Taïng Vi dieäu phaùp daïy chuùng ta veà caùc loaïi taâm thieän khaùc nhau. Coù taâm thieän duïc giôùi, taâm thieän saéc giôùi vaø taâm thieän voâ saéc giôùi. Taát caû nhöõng loaïi taâm treân ñeàu laø taâm thieän, nhöng chuùng khoâng ñoaïn tröø nhöõng phieàn naõo nguû ngaàm. Chæ coù taâm thieän sieâu theá, hay taâm ñaïo môùi coù theå ñoaïn tröø nhöõng phieàn naõo nguû ngaàm. Khi naøo taát caû nhöõng phieàn naõo ñöôïc ñoaïn tröø hoaøn toaøn luùc ñoù chuùng ta seõ chaám döùt sanh töû luaân hoài. Chuùng ta coù theå töï hoûi, taâm thieän sieâu theá coù thaät söï ñoaïn tröø nhöõng phieàn naõo hay khoâng, ñeå chuùng khoâng coøn phaùt sanh trôû laïi nöõa. Coù nhieàu thöù phieàn naõo. Chuùng ta ñaày aáp caû tham saân si. Chuùng ta coù tham muoán, ganh tî, lo aâu, hoaøi nghi, ngaõ maïn vaø nhieàu thöù phieàn naõo khaùc nöõa. Ngöôøi ta bò baûn ngaõ troùi buoäc raát nhieàu: chuùng ta cho thaân taâm laø baûn ngaõ. Ñeå hieåu bieát laøm sao ñeå ñoaïn tröø taát caû nhöõng loaïi phieàn naõo naøy, thaät laø moät ñieàu khoù khaên. Phieàn naõo coù theå ñöôïc ñoaïn tröø neáu nhö chuùng ta tu taäp, nhöng chuùng ta ñaõ tích luõy nhieàu phieàn naõo trong moät phaïm vi naøo ñoù thì chuùng khoâng theå naøo ñoaïn tröø ngay laäp töùc ñöôïc. Taø kieán thì phaûi ñöôïc ñoaïn tröø tröôùc tieân; chöøng naøo chuùng ta coøn cho nhöõng phaùp chaân ñeá laø baûn ngaõ thì luùc ñoù chuùng ta khoâng theå naøo ñoaïn tröø baát cöù loaïi phieàn naõo naøo. Coù 4 taàng thaùnh: Tu ñaø höôøn, Tö ñaø haøm, A na haøm, A la haùn. ÔÛ moãi taàng thaùnh naøy, taâm thieän sieâu theá hay taâm ñaïo phaùt sanh bieát Níp baøn vaø ñoaïn tröø phieàn naõo. Baäc thaùnh Tu ñaø höôøn ñaõ ñoaïn tröø taø kieán hoaøn toaøn, nhöng vò aáy vaãn chöa ñoaïn tröø hoaøn toaøn caùc phieàn naõo. Phieàn naõo thì ñöôïc ñoaïn tröø töøng giai ñoaïn vaø chæ khi naøo ngöôøi ñaéc ñöôïc quaû thaùnh A la haùn thì taát caû nhöõng phieàn naõo ñöôïc ñoaïn tröø.

Ngöôøi ta coù theå töï hoûi laøm caùch naøo chuùng ta coù theå bieát raèng ngöôøi ñoù ñaõ giaùc ngoä. Taâm sieâu theá thì caâu haønh vôùi trí tueä maø trí tueä thì ñöôïc haønh giaû tu taäp trong Thieàn Quaùn. Ngöôøi khoâng giaùc ngoä vì khoâng coù tu taäp Thieàn Quaùn. Coù nhieàu giai ñoaïn cuûa tueä minh saùt. Tröôùc tieân laø hoaøi nghi söï phaân bieät veà danh saéc ñöôïc ñoaïn tröø. Ñieàu naøy coù theå ñöôïc hieåu theo lyù thuyeát thì danh laø phaùp chaân ñeá bieát caûnh vaø saéc laø phaùp chaân ñeá khoâng bieát caûnh. Tuy nhieân hieåu bieát theo lyù tuyeát naøy thì khoâng gioáng nhö söï hieåu bieát tröïc tieáp ñeå nhaän chaân danh laø danh vaø saéc laø saéc. Ví duï, khi coù aâm thanh maø aâm thanh laø saéc phaùp, nhöng cuõng coù söï nghe maø noù laø danh, nhöõng phaùp chaân ñeá naøy coù nhöõng töôùng traïng khaùc nhau. Coù theå coù chaùnh nieäm veà moät töôùng traïng ôû moät thôøi ñieåm vaø ôû thôøi ñieåm nhö vaäy, chaùnh kieán veà phaùp chaân ñeá coù theå ñöôïc phaùt huy. Chöøng naøo khoâng coù chaùnh nieäm veà phaùp chaân ñeá thì seõ coù hoaøi nghi ñoái vôùi söï khaùc bieät giöõa danh vaø saéc. Phaûi coù chaùnh nieäm veà nhöõng loaïi danh saéc khaùc nhau xuaát hieän trong ñôøi soáng haøng ngaøy ñeå ñoaïn tröø hoaøi nghi. Khi giai ñoaïn thöù nhaát cuûa tueä minh saùt, maø noù chæ laø moät giai ñoaïn baét ñaàu ñöôïc chöùng ñaéc, khoâng coù hoaøi nghi ñoái vôùi söï phaân bieät giöõa nhöõng töôùng traïng cuûa danh vaø saéc. Nhöõng ñaëc tính cuûa danh vaø saéc phaûi ñöôïc quan saùt nhieàu laàn ñeán khi naøo thaáy chuùng roõ raøng vaø luùc ñoù seõ khoâng coøn taø kieán veà danh saéc nöõa. Söï nhaän bieát sanh dieät cuûa danh vaø saéc laø moät giai ñoaïn cao hôn cuûa Tueä minh saùt maø chuùng ta chöa theå ñaït ñöôïc cho ñ?n khi naøo ñaëc tính cuûa danh phaùp chöa ñöôïc phaân bieät vôùi ñaëc tính cuûa saéc phaùp. Taát caû nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau cuûa tueä minh saùt phaûi ñaït ñöôïc theo thöù töï [1]. Trí tueä phaûi lieân tuïc ñeå quan saùt nhöõng ñaëc tính cuûa phaùp chaân ñeá khi chuùng xuaát hieän qua 6 moân ñeå tam töôùng: voâ thöôøng, khoå naõo vaø voâ ngaõ chuùng ta coù theå nhaän bieát caøng ngaøy caøng nhieàu hôn. Khi trí tueä hieåu bieát roõ raøng veà tam töôùng thì chuùng ta coù theå ñaït ñöôïc söï giaùc ngoä; do ñoù trí tueä coù theå bieát ñöôïc caûnh Níp baøn. Khi trí tueä ñöôïc tu taäp ñeán möùc ñoä nhö theá thì chuùng ta khoâng theå naøo coøn hoaøi nghi ñoái vôùi moät vò duø coù giaùc ngoä khoâng.

