø gì? Nhöõng ñeà muïc chuù nieäm thích hôïp cuûa chuùng laø gì?
8/- Neáu chuùng ta tu taäp thieàn taäp thieàn chæ maø khoâng tu taäp thieàn quaùn, taïi sao caùc trieàn caùi khoâng ñöôïc ñoïan tröø?

[1] Xem Thanh tònh ñaïo IV, 105, nhöõng trieàn caùi ñöôïc aùm chæ laø nhöõng ñieàu trôû ngaïi cho thieàn ñònh.

[2] Trong nhieàu kinh ñieån chuùng ta cuõng baét gaëp nhöõng baûn dòch veà thieàn ñònh (Jhaøna) nhö laø "xuaát thaàn" hoaëc laø "ñaêm chieâu". Tuy nhieân söï xuaát thaàn daãn ñeán söï töông quan sai laàm veà maët yù nghóa.

[3] Xem chuù giaûi boä Phaùp Tuï, phaàn V, chöông I, 165

[4] Xem chöông 2.

[5] Ñieån hình meï cuûa Nanda, chuùng ta xem trong Taêng Chi Boä Kinh taäp 7. Chöông V, §10.

[6] Ví duï trong Trung Boä Kinh I, soá 21, Kinh Sôï Haûi vaø Khieáp Ñaûm.

[7] Caû hai thieàn saéc giôùi vaø voâ saéc giôùi ñöôïc ngöôøi ta tu taäp ôû nhöõng taàng thieàn khaùc nhau. Thieàn voâ saéc giôùi thì tinh teá hôn thieàn saéc giôùi.

[8] Ñoäc giaùc Phaät laø ngaøi giaùc ngoä maø khoâng coù söï trôï giuùp cuûa moät vò thaày naøo, nhöng ngaøi khoâng coù tích luõy trí tueä vaø nhöõng ñaëc tính tuyeät vôøi khaùc, trong phaïm vi maø ngaøi coù theå daïy ñaïo cho nhöõng ngöôøi khaùc laø Baùt chaùnh ñaïo.