Chuùng ta khoâng theå naøo thaønh ñaït söï giaùc ngoä maø khoâng coù tu taäp nhöõng ñieàu kieän chaân chaùnh. Chuùng ta xem trong Töông Öng Boä Kinh (V, Mahaøvagga, quyeån XI, Töông Öng Döï löu, chöông I, §5, Saøriputta) veà 4 ñieàu kieän trôû thaønh moät baäc Döï löu. Kinh noùi roõ:

Roài Toân giaû Saøriputta ñi ñeán Theá Toân; sau khi ñi ñeán, ñaûnh leã Theá Toân roài ngoài xuoáng moät beân. Theá Toân noùi vôùi Toân giaû Saøriputta:

"Döï löu phaàn, Döï löu phaàn", naøy Saøriputta, ñöôïc noùi ñeán nhö vaäy. Naøy Saøriputta, theá naøo laø Döï löu phaàn?"

"Baïch Theá Toân, thaân caän baäc chaân nhaân laø Döï löu phaàn. Nghe dieäu phaùp laø Döï löu phaàn. Nhö lyù taùc yù laø Döï löu phaàn. Thöïc haønh phaùp vaø tuyø phaùp laø Döï löu phaàn."

"Laønh thay, naøy Saøriputta! Laønh thay, naøy Saøriputta. Thaät söï ñaây laø nhöõng Döï löu phaàn"

"Laïi nöõa, naøy Saøriputta, "doøng soâng, doøng soâng" ñöôïc noùi ñeán nhö vaäy. Naøy Saøriputta, theá naøo laø doøng soâng?"

"Baïch Theá Toân, ñaây laø doøng soâng Thaùnh ñaïo taùm ngaønh, töùc laø: chaùnh tri kieán, chaùnh tö duy, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng, chaùnh tinh taán, chaùnh nieäm, chaùnh ñònh."

"Laønh thay, laønh thay, naøy Saøriputta, ñaây laø doøng soâng Thaùnh ñaïo taùm ngaønh."

"Laïi nöõa, naøy Saøriputta, "Döï löu, Döï löu", ñöôïc goïi laø nhö vaäy. Naøy Saøriputta theá naøo laø Döï löu?"

"Baïch Theá Toân, ai thaønh töïu Thaùnh ñaïo taùm ngaønh naøy, ngöôøi aáy goïi laø baäc Döï löu, vò Toân giaû vôùi teân nhö theá naøy, vôùi hoï nhö theá naøy."

Caâu hoûi coù theå ñöôïc ñaët ra laø chuùng ta neân laøm gì neáu chuùng ta khoâng theå tìm gaëp ngöôøi baïn chaân chaùnh trong giaùo phaùp. Xem kinh ñieån khoâng phaûi laø moät ñieàu kieän tìm thaáy con ñöôøng daãn ñeán giaùc ngoä sao? Ñieàu ñoù thì ñuùng vieäc ñoïc nhöõng kinh ñieån cuõng raát höõu ích bôûi vì chuùng coù theå khuyeán khích chuùng ta chuù nieäm veà danh vaø saéc trong ñôøi soáng haøng ngaøy. Tuy nhieân, chuùng ta coù theå giaûi thích nhöõng lôøi daïy trong taø ñaïo. Noù tuøy thuoäc nhöõng ñieàu kieän chuùng ta thaân caän vôùi baäc chaân nhaân coù theå giuùp chuùng ta nhaän thöùc nhöõng lôøi daïy cuõng nhö söï thöïc haønh phuø hôïp vôùi nhöõng lôøi daïy hay khoâng. Nghieäp thieän ñaõ tiuøch tröû coù theå laø ñieàu kieän cho chuùng ta thaân caän baäc chaân nhaân.