Danh töø tieáng Anh "enlightenment" (giaùc ngoä) coù theå coù nhieàu yù nghóa khaùc nhau vaø do ñoù noù deã gaây ra söï hieåu laàm. Danh töø Paøli Giaùc Ngoä laø "bodhi". Bodhi theo nghóa ñen coù nghóa laø tri kieán hay hieåu bieát. Vieäc chöùng ñaéc quaû vò giaùc ngoä trong ñoaïn vaên cuûa lôøi Phaät daïy coù lieân quan vôùi trí tueä ñaõ ñöôïc tu taäp ñeán möùc ñoä maø noù ñaõ trôû thaønh trí tueä sieâu theá, noù caâu haønh vôùi taâm sieâu theá bieát caûnh Níp baøn. Giaùc ngoä thaät söï coù moät vaøi saùt na taâm sieâu theá maø noù khoâng toàn taïi. Níp baøn khoâng sanh maø cuõng khoâng dieät, nhöng taâm sieâu theá bieát caûnh Níp baøn thì laïi dieät vaø taâm duïc giôùi theo sau; tröôøng hôïp nhöõng baäc thaùnh maø chöa chöùng ñaéc quaû vò A la haùn thì taâm baát thieän vaãn coøn phaùt sanh nöõa. Tuy nhieân phieàn naõo ñaõ ñöôïc ñoaïn tröø ôû töøng giai ñoaïn giaùc ngoä thì khoâng coøn phaùt sanh nöõa.

Chæ coù Baùt chaùnh ñaïo môùi coù theå daãn ñeán söï giaùc ngoä. Neáu chuùng ta tu taäp Taø ñaïo thì muïc ñích giaùc ngoä seõ khoâng theå naøo thaønh töïu ñöôïc. Khi chuùng ta tu taäp taø ñaïo, chuùng ta seõ coù taø kieán. Theo Vi dieäu phaùp phieàn naõo thì ñöôïc phaân tích baèng nhieàu caùch khaùc nhau vaø nhöõng loaïi taø kieán khaùc nhau cuõng ñöôïc phaân tích theo nhöõng caùch khoâng gioáng nhau. Ví duï nhöõng loaïi taø kieán khaùc nhau naøy ñöôïc phaân tích döôùi nhöõng nhoùm phieàn naõo laø söï chaáp thuû (Upaødaøna). Ba trong boán loaïi chaáp thuû ñöôïc noùi ñeán trong nhoùm naøy laø chaáp thuû ñoái vôùi nhöõng hình thöùc khoâng gioáng nhau cuûa taø kieán; 3 loaïi chaáp thuû naøy ñaõ ñöôïc baäc thaùnh Tu ñaø höôøn ñoaïn tröø hoaøn toaøn. Moät trong 3 loaïi ñoù laø: giôùi caám thuû (Sìlabbatupaødaøna), noù goàm caûvieäc thöïc haønh sai laàm veà thieàn quaùn. Moät soá ngöôøi suy nghó raèng, hoï coù theå chöùng ñaéc quaû vò giaùc ngoä baèng moät soá con ñöôøng ngoaøi Baùt chaùnh ñaïo, nhöng ñaây laø söï suy nghó si meâ. Khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc coù theå daãn ñeán söï giaùc ngoä.

