Taâm coù nhieàu loaïi khaùc nhau. Chuùng ñöôïc ngöôøi ta phaân loaïi laø taâm thieän, taâm baát thieän, taâm quaû, taâm toá. Taát caû nhöõng loaïi taâm naøy phaùt sinh thöôøng xuyeân. Tuy nhieân, chuùng ta bieát raát ít veà chuùng. Haàu heát chuùng ta khoâng bieát coù taâm thieän, taâm baát thieän, taâm quaû, taâm toá khoâng? Neáu chuùng ta hoïc caùch phaân loaïi taâm cuûa chuùng ta, chuùng ta seõ coù söï hieåu bieát nhieàu veà taâm cuûa mình vaø taâm cuûa ngöôøi khaùc. Chuùng ta seõ coù nhieàu taâm töø vaø taâm bi ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, thaäm chí khi hoï cö xöû maát lòch söï vôùi mình. Chuùng ta khoâng thích taâm baát thieän cuûa ngöôøi khaùc; khi ngöôøi ta keo kieät hoaëc noùi nhöõng lôøi thoâ loã chuùng ta caûm thaáy khoù chòu. Tuy nhieân chuùng ta coù bieát nhöõng khoaûnh khaéc naøo chuùng ta coù taâm baát thieän khoâng. Khi chuùng ta khoâng thích lôøi noùi thoâ loã cuûa keû khaùc, luùc ñoù chuùng ta coù taâm saân. Thay vì ñeå yù taâm baát thieän cuûa ngöôøi khaùc, chuùng ta neân ghi nhaän taâm baát thieän cuûa chuùng ta. Neáu moät ngöôøi khoâng hoïc Vi Dieäu Phaùp thì khoâng theå bieát ñöôïc taâm baát thieän. Ngöôøi ta nhaàm laãn ñieàu baát thieän cho laø thieän vaø nhö vaäy seõ huaân taäp ñieàu baát thieän maø hoï khoâng bieát. Neáu chuùng ta hieåu nhieàu veà nhöõng loaïi taâm khaùc nhau, chuùng ta coù theå thaáy caùc loaïi taâm cuûa chuùng ta phaùt sinh thöôøng xuyeân nhö taâm thieän, taâm baát thieän, vaø do ñoù chuùng ta seõ hieåu roõ chính chuùng ta hôn.

Chuùng ta neân bieát, söï khaùc nhau giöõa taâm thieän vaø taâm baát thieän. Chuù giaûi boä Phaùp Tuï (Atthasaølinì) quyeån I, phaàn 1, chöông I, 38 ñeà caäp ñeán yù nghóa cuûa danh töø "thieän". Danh töø thieän coù nhieàu yù nghóa nhö voâ beänh, khoâng loãi laàm, kheùo leùo vaø cho quaû laønh.

Khi chuùng ta boá thí, trì giôùi, tu tieán, ñaây laø taâm thieän. Taát caû nhöõng loaïi taâm thieän khaùc nhau nhö tuøy hyû, phuïc vuï, cung kính, trì giôùi, hoïc phaùp vaø daïy phaùp, thöïc haønh thieàn chæ quaùn, taát caû nhöõng phaùp treân bao goàm trong vieäc boá thí, trì giôùi hoaëc tu tieán. Thieän phaùp thì "cho nhöõng keát quaû laønh"; moãi haønh ñoäng thieän seõ mang laïi keát quaû an vui. Chuù giaûi boä Phaùp Tuï (Atthasaølinì, quyeån 1, phaàn I, chöông I, 39) ñeà caäp ñeán baát thieän phaùp nhö sau:

"Baát thieän phaùp nghóa laø "haønh ñoäng xaáu". Ví nhö ñoái nghòch vôùi baïn höõu laø keû thuø, hoaëc ñoái nghòch vôùi tham ... laø voâ tham... nhö vaäy "baát thieän phaùp" thì ñoái nghòch vôùi "thieän phaùp".

Luùc hoïc Vi Dieäu Phaùp, chuùng ta bieát raèng coù ba loaïi taâm baát thieän laø:

Taâm tham caên,
Taâm saân caên,
Taâm si caên,

Baây giôø tröôùc tieân chuùng ta phaûi giaûi quyeát taâm tham caên. Tham laø phaùp chaân ñeá maø noù cuõng laø sôû höõu taâm; ñaây laø söï thaät cho neân ngöôøi ta coù theå bieát ñöôïc.