Khi chuùng ta ñaõ nghe phaùp töø baäc chaân nhaân, chuùng ta neân nhö lyù taùc yù, ñaây laø ñieàu kieän thöù ba. Chuùng ta khoâng neân muø quaùng tin theo ngöôøi daïy chuùng ta giaùo phaùp, nhöng chuùng ta neân töï nghieân cöùu nhöõng kinh ñieån, tö duy veà phaùp vaø chieâm nghieäm caån troïng, ñeå thöû nghieäm chaân lyù.

Thöû nghieäm chaân lyù naøy laø töï thöïc haønh. Cho neân ñieàu kieän thöù tö laø "thöïc haønh theo Giaùo phaùp", ngöôøi thöïc haønh theo giaùo phaùp laø ñang phaùt huy Baùt chaùnh ñaïo. Nhôø chuù nieäm veà hieän töôïng xuaát hieän qua 6 moân chuùng ta coù theå töï mình khaùm phaù thaät söï laø nhöõng hieän töôïng naøy chæ laø danh vaø saéc phaùt sanh vì nhöõng nhaân duyeân khoâng. Chuùng ta coù theå töï mình quan saùt chuùng voâ thöôøng hay laø thöôøng haèng, chuùng khoå hay vui, chuùng voâ ngaõ hay höõu ngaõ. Chuùng ta coù theå tìm thaáy qua söï thöïc haønh, chuùng ta coù thöïc söï hieåu giaùo phaùp khoâng. Neáu chuùng ta thöïc haønh theo taø ñaïo, cuoái cuøng chuùng ta coù theå khaùm phaù thaáy raèng ñieàu naøy khoâng ñöa ñeán chaùnh kieán veà nhöõng phaùp chaân ñeá trong ñôøi soáng haøng ngaøy cuûa chuùng ta. Qua vieäc tu taäp Baùt chaùnh ñaïo chuùng ta seõ coù nhieàu nieàm tin trong giaùo phaùp cuûa Ñöùc Phaät hôn. Chuùng ta seõ coù nhieàu nieàm tin hôn khi chuùng ta bieát raèng nhôø hieåu bieát ñuùng ñaén veà danh vaø saéc trong ñôøi soáng haøng ngaøy thì chuùng ta seõ ít coá chaáp vaøo baûn ngaõ.

Nhöõng taâm sieâu theá khoâng theå naøo phaùt sanh maø chuùng ta khoâng coù tu taäp nhöõng ñieàu kieän ñuùng ñaén. Moät soá ngöôøi mong ñoaïn tröø khoå ñau nhöng hoï khoâng tu taäp chaùnh kieán trong ñôøi soáng haøng ngaøy. Hoï hy voïng raèng moät ngaøy taâm sieâu theá seõ phaùt sanh. Ñöùc Phaät chæ cho thaáy raèng söï thöïc chöùng veà Töù thaùnh ñeá thì raát hieám coù vaø Ngaøi daïy ñieàu naøy khoâng phaûi laø khoâng ñoäng vieân moïi ngöôøi, nhöng ñeå nhaéc nhôû cho chuùng ta khoâng neân deå duoâi.

Chuùng ta xem trong Töông Öng Boä Kinh (V, Mahaøvagga, quyeån XII, Töông Öng Söï Thaät, chöông V, §5, Loã khoùa), khi Ñöùc Phaät ngöï ôû Vesaøli (Xaù veä), trong ñaïi laâm, Ñaïi ñöùc AØnanda ñi vaøo thaønh Vesaøli ñeå khaát thöïc. Trong thaønh Vesaøli Ñaïi ñöùc thaáy nhöõng thanh nieân Licchavi ñang thöïc taäp baén cung. Sau ñoù Ñaïi ñöùc haàu Ñöùc Phaät vaø baïch hoûi:

"ÔÛ ñaây, baïch Theá Toân, con vaøo buoåi saùng, ñaép y, caàm y baùt ñi vaøo Vesaøli ñeå khaát thöïc. Baïch Theá Toân, con thaáy raát nhieàu thieáu nieân Licchavi trong hoäi tröôøng taäp baén cung, töø xa baén xuyeân qua loã khoùa nhoû, töø loâng ñuoâi muõi teân naøy tieáp loâng ñuoâi muõi teân khaùc khoâng sai trôït laàn naøo. Thaáy vaäy con nghó nhö sau: "Thaät söï laø coù taäp luyeän, caùc thieáu nieân Licchavi naøy! Thaät kheùo taäp luyeän caùc thieáu nieân Licchavi naøy! Vì raèng töø xa hoï baén xuyeân qua loã khoùa nhoû, töø loâng ñuoâi muõi teân naøy tieáp noái loâng ñuoâi muõi teân khaùc, khoâng sai trôït laàn naøo!"