Baùt chaùnh ñaïo ñöôïc tu taäp baèng chaùnh nieäm veà danh vaø saéc khi chuùng xuaát hieän trong ñôøi soáng haèng ngaøy nhö thaáy caûnh saéc, nghe caûnh thinh, suy nghó, caûm thoï, tham, saân hoaëc nhöõng thöù phieàn naõo khaùc phaùt sanh. Neáu Baùt chaùnh ñaïo khoâng ñöôïc tu taäp baèng chaùnh nieäm veà nhöõng phaùp chaân ñeá khi chuùng phaùt sanh trong ñôøi soáng haøng ngaøy, thì taø kieán khoâng theå naøo ñoaïn tröø ñuôïc vaø nhö vaäy ñaïo quaû Tu ñaø höôøn khoâng theå chöùng ñaéc ñöôïc. Do ñoù khoâng coù con ñöôøng naøo ñaït ñeán söï giaùc ngoä maø khoâng tu taäp chaùnh kieán veà phaùp chaân ñeá maø chaùnh kieán laø trí tueä cuûa Baùt chaùnh ñaïo.

Chaùnh kieán laø gì? Caâu traû lôøi laø: thaáy danh vaø saéc laø voâ thöôøng, khoå naõo vaø voâ ngaõ. Nhö vaäy môùi coù theå goïi laø chaùnh kieán. Khi chuùng ta vaãn coøn taø kieán, chuùng ta chaáp phaùp chaân ñeá laø baûn ngaõ: nhö söï thaáy, caûnh saéc, caûm thoï, töôûng, suy nghó, phieàn naõo vaø thieän phaùp nhö chaùnh nieäm vaø trí tueä cuõng laø baûn ngaõ. Chaùnh nieäm veà nhöõng ñaëc tính cuûa danh vaø saéc khi chuùng xuaát hieän, ngaõ kieán coù theå ñöôïc ñoaïn tröø; ñaây laø chaùnh kieán.

Chöøng naøo chuùng ta chöa ñaït ñöôïc ñaïo quaû Tu ñaø höôøn chung ta coù theå ñi leäch höôùng Baùt chaùnh ñaïo, coù theå thöïc haønh sai phaùp moân. Ví duï khi thöïc haønh sai phaùp moân chuùng ta suy nghó raèng chæ neân chuù nieäm vaøo nhöõng loaïi danh vaø saéc ñaëc bieät, thay vì chuù nieäm vaøo baát cöù loaïi danh saéc gì xuaát hieän. Ví duï ngöôøi ta coù theå cho raèng tham saân si khoâng neân hoaëc khoâng theå laø ñeà muïc cuûa chaùnh nieäm. Tuy nhieân taâm baát thieän laø nhöõng phaùp chaân ñeá phaùt sanh vì nhaân duyeân thích öùng cuûa chuùng, chuùng laø thaønh phaàn trong ñôøi soáng haøng ngaøy cuûa chuùng ta. Neáu chuùng ta choïn ñeà muïc chuù nieäm, chuùng ta seõ tieáp tuïc dính maéc vaøo baûn ngaõ, roài noù seõ chi phoái ñôøi soáng cuûa chuùng ta. Moät soá ngöôøi cho raèng thieàn quaùn, chæ coù theå tu taäp trong khi ngoài ôû nôi yeân tónh maø nhö vaäy chuùng ta seõ ñaët ra nhöõng qui luaät cho vieäc thöïc haønh vaø do ñoù chuùng ta seõ khoâng theå thaáy raèng chaùnh nieäm cuõng laø voâ ngaõ.

Ngoaøi taø kieán, baäc thaùnh Tu ñaø höôøn cuõng ñoaïn tröø nhöõng phieàn naõo khaùc. Caùc ngaøi ñaõ ñoaïn tröø hoaøi nghi. Hoaøi nghi ñöôïc phaân loaïi nhö laø moät trong nhöõng trieàn caùi; noù ngaên chaän chuùng ta laøm vieäc thieän. Chuùng ta coù theå hoaøi nghi veà Phaät, Phaùp, Taêng hoaëc hoaøi nghi veà vieäc thöïc haønh chaân chaùnh. Baäc thaùnh Tu ñaø höôøn khoâng coøn hoaøi nghi nöõa.

Baäc thaùnh Tu ñaø höôøn ñoaïn tröø sôû höõu baát thieän khaùc nöõa laø boûn xeûn. Thanh Tònh ñaïo (XXII, 52) coù noùi ñeán 5 loaïi xan tham:

Coù 5 loaïi xan tham laø xan tham choã ôû, quyeán thuoäc, lôïi loäc, phaùp vaø tieáng khen, coù nghóa laø khoâng chòu noåi söï san seû nhöõng thöù naøy vôùi ngöôøi khaùc.

Ngöôøi ta giaûi thích raèng, neáu ngöôøi khoâng muoán chia seû baát cöù nhöõng ñieàu gì vôùi keû khaùc thì ñoù laø boûn seûn. Tuy nhieân neáu ngöôøi khoâng muoán chia seû nhöõng ñieàu gì vôùi ai maø ngöôøi ñoù laø ngöôøi xaáu hoaëc ngöôøi ñoù soáng laïm duïng thì ñoù khoâng phaûi laø boûn seûn. Ví duï neáu chuùng ta khoâng daïy giaùo phaùp cho ngöôøi phæ baùng phaùp thì ñoù khoâng phaûi laø boûn seûn phaùp. Nhö vaäy chuùng ta thaáy raèng vieäc ñoaïn tröø boûn seûn khoâng coù nghóa laø chuùng ta chia seû ñieàu gì vôùi baát cöù ai. Baäc thaùnh Tu ñaø höôøn ñaõ ñoaïn tröø boûn seûn; 5 loaïi boûn seûn vöøa ñeà caäp ôû treân baäc thaùnh Tu ñaø höôøn khoâng coøn phaùt sanh nöõa.