Tham laø söï dính maéc. Thanh tònh ñaïo (XIV, 162) coù ñeà caäp ñeán nhö sau:

...tham coù töôùng traïng laø dính maéc traàn caûnh, gioáng nhö nhöïa baåy chim (baåy khæ), chöùc naêng cuûa noù laø chaáp thuû, gioáng nhö mieáng thòt ñaët trong chaûo noùng. Noù ñöôïc hieån loä söï khoâng xaû ly, gioáng nhö thuoác nhuoäm cheá baèng khoùi ñeøn. Nhaân gaàn cuûa noù laø thaáy thoûa thích trong caùc phaùp daãn ñeán dính maéc. Bò loâi cuoán theo doøng soâng aùi duïc, tham aùi ñöôïc xem nhö laø phaùp ñöa chuùng sanh ñeán khoå caûnh, nhö doøng nöôùc chaûy vaøo ñaïi döông.

Tham coù theå phaùt sinh khi coù ñaày ñuû nhaân duyeân; noù khoù kieåm soaùt ñöôïc. Trong nhieàu kinh ñieån Ñöùc Phaät noùi ñeán tham, ngaøi chæ roõ söï nguy hieåm caû söï khaéc phuïc noù. Duïc laïc coù theå ñöôïc caûm nhaän xuyeân qua 5 caên, trong nhieàu kinh ñieån goïi laø "nguõ duïc". Chuùng ta xem trong kinh Ñaïi Khoå Uaån (Mahaødukkhakkhandhasutta), Trung Boä Kinh, taäp I, soá 13, Ñöùc Phaät luùc nguï gaàn Saøvatthì, trong vöôøn Kyø Ñaø, ngaøi daïy chö Tyø khöu nhö sau:

Vaø naøy chö Tyø khöu, theá naøo laø vò ngoït trong duïc laïc? Naøy caùc Tyø khöu coù 5 moùn duïc laïc. Theá naøo laø naêm? Saéc do nhaõn caên nhaän bieát, khaû aùi, khaû laïc, khaû yù, khaû hyû töông öng vôùi duïc, loâi cuoán. Thinh do nhæ caên nhaän bieát ... höông do tyû caên nhaän bieát ... vò do thieät caên nhaän bieát ... xuùc do thaân caên nhaän bieát, khaû aùi, khaû laïc, khaû yù, khaû hyû töông öng vôùi duïc , loâi cuoán. Naøy caùc Tyø khöu ñaây laø naêm loaïi duïc laïc. Baát cöù hyû laïc naøo phaùt sinh ñeán do naêm duïc laïc naøy. Ñaây laø vò ngoït cuûa duïc laïc.

Ñöùc Phaät cho chuùng ta thaáy raèng tham thì daãn ñeán ñau khoå. Khi chuùng ta xa lìa ngöôøi mình yeâu, hoaëc maát maùt vaät gì mình quí meán, chuùng ta bò ñau khoå. Neáu chuùng ta tham ñaém taøi saûn khi gaëp phaûi söï khoù khaên thì chuùng ta saân haän, hoaëc khi caàn ñieàu gì maø khoâng thaønh töïu thì daãn ñaán suï böïc boäi. Chuùng ta xem trong Kinh Ñaïi Khoå Uaån ñöôïc trích daãn ôû treân maø Ñöùc Phaät ñaõ daïy cho chö Tyø khöu veà söï nguy hieåm cuûa caùc duïc laïc:

Vaø naày chö Tyø khöu, theá naøo laø söï nguy hieåm cuûa caùc duïc laïc? ÔÛ ñaây, naøy chö Tyø khöu coù moät thanh nieân nuoâi soáng baèng ngheà thuû coâng ... ngöôøi ñoù phaûi chòu laïnh, chòu noùng, chòu söï ñau khoå do söï xuùc chaïm vôùi ruoài, muoãi, gioù, naéng, caùc loaøi boø saùt, chòu söï ñoùi khaùt. Naày chö Tyø khöu, ñaây laø söï nguy hieåm cuûa caùc duïc laïc, noù thieát thöïc trong hieän taïi, laø nguoàn goác cuûa ñau khoå.

Naày chö Tyø khöu, neáu moät thanh nieân coá gaéng, noã löïc, tinh caàn nhö vaäy, maø neáu taøi saûn khoâng ñeán tay mình, vò aáy than phieàn, buoàn chaùn, khoùc than, ñaám ngöïc, baát tænh, vaø ngöôøi ñoù suy nghó "thaät söï noã löïc cuûa ta laø voâ ích, söï chuyeân caàn cuûa ta thaät söï khoâng coù keát quaû". Naày chö Tyø khöu, ñaây cuõng laø söï nguy hieåm caùc duïc laïc, thieát thöïc trong hieän taïi.