"Naøy AØnanda oâng nghó theá naøo? Vieäc naøy khoù laøm hôn, khoù ñaït ñeán hôn: gioáng nhö baén xuyeân qua moät sôïi loâng ñöôïc chia nhoû moät traêm laàn."

"Cuõng vaäy, naøy AØnanda, chuùng ñaâm xuyeân ngang qua moät caùi gì khoù ñaâm xuyeân hôn laø nhöõng ai nhö thaät ñaâm xuyeân qua: ñaây laø khoå, ñaây laø nguyeân nhaân sanh khoå, ñaây laø khoå dieät, ñaây laø phöông phaùp thöïc haønh ñeå chaám döùt khoå ñau."

Do vaäy naøy AØnanda, oâng phaûi coá gaéng ñeå nhaän thöùc raèng: ñaây laø khoå. Ñaây laø nguyeân nhaân cuûa khoå. Ñaây laø chaám döùt khoå . Ñaây laø phöông phaùp thöïc haønh ñeå chaám döùt khoå ñau."

Moät soá ngöôøi caûm thaáy raèng vieäc phaùt huy thieàn ñònh coù theå daãn ñeán moät thaønh quaû thieát thöïc hôn. Thieàn ñònh khi chuùng ta tu taäp theo phöông phaùp chaân chaùnh seõ coù ñöôïc ñònh taâm. Khi chuùng ta ñaït ñöôïc thieàn thì tham, saân, si seõ ñoaïn tröø moät caùch taïm thôøi. Tuy nhieân vieäc thaønh töïu thieàn ñònh thì cöïc kyø khoù khaên vaø phaûi tu taäp nhieàu ñieàu kieän. Neáu chuùng ta tu taäp thieàn chæ thì naêm trieàn caùi coù theå phaùt sanh: tham duïc, saân haän, hoân thuïy, traïo hoái vaø hoaøi nghi, cho ñeán khi naøo chuùng ta ñaït ñöôïc caän haønh ñònh hay ñaït ñöôïc thieàn ñònh thì luùc ñoù naêm trieàn caùi khoâng coøn phaùt sanh nöõa.

Muïc ñích cuûa Thieàn quaùn khoâng phaûi laø ñònh, nhöng noù thì ñoaïn tröø taø kieán vaø phieàn naõo. Muïc tieâu naøy coù leõ döôøng nhö xa vôøi quaù, nhöng moãi khoaûnh khaéc chaùnh nieäm veà danh saéc thì raát coù hieäu quaû; noù giuùp chuùng ta ñoaïn tröø söï coá chaáp veà baûn ngaõ. Trong khi chuùng ta chaùnh nieäm thì khoâng coù tham, saân, si. Maëc duø muïc ñích cuûa Thieàn quaùn khoâng phaûi laø ñònh, nhöng ôû khoaûnh khaéc chaùnh nieäm thì coù taâm thieän vaø taâm thieän thì do an tònh caâu haønh.