Hôn nöõa, baäc thaùnh Tu ñaø höôøn ñaõ ñoaïn tröø ganh tî. Ganh tî coù theå phaùt sanh vôùi taâm saân caên. Thanh Tònh ñaïo (XIV, 172) coù ñeà caäp ñeán ganh tî:

Taät ñoá laø ganh tî. Noù coù ñaëc tính ganh tî vôùi thaønh coâng cuûa ngöôøi khaùc. Chöùc naêng cuûa noù laø baát maõn tröôùc thaønh coâng aáy. Noù ñöôïc bieåu hieän baèng söï ñoái khaùng laïi thaønh coâng aáy. Nhaân gaàn cuûa noù laø thaønh coâng cuûa ngöôøi khaùc...

Khuynh höôùng nguû ngaàm laø gì? Khi chuùng ta tham ñieàu gì chuùng ta coù taâm tham. Khi taâm tham caên dieät, coù nhöõng loaïi taâm khaùc khoâng caâu haønh vôùi tham. Tuy nhieân tham ñaõ phaùt sanh tröôùc khi noù ñöôïc huaân taäp. Noù coøn ngaám ngaàm. Khi coù nhöõng nhaân duyeân cho söï phaùt sanh cuûa noù, thì noù coù theå phaùt sanh trôû laïi vôùi taâm baát thieän. Nhöõng khuynh höôùng nguû ngaàm ñöôïc chuùng ta huaân taäp ôû moãi taâm, thaäm chí trong taâm hoä kieáp noù khoâng bieát caûnh xuyeân qua moät trong caùc caên moân vaø yù moân.

Vaán ñeà ñaët ra laø taø kieán nguû ngaàm ñöôïc ñoïan tröø daàn daàn hay laø ñoaïn tröø ngay töùc khaéc. Caâu traû lôøi laø trong tieán trình tu taäp chaùnh kieán thì taø kieán ñöôïc ñoaïn tröø daàn daàn cho ñeán khi naøo thaønh töïu chaùnh quaû thì taø kieán nguû ngaàm ñoaïn tröø hoaøn toaøn. Ai khoâng tu taäp nhöõng ñieàu kieän ñuùng ñaén ñoù thì khoâng theå naøo thaønh töïu chaùnh quaû ñöôïc. Chuùng ta thaáy raèng trong thôøi cuûa Ñöùc Phaät coù ngöôøi thaønh töïu ñaïo quaû ngay trong moät thôøi phaùp; coù ngöôøi thaønh töïu ñaïo quaû sau khi nghe lôøi dieãn giaûng veà giaùo phaùp chi ly hôn, ngöôïc laïi coù moät soá ngöôøi thaønh töïu ñaïo quaû phaûi tu taäp Baùt chaùnh ñaïo moät thôøi gian khaù laâu. Taát caû nhöõng lyù do treân ñeàu tuøy thuoäc vaøo trí tueä ñaõ ñöôïc huaân taäp trong nhieàu kieáp quaù khöù. Ñoái vôùi vieäc thaønh töïu ñaïo quaû trong kieáp hieän taïi thì phaûi ñöôïc ngöôøi ta tu taäp chôn chaùnh; ñaïo quaû khoâng theå thaønh töïu moät caùch ngaãu nhieân ñöôïc. Neáu coù chuù taâm vaøo taát caû caùc loaïi danh saéc xuaát hieän trong ñôøi soáng, trí tueä coù theå quaùn chieáu nhöõng ñaëc tính cuûa chuùng vaø baèng caùch naøy noù coù theå phaùt huy daàn daàn. ÔÛ giai ñoaïn baét ñaàu, chuùng ta khoâng theå naøo mong ñôïi coù nhieàu chaùnh nieäm vaø trí tueä ñöôïc. Tuy nhieân, moãi khoaûnh khaéc chuù taâm chôn chaùnh laø keát quaû ñaáy, bôûi vì noù trôï duyeân theâm cho nhöõng khoaûnh khaéc chuù taâm vaø do ñoù noù ñöôïc tích luõy. Khi trí tueä nhaän chaân ñöôïc hieän töôïng danh vaø saéc, söï coá chaáp vaøo baûn ngaõ daàn daàn ñöôïc ñoaïn tröø, cuoái cuøng cho ñeán luùc naøo taát caû nhöõng taø kieán nguû ngaàm ñöôïc ñoaïn tröø baèng taâm ñaïo (Lokuttara kusala citta) cuûa baäc thaùnh Tu ñaø höôøn. Ñeán luùc ñoù taø kieán seõ khoâng bao giôø trôû laïi nöõa.