Laïi nöõa naày chö Tyø khöu, khi duïc laïc laøm nhaân ... vua tranh ñoaït vôùi vua, Saùt ñeá lî tranh ñoaït vôùi Saùt ñeá lî, Baø la moân tranh ñoaït vôùi Baø la moân, gia chuû tranh ñoaït vôùi gia chuû, meï tranh ñoaït vôùi con, con tranh ñoaït vôùi meï, cha tranh ñoaït vôùi con, con tranh ñoaït vôùi cha, anh em tranh ñoaït vôùi anh em, anh tranh ñoaït vôùi chò, chò tranh ñoaït vôùi anh, baèng höõu tranh ñoaït vôùi baèng höõu. Nhöõng ai tranh luaän, tranh caûi, tranh ñoaït vaø ñaùnh nhau baèng tay, baèng ñaù, baèng gaäy, baèng vuõ khí, nhöõng haønh ñoäng naøy daãn ñeán ñau khoå töû vong. Naày chö Tyø khöu, ñaây cuõng laø söï nguy hieåm cuûa caùc duïc laïc, thieát thöïc trong hieän taïi.

"Naày chö Tyø khöu, theá naøo laø vò ngoït trong saéc phaùp? Naày chö Tyø khöu, ví nhö moät thieáu nöõ trong gia ñình quí toäc, Baø la moân, hay gia chuû ôû khoaûng tuoåi 15 hay 16 tuoåi, khoâng quaù cao, khoâng quaù thaáp, khoâng quaù oám, khoâng quaù maäp, khoâng quaù ñen, khoâng quaù traéng - Naày chö Tyø khöu, coù phaûi thieáu nöõ aáy coù saéc ñeïp vaø söï duyeân daùng cao nhaát vaøo thôøi ñieåm ñoù?"

"Baïch hoùa Theá Toân, ñuùng vaäy."

"Naày chö Tyø khöu, baát cöù loaïi haïnh phuùc vaø laïc thuù naøo phaùt sinh vì saéc ñeïp vaø söï duyeân daùng, ñaây laø vò ngoït trong saéc phaùp.

Vaø naày chö Tyø khöu, theá naøo laø söï nguy hieåm trong saéc phaùp? Nhö vaäy ôû ñaây naày chö Tyø khöu, ngöôøi ta coù theå thaáy cuøng moät coâ thieáu nöõ ñoù trong moät thôøi gian sau khoaûng ñoä tuoåi 80, 90 hoaëc 100 thì coâ aáy giaø yeáu, löng coøm, ñi phaûi choáng gaäy, tay chaân run raåy, suy yeáu, thôøi thanh xuaân ñaõ qua, raêng ruïng, toùc baïc, da nhaên, soùi ñaàu, töù chi thay hình ñoåi daïng..."

"Laïi nöõa, naày chö Tyø khöu, ngöôøi ta coù theå thaáy cuøng coâ thieáu nöõ ñoù, theå xaùc cuûa coâ ta bò quaêng vaøo nghóa ñòa moät ngaøy, hai ngaøy, ba ngaøy thì noù tröông phoàng, bieán maøu, hoâi thuùi. Naày chö Tyø khöu, caùc thaày suy nghó nhö theá naøo? Coù phaûi saéc ñeïp vaø söï duyeân daùng xöa kia cuûa coâ ta ñaõ bieán maát vaø söï nguy hieåm ñaõ xuaát hieän?"

"Baïch hoùa Theá Toân, ñuùng vaäy."

"Naày chö Tyø khöu, ñaây cuõng laø söï nguy hieåm trong saéc phaùp."

Vôùi taø kieán, ngöôøi ta coù theå dính maéc vaøo xaùc thaân, tieáng Paøli goïi laø Ditthi. Taø kieán laø moät sôû höõu maø coù theå phaùt sinh vôùi taâm tham caên. Ñoâi khi tham khoâng coù taø kieán, ñoâi khi coù taø kieán.