Thieàn quaùn laø phaùt huy chaùnh kieán ñeå nhaän bieát danh vaø saéc khi chuùng xuaát hieän trong ñôøi soáng haèng ngaøy. Thieàn quaùn ñöôïc ngöôøi ta tu taäp theo nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau vaø trong tieán trình phaùt huy nhöõng ñaëc töôùng cuûa danh vaø saéc thì chuùng ta seõ hieåu chuùng roõ raøng hôn vaø söï sanh dieät cuûa chuùng seõ ñöôïc bieát qua söï caûm nhaän tröïc tieáp. Khi Thieàn quaùn ñaõ ñöôïc tu taäp töøng böôùc thì danh vaø saéc coù theå ñöôïc thaáy roõ raøng qua saùu caên nhö voâ thöôøng, khoå vaø voâ ngaõ. Khi trí tueä ñaõ ñöôïc ngöôøi ta tu taäp ñeán möùc ñoä thaønh töïu giaùc ngoä thì phaùp voâ vi, Níp baøn seõ ñöôïc haønh giaû caûm nhaän tröïc tieáp. Söï caûm nhaän tröïc tieáp Níp baøn thì khaùc bieät vôùi suy nghó veà Níp baøn. Níp baøn ñöôïc ngöôøi ta caûm nhaän tröïc tieáp trong tieán trình taâm yù moân. Níp baøn khoâng theå naøo caûm nhaän ñöôïc qua baát cöù naêm caên naøo, noù coù theå ñöôïc caûm nhaän chæ qua Y Ù moân maø thoâi.

Trong tieán trình chuùng ta ñaït ñöôïc söï giaùc ngoä, taâm khaùn yù moân bieát caûnh cuûa noù laø moät trong tam töôùng: voâ thöôøng, khoå vaø voâ ngaõ. Ñieàu naøy coù nghóa laø ôû thôøi ñieåm ñoù, chuùng ta coù theå thaáy chuùng laø voâ thöôøng hoaëc khoå naõo hoaëc voâ ngaõ. Tam töôùng laø ba khía caïnh cuûa phaùp höõu vi. Neáu chuùng ta thaáy moät khía caïnh thì chuùng ta cuõng thaáy nhöõng khía caïnh coøn laïi. Tuy nhieân, tam töôùng khoâng theå naøo thaáy cuøng moät luùc, bôûi vì taâm chæ bieát moät caûnh. Ñieàu ñoù tuøy thuoäc vaøo söï tu taäp cuûa chuùng ta veà Tam Phaùp AÁn trong tieán trình chuùng ta ñaït ñeán söï giaùc ngoä: coù ngöôøi thaáy phaùp höõu vi ôû luùc ñoù laø voâ thöôøng, moät soá khaùc thaáy nhö laø khoå naõo, moät soá khaùc nöõa thaáy nhö laø voâ ngaõ. Taâm khaùn yù moân cuûa tieán trình ñoù nhaän bieát moät trong tam phaùp aán naøy vaø do ñoù noù ñöôïc tieáp noái bôûi ba hoaëc boán saùt na taâm maø noù chöa phaûi laø Taâm sieâu theá, nhöng noù laø Taâm ñaïi thieän caâu haønh vôùi trí tueä [1]. Taâm ñaïi thieän ñaàu tieân goïi laø taâm chuaån bò (Parikamma), noù vaãn coù cuøng moät caûnh nhö taâm khaùn yù moân. Baát cöù tam töôùng naøo cuûa phaùp höõu vi maø taâm khaùn yù moân nhaân bieát thì taâm chuaån bò thöïc chöùng ñaëc töôùng ñoù. Taâm chuaån bò ñöôïc noái tieáp bôûi taâm caän haønh maø noù vaån coù cuøng moät caûnh nhö taâm khaùn yù moân. Taâm naøy laø saùt na taâm ñaïi thieän thöù hai trong tieán trình ñoù thì gaàn hôn ñoái vôùi khoaûnh khaéc taâm sieâu theá seõ phaùt sanh. Taâm caän haønh thì tieáp noái bôûi saùt na taâm Thuaän Thöù. Taâm naøy vaãn coù cuøng moät caûnh nhö taâm khaùn yù moân. Taâm thuaän thöù thì tieáp noái bôûi taâm chuyeån taùnh. Taâm naøy laø saùt na taâm duïc giôùi sau cuøng trong tieán trình ñoù. Taâm chuyeån taùnh coù trong Thieàn Chæ laãn Thieàn Quaùn. Taâm chuyeån taùnh laø saùt na taâm duïc giôùi cuoái cuøng trong moät tieán trình tröôùc khi taâm coõi khaùc phaùt sanh. Taâm coõi khaùc coù theå laø taâm saéc giôùi, voâ saéc giôùi hoaëc taâm sieâu theá. Trong thieàn chæ, taâm chuyeån taùnh laø taâm duïc giôùi sau cuøng tröôùc khi taâm thieàn saéc giôùi hoaëc taâm thieàn voâ saéc giôùi phaùt sanh. Trong thieàn quaùn, taâm chuyeån taùnh laø taâm duïc giôùi sau cuøng cuûa keû phaøm phu tröôùc khi taâm sieâu theá phaùt sanh vaø vò ñoù trôû thaønh moät baäc thaùnh. Caûnh cuûa taâm chuyeån taùnh phaùt sanh tröôùc taâm sieâu theá thì khaùc bieät vôùi caûnh cuûa taâm chuyeån taùnh trong Thieàn chæ; taâm chuyeån taùnh bieát caûnh Níp baøn tröôùc taâm sieâu theá. Ñaây laø taâm ñaàu tieân trong tieán trình bieát caûnh Níp baøn, nhöng noù khoâng phaûi laø taâm sieâu theá. ÔÛ saùt na taâm chuyeån taùnh ngöôøi saép söõa thaønh töïu söï giaùc ngoä thì vaãn coøn laø keû phaøm phu. Taâm chuyeån taùnh chöa ñoaïn tröø caùc phieàn naõo. Taâm Chuyeån taùnh thì tieáp noái bôûi taâm ñaïo maø taâm ñaïo ñoaïn tröø caùc phieàn naõo ñoù laø baäc thaùnh Tu ñaø höôøn ñoaïn tröø ôû giai ñoaïn naøy. Taâm ñaïo laø Taâm sieâu theá ñaàu tieân trong tieán trình taâm ñoù. Khi taâm ñaïo dieät noù ñöôïc noái tieáp bôûi hai (hoaëc ba) saùt na taâm quaû maø noù laø keát quaû cuûa taâm ñaïo vaø noù vaãn coù Níp baøn laøm caûnh. Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, taâm ñaïo ñöôïc tieáp noái ngay töùc khaéc bôûi nhöõng keát quaû cuûa noù trong cuøng moät tieán trình taâm [2]. Taâm ñaïo khoâng theå troå quaû trong hình thöùc sanh töû, nhö taâm thieän cuûa nhöõng coõi khaùc. Taâm quaû ñöôïc tieáp noái bôûi taâm hoä kieáp [3].