Baäc thaùnh Tu ñaø höôøn chöa ñoïan tröø taát caû nhöõng phieàn naõo. Ngöôøi ta coù theå töï hoûi baäc thaùnh Tu ñaø höôøn vaãn coøn noùi chuyeän khoâng vui veû vôùi nhöõng ngöôøi khaùc khoâng. Trong 10 loaïi nghieäp baát thieän, coù boán loaïi nghieäp baát thieän do khaåu nhö noùi doái, noùi ñaâm thoïc, noùi lôøi hung döõ, vaø noùi lôøi voâ ích. Baäc thaùnh Tu ñaø höôøn ñaõ ñoïan tröø noùi doái. Nhöng caùc ngaøi vaãn coøn noùi nhöõng ñieàu khoâng khaû laïc hay söû duïng ngoân töø khoù nghe vôùi ngöôøi khaùc, nhöng khoâng aûnh höôûng ñeán phaïm vi phaûi taùi sanh vaøo khoå caûnh. Baäc thaùnh Tu ñaø höôøn khoâng coøn taùi sanh vaøo khoå caûnh nöõa.

Noùi voâ ích laø lôøi noùi khoâng coù lieân quan ñeán muïc ñích cuûa boá thí, trì giôùi hay tham thieàn. Lôøi noùi voâ ích baäc thaùnh Tu ñaø höôøn chöa ñoïan tröø, chæ coù baäc thaùnh A la haùn môùi ñoïan tröø maø thoâi.

Vaán ñeà ñaët ra laø coù caàn thieát ñeå phaân tích phieàn naõo chi ly khoâng. Muïc ñích cuûa vieäc hoïc Vi dieäu phaùp laø hieåu ñuùng ñaén veà phaùp chaân ñeá. Neáu chuùng ta khoâng hoïc Vi dieäu phaùp tí naøo thì seõ khoâng theå bieát con ñöôøng naøo laø ñuùng con ñöôøng naøo laø sai. Chuùng ta khoâng coù soáng trong thôøi cuûa Ñöùc Phaät; cho neân chuùng ta khoâng theå nghe Ngaøi giaûng daïy giaùo phaùp tröïc tieáp, chuùng ta chæ bieát giaùo phaùp qua Kinh ñieån maø thoâi. Do ñoù thaät laø höõu ích ñeå nghieân cöùu kinh ñieån cuõng nhö Vi dieäu phaùp. Ñieàu ñoù tuøy thuoäc phaïm vi naøo maø chuùng ta thích thì chuùng ta seõ nghieân cöùu chi tieát veà nhöõng phaùp chaân ñeá. Vieäc hoïc hoûi veà nhöõng phöông phaùp khaùc nhau cho vieäc phaân tích nhöõng phieàn naõo seõ giuùp chuùng ta mhaän chaân ñö?c nhöõng khía caïnh khaùc nhau cuûa chuùng. Ví duï, taø kieán ñöôïc ngöôøi ta phaân tích thaønh moät khoái phieàn naõo ñöôïc bieát nhö laø nhöõng huynh höôùng nguû ngaàm (Anusaya) vaø cuõng ñöôïc phaân tích gioáng nhö moät trong nhöõng laäu hoaëc (AØsava). Xa hôn nöõa, phieàn naõo ñöôïc phaân tích nhö laø nhöõng söï chaáp thuû (Upaødana); nhö chuùng ta ñaõ bieát, ngoaøi ba loaïi taø kieán ñöôïc phaân tích theo nhöõng nhoùm phieàn naõo treân, phieàn naõo cuõng coøn ñöôïc phaân tích nhö laø "nhöõng sôï daây raøng buoäc" (Gantha), hay "nhöõng trieàn caùi" (Nìvarana), vaø nhieàu caùch nöõa. Moãi caùch phaân tích nhö vaäy chæ cho chuùng ta thaáy raèng coù nhieàu goùc ñoä khaùc nhau cuûa phieàn naõo vaø do ñoù chuùng ta nhaän bieát phieàn naõo ñöôïc tích luõy nhö theá naøo vaø laøm sao ñeå ñoaïn tröø chuùng. Chæ coù taâm ñaïo môùi coù theå ñoaïn tröø chuùng. Khoâng phaûi taát caû nhöõng phieàn naõo ñeàu ñöôïc ñoaïn tröø baèng Taâm ñaïo Tu ñaø höôøn ñaâu. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, coù boán baäc thaùnh: Tu ñaø höôøn, Tö ñaø haøm, A na haøm, A la haùn, vaø ôû moãi baäc thaùnh naøy coù taâm ñaïo bieát caûnh Níp baøn vaø ñoaïn tröø phieàn naõo khaùc nhau. Nhöõng phieàn naõo ñöôïc ñoaïn tröø töøng baäc baèng Taâm ñaïo ôû boán töøng Thaùnh giaùc ngoä. Do ñoù coù boán loaïi taâm ñaïo vaø boán loaïi taâm quaû. Taâm ñaïo chæ ñoaïn tröø phieàn naõo coøn taâm quaû bieát caûnh Níp baøn.

