Neáu muoán bieát chính mình, chuùng ta khoâng chæ ñôn thuaàn bieát khoaûnh khaéc taâm baát thieän hoaëc taâm thieän maø cuõng caàn phaûi bieát nhöõng khoaûnh khaéc taâm khaùc nöõa. Khi thaáy ñieàu xaáu, chuùng ta khoâng thích ñieàu maø chuùng ta thaáy. Luùc ñoù khoâng thích laø taâm baát thieän caên saân. Tuy nhieân, tröôùc khi khoâng thích thì ñôn thuaàn phaûi coù khoaûnh khaéc laø thaáy caûnh saéc. Vaøo nhöõng khoaûnh khaéc naày chöa coù nhöõng taâm baát thieän maø coù taâm voâ nhaân.

Coù 6 sôû höõu laøm nhaân. Tham, saân, si laø nhaân sôû höõu baát thieän. Voâ tham, voâ saân, voâ si laø nhaân sôû höõu tònh haûo. Taâm hoaëc sôû höõu töông öng vôùi moät nhaân naøo thì goïi laø höõu nhaân. Ví duï, taâm saân caên laø höõu nhaân; si vaø saân laø nhaân maø noù phaùt sanh vôùi taâm saân caên.

Nhöõng taâm maø khoâng coù sôû höõu laøm nhaân goïi laø taâm voâ nhaân. Coù nhieàu taâm voâ nhaân phaùt sanh trong moät ngaøy. Baát cöù khi naøo chuùng ta thaáy, nghe, ngöõi, neám hoaëc xuùc chaïm do thaân caên, taâm voâ nhaân phaùt sanh tröôùc taâm baát thieän höõu nhaân hoaëc taâm tònh haûo höõu nhaân. Chuùng ta chæ chuù taâm ñeán nhöõng khoaûnh khaéc thích hoaëc khoâng thích, nhöng chuùng ta cuõng neân bieát nhöõng khoaûnh khaéc taâm khaùc, ñoù laø taâm voâ nhaân.

Coù taát caû möôøi taùm loaïi taâm voâ nhaân. Nhö toâi ñaõ giaûi thích, thì coù möôøi laêm loaïi laø taâm quaû vaø ba loaïi laø taâm toá. Trong möôøi laêm loaïi taâm quaû thì coù baûy loaïi taâm quaû baát thieän vaø taùm loaïi taâm quaû thieän. Khi nhaõn caên tieáp xuùc moät ñoái töôïng laïc hay baát laïc, thì nhaõn thöùc chæ bieát caûnh phaùt sanh do maét, nhöng chöa coù thích hoaëc khoâng thích ñoái töôïng ñoù. Nhaõn thöùc laø taâm quaû voâ nhaân. Sau ñoù nhöõng taâm thích hoaëc khoâng thích ñoái töôïng phaùt sanh thì ñoù laø taâm höõu nhaân. Thaáy thì khoâng gioáng nhö suy nghó veà ñieàu maø chuùng ta thaáy. Chuù taâm ñeán ñaëc ñieåm vaø hình daùng cuûa caùi gì vaø bieát noù laø gì, chuùng ta khoâng bieát moät ñoái töôïng xuyeân qua nhaõn caên nhöng bieát do yù moân; noù coù moät ñaëc tính khaùc nhau. Khi ngöôøi ta söû duïng danh töø "thaáy" thöôøng noù coù nghóa: chuù taâm ñeán ñaëc ñieåm vaø hình daùng cuûa vieäc gì vaø bieát noù laø gì. Tuy nhieân, cuõng coù moät loaïi taâm chæ ñôn thuaàn bieát caûnh saéc vaø loaïi taâm naøy khoâng bieát ñieàu gì khaùc hôn. Nhöõng gì chuùng ta thaáy coù theå goïi laø "caûnh saéc" hoaëc "maøu saéc"; ñieàu ñoù coù nghóa laø: chuùng xuaát hieän do maét. Khi nghe, chuùng ta coù theå bieát raèng nghe coù moät ñaëc tính khaùc vôùi thaáy; do tai taâm coù theå nghe ñöôïc caûnh thinh. Chæ khi naøo nhaän thöùc nhöõng ñaëc tính khaùc bieät cuûa phaùp chaân ñeá vaø quan saùt chuùng nhieàu laàn, chuùng ta seõ thaáy chuùng roõ raøng. Ngöôøi ta coù theå nghó raèng baûn ngaõ coù theå thaáy vaø nghe cuøng moät luùc, nhöng do moân naøo maø baûn ngaõ coù theå bieát ñöôïc? Tin coù moät baûn ngaõ thì ñoù laø taø kieán.

Thaáy, nghe, ngöõi, neám vaø ñuïng thì khoâng phaùt sanh moät caùch ngaãu nhieân; chuùng laø keát quaû cuûa nghieäp. Nhaõn caên, nhó caên, tyû caên, thieät caên vaø thaân caên laø saéc phaùp do nghieäp taïo taùc, chuùng laø saéc nghieäp. Chæ coù quaû cuûa danh nghieäp thì ñöôïc goïi laø quaû, vaø nhö vaäy chæ coù taâm vaø sôû höõu môùi coù theå laø quaû. Saéc phaùp khoâng phaûi laø quaû.