Moät soá ngöôøi khoâng caàn saùt na taâm chuaån bò naøy vaø trong tröôøng hôïp ñoù ba saùt na taâm quaû phaùt sanh thay vì laø hai.

Trong tieán trình ñaït ñeán söï giaùc ngoä, taâm ñöôïc toùm taét nhö sau:

Taâm khaùn yù moân
Taâm chuaån bò
Taâm caän haønh
Taâm thuaän thöù
Taâm chuyeån taùnh

Taâm ñaïo
Taâm quaû

Moät soá ngöôøi nghó raèng söï giaùc ngoä khoâng theå xuaát hieän trong ñôøi soáng haèng ngaøy, hoï tin raèng ñieàu ñoù caàn phaûi soáng moät nôi thanh vaéng ñeå chöùng ñaéc Níp baøn. Söï tu taäp Tueä quaùn laø phaùt huy chaùnh kieán veà taát caû nhöõng phaùp chaân ñeá xuaát hieän trong ñôøi soáng haèng ngaøy. Khi trí tueä ñaõ ñöôïc phaùt huy ñeán möùc coù theå ñaït ñeán söï giaùc ngoä, söï chöùng ñaéc coù theå xaûy ra trong giöõa nhöõng söï sinh hoaït haèng ngaøy cuûa moät ngöôøi. Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, söï ñaït ñeán giaùc ngoä chæ laø moät vaøi saùt na taâm sanh dieät trong khoaûng thôøi gian töøng giaây.