ÔÛ khoaûnh khaéc giaùc ngoä, Níp baøn laø caûnh ñöôïc ngöôøi ta thöïc chöùng baèng taâm sieâu theá. Coù ngöôøi nghó raèng Níp baøn laø moät nôi maø ngöôøi ta coù theå ñaït trong cuoäc soáng. Ñeå coù söï hieåu bieát nhieàu hôn veà Níp baøn laø gì, baây giôø chuùng ta phaûi suy xeùt ñôøi soáng cuûa chuùng ta laø gì: danh vaø saéc, sanh vaø dieät. Cuoäc ñôøi cuûa chuùng ta laø ñau khoå, bôûi vì caùi gì sanh vaø dieät laø khoå. Neáu nhö Níp baøn seõ laø moät nôi maø ôû ñoù chuùng ta seõ tieáp tuïc soáng thì chaéc chaén seõ khoâng theå naøo chaám döùt sanh vaø dieät cuûa saéc phaùp, khoâng theå naøo chaám döùt ñöôïc khoå ñau. Tuy nhieân Níp baøn laø phaùp voâ vi, noù khoâng sanh vaø khoâng dieät. Do ñoù Níp baøn thì chaám döùt sanh dieät cuûa danh vaø saéc phaùp, khoâng coøn sanh, giaø, bònh, cheát nöõa. Níp baøn thì chaám döùt khoå ñau. Khi chuùng ta ñaït ñöôïc baäc thaùnh Tu Ñaø höôøn thì chaéc chaén laø chuùng ta seõ chaám döùt sanh töû luaân hoài.

Khi ngöôøi cheát khoâng phaûi laø baäc A la haùn, taâm cuoái cuøng cuûa kieáp soáng vò aáy laø taâm Töû, thì ñöôïc noái tieáp bôûi taâm Taùi tuïc cuûa kieáp soáng töông lai vaø nhö vaäy ñôøi soáng tieáp dieãn. Cho ñeán khi naøo coøn nhöõng phieàn naõo thì ñôøi soáng vaãn coøn phaûi tieáp tuïc. Thöïc teá cho thaáy raèng chuùng ta ñang soáng trong coõi nhaân loaïi naøy laø do nhöõng phieàn naõo laøm nhaân duyeân. Cho duø laø coù taùi sanh trong moät coõi Trôøi, trong moät coõi Phaïm thieân saéc giôùi, hoaëc trong moät coõi Phaïm thieân voâ saéc giôùi thì noù cuõng laø do nhöõng phieàn naõo laøm nhaân duyeân.

Baäc A la haùn khoâng coøn nhöõng phieàn naõo nöõa, vò aáy khoâng coøn taùi sanh trong baát cöù moät coõi naøo. Baäc A la haùn cuõng phaûi cheát, bôûi vì vò aáy ñaõ sanh ra vaø söï sanh ñöôïc ñi theo caùi töû. Tuy nhieân, ñoái vôùi vò aáy taâm töû seõ khoâng coøn ñöôïc noái tieáp bôûi taâm taùi tuïc. Do ñoù, vôùi ngaøi seõ khoâng coù söï phaùt sanh danh vaø saéc trong baát cöù moät kieáp soáng môùi naøo nöõa, vaø ñieàu naøy coù nghóa laø chaám döùt sanh töû luaân hoài.

Ñoái vôùi moät soá ngöôøi thì ñieàu naøy seõ coù veû nhö laø ñoaïn dieät cuûa kieáp soáng, moät vaøi vieäc thì kinh khuûng. Chuùng ta coù theå töï taïo cho chính mình moät nieàm tin laø ñôøi soáng maø toát ñeïp vaø nhö theá noù caàn phaûi tieáp tuïc maõi maõi, nhöng neáu chuùng ta tu taäp tueä quaùn thì chuùng ta seõ thaáy caøng luùc caøng nhieàu hôn laø ñôøi soáng laø nhöõng giôùi danh vaø nhöõng giôùi saéc phaùt sanh do nhöõng nhaân duyeân rieâng cuûa chuùng vaø sau ñoù tieâu dieät; chuùng vöôït ngoaøi söï kieåm soaùt, khoâng ai coù theå sai khieán chuùng toàn taïi. Chuùng ta khoâng theå laøm nhaân cho söï phaùt sanh thoï laïc, neáu noù phaùt sanh laø vì nhaân duyeân cuûa chuùng. Chuùng chæ hieän höõu trong moät khoaûng thôøi gian cöïc kyø ngaén nguûi vaø do ñoù seõ caûm thoï baát laïc. Nhöõng yù nghó maø chuùng ta töøng söû duïng cho cuoäc soáng vaø söï haïnh phuùc thì daàn daàn chuùng bò voâ thöôøng. Neáu chuùng ta vaãn coøn coá chaáp vaøo baûn ngaõ thì chuùng ta seõ lo aâu veà ñieàu gì seõ xaûy ra sau caùi cheát. Ñoái vôùi baäc A La Haùn, vaán ñeà gì seõ xaûy ra sau khi caùc ngaøi vieân tòch, caùc ngaøi khoâng coøn vaán ñeà gì caû; caùc ngaøi khoâng coøn phieàn naõo vaø do ñoù caùc ngaøi khoâng coùn coá chaáp vaøo cuoäc soáng. Baäc A la haùn bieát raèng ñieàu maø keû phaøm phu cho laø haïnh phuùc thì baäc thaùnh cho laø ñau khoå; keû phaøm phu cho laø ñau khoå thì baäc thaùnh cho laø haïnh phuùc. Phaùt huy trí tueä seõ mang laïi haïnh phuùc maø noù thì khaùc bieät vôùi nhöõng gì maø ngöôøi ta quen cho laø haïnh phuùc. Nhöõng phieàn naõo cuûa chuùng ta laø nguyeân nhaân chính cuûa söï phieàn toaùi, lo aâu vaø sôï haõi, taát caû nhöõng thöù ñoù laø nguyeân nhaân cuûa söï ñau khoå. Níp baøn thì ñoaïn tröø tham, saân, si vaø do ñoù ñoaïn tröø taát caû khoå ñau.