Coù nhöõng loaïi taø kieán khaùc nhau. Chaáp vaøo baûn ngaõ laø moät loaïi taø kieán. Chuùng ta baùm bíu vaøo thaân taâm vôùi ngaõ kieán. Moät soá ngöôøi tin raèng, coù moät baûn ngaõ toàn taïi ngay trong kieáp naøy vaø seõ tieáp tuïc toàn taïi sau kieáp soáng khaùc. Ñaây laø thöôøng kieán. Moät soá ngöôøi khaùc tin raèng coù kieáp naøy maø khoâng coù kieáp khaùc. Ñaây laø ñoaïn kieán. Hình thöùc khaùc cuûa taø kieán laø tin raèng khoâng coù nghieäp quaû. Coù moät soá ngöôøi trong nhöõng quoác gia khaùc suy nghó raèng hoï coù theå röûa saïch nhöõng toäi loãi ñôn thuaàn chæ baèng nöôùc hoaëc caàu nguyeän. Hoï tin raèng keát quaû cuûa nhöõng haønh ñoäng aùc maø hoï ñaõ phaïm coù theå traùnh khoûi. Hoï khoâng bieát raèng moãi haønh ñoäng coù theå mang laïi nhöõng keát quaû rieâng cuûa noù. Chuùng ta coù theå töï laøm thanh tònh nhöõng loãi laàm cuûa chuùng ta neáu nhö trí tueä ñöôïc tu taäp thì coù theå ñoaïn tröø chuùng. Neáu ngöôøi ta nghó raèng nhöõng vieäc laøm khoâng mang laïi nhöõng keát quaû töông xöùng thì ngöôøi ta coù theå deã tin raèng tu taäp thieän nghieäp thì voâ ích. Loaïi ñöùc tin naøy coù theå daãn ñeán nhöõng haønh vi xaáu vaø laøm baêng hoaïi xaõ hoäi.

Coù taùm loaïi taâm tham caên vaø nhöõng loaïi taâm naøy coù 4 loaïi phaùt sinh vôùi taø kieán, tieáng Paøli goïi laø Ditthigatasampayutta; (töø sampayutta coù nghóa: töông öng). Boán taâm coøn laïi phaùt sinh khoâng coù taø kieán (töø Paøli goïi laø Ditthigatavippayutta; vippayutta nghóa laø: baát töông öng).

Ñoái vôùi caûm thoï caâu sinh vôùi taâm tham caên, taâm tham caên coù theå phaùt sinh vöøa thoï hyû vöøa thoï xaû, khoâng bao giôø phaùt sinh vôùi caûm thoï öu. Ñoái vôùi 4 loaïi taâm tham caên caâu sinh vôùi taø kieán, hai loaïi phaùt sinh vôùi hyû thoï (töø Paøli Somanassasahagata; sahagata nghóa laø caâu sinh), hai loaïi phaùt sinh vôùi thoï xaû (Upekkhaø). Ví duï khi ngöôøi ta dính maéc vaøo taø kieán cho raèng coù moät baûn ngaõ seõ toàn taïi, taâm coù theå caâu sinh vôùi thoï hyû hoaëc thoï xaû. Ñoái vôùi 4 loaïi taâm tham caên phaùt sinh khoâng coù taø kieán, hai loaïi caâu sinh vôùi thoï hyû vaø hai loaïi vôùi thoï xaû. Nhö vaäy taùm loaïi taâm tham caên laø coù 4 loaïi phaùt sinh vôùi thoï hyû vaø 4 loaïi phaùt sinh vôùi thoï xaû.

Veà vieäc phaân tích taâm tham caên, ôû ñaây ngöôøi ta coøn phaân tích theâm nöõa. Taâm tham caên coù theå laø khoâng caàn nhaéc baûo (Asankhaørika) hoaëc caàn nhaéc baûo (Asankhaørika). Danh töø Asankhaørika coù theå ñöôïc dòch laø "khoâng ai xuùi baûo", "khoâng ai sai khieán", "töï yù". Thanh tònh ñaïo (XIV, 91) noùi ñeán taâm tham caên laø noùi ñeán söï nhaéc baûo "khi haønh ñoäng vôùi taâm yeáu ôùt caàn nhaéc baûo." Taâm tham caên caàn ñöôïc nhaéc baûo coù theå ñöôïc khuyeán khích do lôøi ñoäng vieân hoaëc yeâu caàu cuûa ngöôøi khaùc, hoaëc chuùng coù theå phaùt sinh do söï suy nghó tröôùc cuûa chính mình. Thaäm chí khi chính mình laø ñoäng cô thuùc ñaåy, thì chuùng laø nhöõng taâm "yeáu ôùt caàn ñöôïc nhaéc baûo".

Ñoái vôùi taâm tham caên phaùt sinh vôùi taø kieán, coù hai loaïi khoâng caàn nhaéc baûo, vaø hai loaïi thì caàn ñöôïc nhaéc baûo. Ñoái vôùi taâm tham caên phaùt sinh khoâng coù taø kieán, coù hai loaïi khoâng caàn nhaéc baûo vaø hai loaïi caàn ñöôïc nhaéc baûo. Nhö vaäy taùm loaïi taâm tham caên, coù 4 loaïi khoâng caàn nhaéc baûo, vaø 4 loaïi caàn nhaéc baûo.