Chuùng ta xem trong Kinh Tröôøng Traûo (Dìghanakha) (Trung Boä Kinh II, soá 74) Ñöùc Phaät thuyeát phaùp cho du só Tröôøng Traûo ôû nuùi Linh Thöùu gaàn Raøjagaha. Ngaøi daïy oâng ta veà vieäc töø boû taø kieán vaø veà voâ thöôøng cuûa caùc phaùp höõu vi. Ñaïi ñöùc Saøriputta laø moät baäc thaùnh nhaân nhöng chöa ñaéc chöùng A la haùn quaû cuõng coù maët cuøng thôøi gian cuûa thôøi phaùp ñoù. Chuùng ta xem:

Luùc baáy giôø Toân giaû Saøriputta ñöùng sau löng Theá Toân vaø ñang quaït Theá Toân. Roài toân giaû Saøriputta suy nghó nhö sau:

"Theá Toân ñaõ thuyeát cho chuùng ta veà söï ñoaïn tröø caùc phaùp vaø nhôø ñoù ñaït ñöôïc thaéng trí. Ñöùc Thieän theä ñaõ thuyeát cho chuùng ta veà söï töø boû caùc phaùp aáy nhôø thaéng trí." Trong khi toân giaû Xaù Lôïi Phaát suy nghó nhö vaäy, taâm cuûa toân giaû giaûi thoaùt caùc laäu hoaëc khoâng coøn chaáp thuû. Nhöng ñoái vôùi du só ngoaïi ñaïo Dìghanakha, phaùp nhaõn ly traàn, voâ caáu ñöôïc khôûi leân, phaùp gì ñöôïc khôûi leân taát caû caùc phaùp aáy ñöôïc ñoaïn dieät...

Chuùng ta xem Töông Öng Boä Kinh (III, Khandhavagga, naêm möôi kinh ôû giöõa, chöông 4, §89, Khema) Khema laø baäc thaùnh A na haøm, oâng ta ñaït ñöôïc quaû vò A la haùn trong khi ñang thuyeát phaùp vaø chö Tyø khöu ñang thính phaùp cuõng chöùng ñaéc A la haùn. Chuùng ta xem:

Trong khi lôøi daïy naøy ñöôïc noùi leân, khoaûng saùu möôi vò Tyø khöu ñöôïc taâm giaûi thoaùt khoûi caùc laäu hoaëc, keå caû toân giaû Khemaka...

Caâu hoûi coù theå ñöôïc ñaët ra laø taát caû boán baäc Thaùnh coù theå ñaït ñöôïc trong tieán trình cuûa moät kieáp soáng khoâng. Chuùng ta xem trong kinh ñieån veà caùc vò ñeä töû cuûa Ñöùc Phaät thaønh töïu thaùnh nhaân maø chöa phaûi laø A la haùn vaø chöùng ñaéc quaû vò A la haùn sau naøy. Ví duï ñaïi ñöùc AØnanda chöa chöùng ñaéc A la haùn trong khi Ñöùc Phaät coøn sanh tieàn, nhöng ngaøi chöùng ñaéc A la haùn sau khi Ñöùc Phaät vieân tòch vaøo moät buoåi chieàu tröôùc khi ñaïi hoäi keát taäp kinh ñieån laàn thöù nhaát khai maïc (chuù giaûi Haïnh phuùc Kinh, Tieåu Boä Kinh).