Khi ngöôøi khoâng phaûi laø baäc thaùnh, hoï khoâng theå hieåu bieát thaät söï Níp baøn laø gì. Neáu chuùng ta chöa thöïc chöùng ñöôïc baûn chaát thaät cuûa phaùp höõu vi maø chuùng thì sanh vaø dieät, thì chuùng ta khoâng theå thöïc chöùng ñöôïc phaùp voâ vi, phaùp voâ vi khoâng sanh vaø khoâng dieät.

Nhö chuùng ta ñaõ bieát, coù 4 phaùp chaân ñeá: taâm, sôû höõu taâm, saéc phaùp vaø Níp baøn. Taâm, sôû höõu taâm vaø saéc phaùp laø nhöõng phaùp chaân ñeá maø chuùng thì sanh vaø dieät, chuùng laø phaùp höõu vi vaø nhö vaäy laø khoå ñau. Níp baøn khoâng sanh vaø khoâng dieät; noù khoâng coù nhaân duyeân ñeå phaùt sanh, vì noù laø phaùp voâ vi. Níp baøn thì chaám döùt khoå ñau. Neáu khoâng coù chaám döùt khoå ñau thì Ñöùc Phaät seõ khoâng thuyeát giaûng con ñöôøng daãn ñeán söï ñoaïn tröø khoå ñau. Tuy nhieân vì coù söï chaám döùt khoå ñau, Ñöùc Phaät môùi daïy con ñöôøng ñeå höôùng ñeán söï ñoaïn tröø noù. Chuùng ta xem trong Kinh Phaät Töï Thuyeát (Udaøna, chöông VIII, 3, Tieåu Boä Kinh) trong khi Ñöùc Phaät ñang ngöï trong vöôøn cuûa oâng Caáp Coâ Ñoäc, ngaøi daïy cho caùc thaày Tyø khöu:

"Naøy caùc Tyø khöu, coù söï khoâng sanh, khoâng hieän höõu, khoâng bò laøm, khoâng höõu vi (Asankhata). Naøy caùc Tyø khöu neáu khoâng coù caùi khoâng sanh, khoâng hieän höõu, khoâng bò laøm, khoâng höõu vi, thôøi ôû ñaây khoâng theå thuyeát giaûng söï xuaát ly khoûi sanh, hieän höõu, bò laøm, höõu vi (Sankhata).

Vì raèng naøy caùc Tyø khöu coù caùi khoâng sanh... thuyeát giaûng söï xuaát ly khoûi sanh, hieän höõu...

ÔÛ giai ñoaïn giaùc ngoä, taâm ñaïo bieát tröïc tieáp caûnh Níp baøn. Khi taâm ñaïo dieät, ngay laäp töùc noù ñöôïc tieáp noái bôûi taâm quaû sieâu theá maø noù thì bieát cuøng caûnh. Khi chuùng ta thöïc hieän nghieäp thieän duïc giôùi, taâm quaû laäp töùc khoâng theo sau. Duø laø taâm quaû phaùt sanh ngay sau nghieäp, noù khoâng bao giôø phaùt sanh trong cuøng tieán trình cuûa taâm. Khi ngöôøi ñaït ñöôïc thieàn saéc giôùi hoaëc thieàn voâ saéc giôùi, taâm quaû neáu noù phaùt sanh thì chæ phaùt sanh ôû kieáp sau. Noù thì khaùc bieät vôùi taâm ñaïo, taâm ñaïo phaûi ñöôïc taâm quaû theo sau ngay laäp töùc hai hoaëc ba saùt na taâm trong cuøng moät tieán trình taâm, ñieàu naøy thì tuøy thuoäc vaøo töøng caù nhaân.

Khi chuùng ta ñaït ñöôïc baäc thaùnh Tu ñaø höôøn, taâm ñaïo vaø taâm quaû cuûa baäc thaùnh Tu ñaø höôøn phaùt sanh. Taâm ñaïo cuûa baäc thaùnh Tu ñaø höôøn ñoaïn tröø nhöõng phieàn naõo maø ñöôïc ñoaïn tröø ôû giai ñoaïn ñoù vaø chæ moät laàn cho taát caû moïi ngöôøi. Nhö vaäy, taâm ñaïo cuûa baäc thaùnh Tu ñaø höôøn chæ coù theå phaùt sanh moät laàn trong kieáp soáng sanh töû.