Ñeå hoïc thuaät ngöõ Paøli vaø yù nghóa cuûa chuùng thì thaät laø höõu ích, bôûi vì vieäc phieân dòch tieáng anh khoâng dieãn ñaït yù nghóa roõ raøng laém.

Taùm loaïi taâm tham caên laø:

1. Moät taâm caâu haønh hyû, töông öng taø kieán, khoâng caàn nhaéc baûo

(Somanassasahagatam, ditthigatasampayuttam asankhaørikam ekam [1]).

2. Moät taâm caâu haønh hyû, töông öng taø kieán caàn ñöôïc nhaéc baûo

(Somanassasahagatam, ditthigatasampayuttam sasankhaørikamekam).

3. Moät taâm caâu haønh hyû, baát töông öng taø kieán, khoâng caàn nhaéc baûo

(Somanassasahagatam, ditthigatavippayuttam asankhaørikamekam).

4. Moät taâm caâu haønh hyû, baát töông öng taø kieán, caàn ñöôïc nhaéc baûo

(Somanassasahagatam, ditthigatavippayuttam sasankhaørikamekam).

5. Moät taâm caâu haønh xaû, töông öng taø kieán, khoâng caàn nhaéc baûo

(Upekkhaøsahagatam, ditthigatasampayuttam asankhaørikamekam).

6. Moät taâm caâu haønh xaû, töông öng taø kieán, caàn ñöôïc nhaéc baûo

(Upekkhaøsahagatam, ditthigatasampayuttam sasankhaørikamekam).

7. Moät taâm caâu haønh xaû, baát töông öng taø kieán, khoâng caàn nhaéc baûo

(Upekkhaøsahagatam, ditthigatavippayuttam asankhaørikamekam).

8. Moät taâm caâu haønh xaû, baát töông öng taø kieán, caàn ñöôïc nhaéc baûo

(Upekkhaøsahagatam, ditthigatavippayuttam sasankhaørikamekam).

Taâm tham caên baát töông öng taø kieán caàn ñöôïc nhaéc baûo phaùt sinh, ví duï, khi moät ngöôøi laàn ñaàu tieân khoâng ham thích uoáng röôïu, nhöng do söï môøi cuûa baïn beø neân anh ta uoáng.

Nhö chuùng ta bieát, taâm tham caên coù theå laø caâu haønh hyû vaø caâu haønh xaû. Taâm tham caên töông öng taø kieán caâu haønh hyû coù theå phaùt sinh, ví duï nhö khi chuùng ta thích nhìn caûnh ñeïp hoaëc nghe moät aâm thanh hay. ÔÛ thôøi ñieåm nhö vaäy chuùng ta coù theå tham baát töông öng taø kieán veà nhöõng söï thaät. Khi chuùng ta thích maëc quaàn aùo ñeïp, ñi xem phim, hoaëc troø chuyeän vôùi nhöõng ngöôøi khaùc veà nhöõng ñieàu laïc thuù, luùc ñoù coù nhieàu khoaûnh khaéc thuù vò maø khoâng coù yù nieäm veà "baûn ngaõ".

Taâm tham caên baát töông öng taø kieán, caâu haønh xaû coù theå phaùt sinh, ví duï gioáng nhö khi caàm moät vaät gì khaùc. Bôûi vì thöôøng thöôøng chuùng ta khoâng hoan hyû vôùi nhöõng haønh ñoäng naøy, ôû thôøi ñieåm nhö vaäy coù theå laø tham töông öng thoï xaû. Do ñoù chuùng ta thaáy raèng, tham thöôøng sai khieán haàu heát nhöõng haønh ñoäng thoâng thöôøng trong ñôøi soáng haèng ngaøy cuûa chuùng ta.
 
 

CAÂU HOÛI:

1/- Khi naøo coù taâm tham thì luoân luoân coù thoï hyû phaûi khoâng?
2/- Taø kieán chæ phaùt sinh vôùi taâm tham caên phaûi chaêng?
3/- Coù bao nhieâu loaïi taâm tham caên? Taïi sao bieát taâm tham caên thì höõu ích?

[1] Eka.m (eâ-kaêng) nghóa laø "moät". Chöõ .m ôû cuoái töø ñöôïc phaùt aâm nhö laø ng.