Baäc thaùnh A la haùn ñaõ ñoaïn tröø taát caû nhöõng phieàn naõo vaø do ñoù caùc ngaøi chaám döùt sanh töû luaân hoài. Baäc thaùnh A La Haùn seõ khoâng coøn taùi sanh nöõa, nhöng caùc ngaøi vaãn coøn phaûi nhaäp dieät vaø nhö theá ngöôøi ta coù theå hoûi duø caùc ngaøi thaät söï chaám döùt khoå ñau ôû thôøi ñieåm caùc ngaøi thaønh töïu quaû vò A la haùn. Thaäm chí vò A La Haùn vaãn coøn phaûi cheát bôûi vì caùc ngaøi ñaõ sanh. Caùc ngaøi cuõng coù theå bieát nhöõng nghieäp baát thieän tröôùc khi ngaøi trôû thaønh vò A la haùn. Tuy nhieân, caùc ngaøi khoâng coøn phieàn naõo nöõa vaø khoâng coøn taïo baát cöù nghieäp naøo maø coù theå troå quaû, thaät söï caùc ngaøi ñaõ giaûi thoaùt khoå ñau.

Trong Phaät thuyeát nhö vaäy (Itivuttaka, phaùp hai chi, chöông II, §7, Tieåu Boä Kinh ) coù hai loaïi Níp baøn giôùi (Dhaøtu) ñaõ ñöôïc Ñöùc Phaät giaûi thích. Trong kinh naøy höõu dö Níp baøn (Sa upaødisesa nibbaøna), laø noùi ñeán vò A la haùn ñaõ ñoaïn tröø taát caû phieàn naõo, nhöng caùc ngaøi vaãn coøn thaân nguõ uaån naøy, bôûi vì caùc ngaøi chöa nhaäp Níp baøn, caùc ngaøi vaãn coøn coù taâm, sôû höõu taâm vaø saéc phaùp sanh vaø dieät. Voâ dö Níp baøn (Anupaødisesa nibbaøna), laø noùi ñeán vò A la haùn ñaõ nhaäp Níp baøn, caùc ngaøi khoâng coøn naêm uaån, khoâng coøn taâm, sôû höõu taâm vaø saéc phaùp sanh dieät nöõa.

Chuùng ta xem baøi keä cuûa kinh naøy:

Coù hai loaïi Níp baøn giôùi
Ñaõ ñöôïc caùc ngaøi chöùng ñaéc
Ngöôøi chöùng ñaéc khoâng dính maéc
Coù moät loaïi Níp baøn giôùi
ÔÛ ñaây thuoäc veà hieän taïi
Vaãn coøn coù caùc dö y
Laïi nuoâi döôõng höõu bò dieät
Voâ dö y Níp baøn laø
Noù laïi thuoäc veà töông lai
Vôùi ngöôøi thaønh ñaït giôùi naøy
Moïi höõu vi dieät hoaøn toaøn
Ai coù gia taêng chaùnh trí
Bieát ñöôïc con ñöôøng voâ vi
Taâm tö luoân ñöôïc giaûi thoaùt
Nuoâi döôõng höõu vi bò dieät
Nhöõng ai thaønh ñaït quaû
Laø goác loûi cuûa giaùo phaùp
Haân hoan trong söï dieät taän
Nhöõng vò aáy laø nhö theá
Ñaõ xaû ly vôùi taát caû
Khoâng coøn moïi sanh höõu nöõa.

"Naøy chö Tyø khöu, coù moät söï haéc aùm giöõa caùc theá giôùi khoâng coù traàn che, taïo ra toái taêm, taïo ra haéc aùm, ôû ñaây aùnh saùng cuûa maët traêng, maët trôøi, nhöõng vaät coù ñaïi thaàn löïc nhö vaäy, coù ñaïi uy löïc nhö vaäy."

Ñöôïc nghe noùi nhö vaäy moät Tyø khöu baïch Theá Toân:

"Baïch Theá Toân thaät laø to lôùn, toái taêm, baïch Theá Toân, coù moät toái taêm naøo khaùc coøn to lôùn hôn, coøn ñaùng sôï haõi hôn toái taêm aáy?"

"Naøy Tyø khöu, coù moät toái taêm khaùc, coøn to lôùn hôn, coøn ñaùng sôï haõi hôn toái taêm aáy."

"Baïch Theá toân, söï toái taêm aáy laø gì coøn to lôùn hôn, coøn ñaùng sôï haõi hôn toái taêm aáy?"