Taâm quaû coù theå phaùt sanh trôû laïi trong nhöõng tieán trình taâm khaùc nhau, neáu chuùng ta ñaït ñöôïc söï gíac ngoä baèng taâm Thieàn sieâu theá. Coù ngöôøi tu taäp Thieàn vaø ñaït ñöôïc söï thuaàn thuïc trong Thieàn (Thanh Tònh ñaïo IV, 131) vaø ngöôøi ta cuõng tu taäp Thieàn quaùn ñeå ñaït ñöôïc söï gíac ngoä baèng taâm Thieàn sieâu theá, Taâm sieâu theá caâu haønh vôùi nhöõng chi thieàn cuûa moät trong nhöõng taàng Thieàn. Thaät laø khoù khaên môùi ñaït ñöôïc söï tinh thoâng trong Thieàn; ví duï chuùng ta phaûi xaùc ñònh khi naøo chuùng ta nhaäp Thieàn vaø khi naøo xaû Thieàn. Neáu ngöôøi ta chæ ñaït ñöôïc söï tinh thoâng thì Thieàn ñònh coù theå laø neàn taûng cho Thieàn quaùn, ñoù laø ñeà muïc chaùnh nieäm trong Thieàn quaùn. Baèng caùch ñoù söï coá chaáp vaøo baûn ngaõ ngöôøi ñaït ñöôïc Thieàn ñònh coù theå ñöôïc ñoaïn tröø. Ai ñaït ñöôïc söï giaùc ngoä maø coù nhöõng söï huaân taäp khaùc nhau vaø theo nhöõng söï huaân taäp cuûa hoï, taâm Thieàn sieâu theá caâu haønh bôûi nhöõng chi Thieàn cuûa nhöõng taàng Thieàn khaùc nhau. Taâm quaû caâu haønh vôùi nhöõng chi thieàn coù theå phaùt sanh trôû laïi nhieàu laàn, chuùng caûm nhaän Níp baøn baèng an chæ ñònh. [2]

Taâm coù theå ñöôïc ñeám thaønh 89 hoaëc 121. Khi taâm ñöôïc ñeám thaønh 121 thay vì 8 taâm sieâu theá [3] thì coù 40 taâm sieâu theá vaø nhöõng taâm naøy laø nhöõng taâm sieâu theá caâu haønh vôùi nhöõng chi thieàn cuûa nhöõng taàng thieàn khaùc nhau. Nhö chuùng ta ñaõ bieát coù 5 taàng thieàn saéc giôùi vaø ôû moãi taàng thieàn thì nhöõng chi thieàn ñöôïc ñoaïn dieät laàn laàn [4] cho ñeán taàng thieàn thöù naêm (hoaëc taàng thieàn thöù tö cuûa 4 baäc) ñaây laø nhöõng chi thieàn toàn taïi cuûa ñònh vaø xaû maø noù phaùt sanh thay vì thoï laïc. Taâm sieâu theá coù theå caâu haønh vôùi nhöõng chi thieàn cuûa moãi 5 taàng thieàn. Ví duï khi taâm sieâu theá caâu haønh vôùi nhöõng chi thieàn cuûa taàng Thieàn saéc giôùi thöù 5 , ñieàu ñoù coù nghóa laø chuùng caâu haønh vôùi ñònh vaø xaû.

Ñoái vôùi nhöõng taâm Thieàn voâ saéc giôùi, nhöõng taâm naøy coù nhöõng ñeà muïc thieàn maø chuùng thì khaùc bieät vôùi nhöõng ñeà muïc Thieàn saéc giôùi, nhöng nhöõng chi thieàn caâu sanh vôùi chuùng thì gioáng nhö nhöõng chi thieàn cuûa taàng Thieàn saéc giôùi thöù naêm, töùc laø ñònh vaø xaû. Do ñoù khi chuùng ta phaân tích nhöõng taâm Thieàn sieâu theá thì phaûi chuù yù ñeán nhöõng chi thieàn cuûa 5 loaïi Thieàn saéc giôùi, nhöõng taâm sieâu theá caâu haønh vôùi nhöõng chi thieàn cuûa nhöõng taàng Thieàn saéc giôùi vaø voâ saéc giôùi khaùc nhau. Cuoái cuøng moãi 8 taâm sieâu theá coù theå ñöôïc tính gioáng nhö 5 loaïi vaø nhö theá coù 40 taâm sieâu theá.

Khi ngöôøi ta tính nhöõng taâm thaønh 89 thì chuùng ñöôïc toùm taét nhö sau:
 

Khi ngöôøi ta tính taâm thaønh 121 thay vì 8 taâm sieâu theá thì coù 40 taâm.

Con ñöôøng daãn ñeán Níp baøn döôøng nhö raát xa xoâi vaø chuùng ta coù theå töï hoûi, baèng caùch naøo vaø bao giôø chuùng ta coù theå ñaït ñöôïc muïc ñích. Chuùng ta khoâng neân thieáu kieân nhaãn vaø mong muoán moät keát quaû xa vôøi. Thay vaøo ñoù chuùng ta neân suy xeùt nhöõng gì chuùng ta phaûi laøm ôû giaây phuùt hieän taïi: ñeå phaùt huy söï hieåu bieát ñuùng ñaén veà danh vaø saéc khi chuùng xuaát hieän trong hieän taïi. Nhö vaäy laø chuùng ta phaùt trieån nhöõng ñieàu kieän cho vieäc ñaéc chöùng Níp baøn.

Chuù thích:

[1] Xem Thanh Tònh Ñaïo, chöông XX, vaø Path of Discrimination I, Treatise on Knowledge, chöông V & chöông X.

[2] Vieäc chöùng ñaéc naøy ñöôïc goïi laø Phalasamaøpatti - Thieàn quaû.

[3] Taâm ñaïo (taâm thieän sieâu theá) vaø taâm quaû sieâu theá ôû moãi taàng thaùnh.

[4] Xem Thanh Tònh Ñaïo, chöông XXII