"Naøy Tyø khöu, nhöõng Sa moân hay Baø la moân naøo, khoâng nhö thaät roõ bieát: ñaây laø khoå, ñaây laø nguyeân nhaân cuûa khoå, ñaây laø chaám döùt khoå, ñaây laø con ñöôøng daãn ñeán chaám döùt khoå, hoï hoan hyû vôùi caùc phaùp haønh ñöa ñeán taùi sanh. Vì hoï hoan hyû vôùi caùc phaùp haønh ñöa ñeán taùi sanh, hoï taïo döïng caùc phaùp haønh ñöa ñeán taùi sanh. Vì taïo döïng caùc phaùp haønh ñöa ñeán taùi sanh, hoï rôi vaøo söï toái taêm cuûa taùi sanh, toái taêm veà giaø vaø cheát, saàu, bi, khoå, öu vaø naõo. Hoï khoâng giaûi thoaùt khoûi sanh, giaø, bònh vaø cheát, khoâng giaûi thoaùt khoûi saàu, bi, khoå, öu , naõo. Hoï khoâng thoaùt khoûi khoå ñau, Nhö Lai tuyeân boá.

Nhöng naøy Tyø khöu, nhöõng Sa moân hay Baø la moân naøo nhö thaät roõ bieát: ñaây laø khoå, ñaây laø khoå taäp, ñaây laø khoå dieät, ñaây laø ñaïo ñeá, hoï khoâng hoan hyû nhöõng phaùp haønh ñöa ñeán taùi sanh... Nhö Lai tuyeân boá hoï ñaõ giaûi thoaùt khoå ñau.

Do vaäy naøy Tyø khöu, moät coá gaéng caàn phaûi laøm ñeå roõ bieát: ñaây laø khoå, ñaây laø khoå taäp, ñaây laø khoå dieät, ñaây laø con ñöôøng chaám döùt khoå ñau."

[1] Xem Thanh Tònh ñaïo, chöông XXI, 129-136 vaø cuõng ñöôïc thaáy trong Ñaïo Voâ Ngaïi Giaûi (Patisambhidaømagga) I, Trí luaän, chöông VI- chöông X

[2] Xem chöông XXII

[3] Nhöõng teân goïi cuûa taâm phaùt sanh trong tieán trình naøy suoát thôøi gian giaùc ngoä khoâng chæ xuaát hieän trong chuù giaûi maø coøn caû trong kinh ñieån, Voâ ngaïi giaûi ñaïo vaø boä Vò trí. Trong boä vò trí, tam thoï, caän duyeân coù ñeà caäp ñeán: taâm thuaän thöù, chuyeån taùnh, taâm ñaïo vaø hai taâm quaû. Vì nhöõng teân goïi khaùc nhau ñöôïc ñaët ra cho nhöõng taâm ñoång löïc naøy maø chuùng ta coù theå bieát con soá cuûa chuùng. Nhöõng teân goïi taâm chuaån bò vaø taâm caän haønh khoâng phaùt sanh, nhöng Thanh Tònh ñaïo (XXI, 130) daïy raèng trong tieán trình ñoù coù taâm ñaïi thieän ñaàu tieân coù theå ñöôïc goïi baèng moät teân; chuùng coù theå goïi laø taâm thuaän thöù (taâm chuaån bò hoaëc taâm caän haønh). Tieán trình giaùc ngoä xuaát hieän khoâng phaûi laø moät tieán trình bình thöôøng; noù laø moät tieán trình khaùc bieät vôùi nhöõng loaïi taâm thöïc hieän chöùc naêng ñoång löïc. Tuy nhieân, ví duï naøy laøm cho ñieàn naøy roõ raøng hôn theo chuù giaûi, khi hoï noùi raèng thöôøng coù baûy saùt na taâm ñoång löïc trong moät tieán trình, ñieàu naøy döïa vaøo truyeàn thoáng kinh taïng (xem chöông 14)