Ñöùc Phaät daïy raèng moãi söï vaät phaùt sanh phaûi coù nhaân duyeân. Khi chuùng ta thaáy ñieàu gì khoâng vui thì phaûi coù nhaân duyeân cuûa noù: ñoù laø keát quaû cuûa nghieäp baát thieän. Keát quaû cuûa nghieäp baát thieän thì töông phaûn vôùi nghieäp thieän. Thaáy ñieàu gì vui laø quaû thieän; ñieàu naøy coù theå laø keát quaû cuûa nghieäp thieän. Taâm quaû voâ nhaân phaùt sanh khi noù bieát moät ñoái töôïng baát laïc hay laïc do moät trong naêm caên. Luùc ñoù khoâng coù nhaân baát thieän hay nhaân tònh haûo phaùt sanh cuøng vôùi taâm.

Taâm quaû voâ nhaân laø nhaõn thöùc, nhó thöùc vaø caùc thöùc khaùc bieát caûnh laïc hay caûnh baát laïc xuyeân qua söï töông xöùng cuûa caùc caên. Coù hai loaïi quaû voâ nhaân bieát caûnh do moät trong naêm caên: moät laø quaû baát thieän vaø moät laø quaû thieän. Nhö vaäy coù naêm ñoâi taâm quaû voâ nhaân phaùt sanh tuøy thuoäc vaøo naêm caên.

Cuõng coù nhöõng loaïi taâm quaû voâ nhaân khaùc maø noù seõ lieân quan sau ñaây. Möôøi taâm quaû voâ nhaân ñöôïc phaân thaønh naêm ñoâi, goïi laø Nguõ song thöùc (Dvi pancavinnaøna) [1]. Chuùng ñöôïc toùm taét:

Nhaõn thöùc (Cakkhuvinnaøna): quaû baát thieän caâu haønh vôùi caûm thoï xaû, quaû thieän caâu haønh vôùi caûm thoï xaû.

Nhó thöùc (Sotavinnaøna): quaû baát thieän caâu haønh vôùi caûm thoï xaû, quaû thieän caâu haønh vôùi caûm thoï xaû.

Tyû thöùc (Ghaønavinnaøna): quaû baát thieän caâu haønh vôùi caûm thoï xaû, quaû thieän caâu haønh vôùi caûm thoï xaû.

Thieät thöùc (Jivhaøvinnaøna): quaû baát thieän caâu haønh vôùi caûm thoï xaû, quaû thieän caâu haønh vôùi caûm thoï xaû.

Thaân thöùc (Kaøyavinnaøna): quaû baát thieän caâu haønh vôùi caûm thoï khoå, quaû thieän caâu haønh vôùi caûm thoï laïc.

Caûm thoï caâu sanh vôùi thaân thöùc maø noù bieát caûnh xuùc do bôûi thaân caên chöù khoâng phaûi laø caûm thoï xaû; noù vöøa phaùt sanh vôùi thaân caûm thoï khoå hoaëc vöøa phaùt sanh vôùi thaân caûm thoï laïc. Caûnh xuùc baát laïc ñöôïc ngöôøi ta bieát khi caûm thoï caâu haønh vôùi taâm quaû voâ nhaân thì goïi laø thaân thoï khoå. Caûnh xuùc laïc ñöôïc ngöôøi ta bieát khi caûm thoï caâu haønh vôùi taâm quaû voâ nhaân thì goïi laø thaân thoï laïc. Thaân caûm thoï khoå vaø thaân caûm thoï laïc laø danh phaùp maø noù chæ phaùt sanh vôùi taâm quaû vaø chæ bieát moät caûnh do thaân caên. Do thaân caên tieáp xuùc laøm duyeân cho caûm thoï thaân. Caû thaân thoï vaø taâm thoï ñeàu laø danh phaùp, chuùng phaùt sanh vì nhöõng nhaân duyeân khaùc nhau vaø nhöõng hoaøn caûnh khaùc nhau. Ví duï, khi chuùng ta soáng trong moâi tröôøng tieän nghi thì chuùng ta coù thaân thoï laïc, nhöng maëc duø vaäy, chuùng ta vaãn coøn lo aâu vaø cuõng coù nhöõng khoaûnh khaéc taâm caûm thoï öu maø caâu haønh vôùi taâm saân caên; nhöõng caûm thoï naøy phaùt sanh vaøo nhöõng thôøi ñi?m khaùc nhau vaø vì nhöõng nhaân duyeân khaùc nhau. Thaân caûm thoï laïc laø keát quaû cuûa nghieäp thieän. Taâm caûm thoï öu phaùt sanh, khi chuùng ta gaëp nhöõng ñieàu baát haïnh laø do chuùng ta huaân taäp taâm saân; noù laø taâm baát thieän. Caû ngaøy chuùng ta bieát nhöõng caûnh xuùc do thaân caên, maø noù laø moät loaïi saéc phaùp. Caûnh xuùc coù theå nhaän bieát treân thaân, cuõng nhö trong thaân, vaø nhö vaäy thaân caên coù theå coù maët khaép caû chaâu thaân. Baát cöù khi naøo chuùng ta sôø ñoái töôïng cöùng hoaëc meàm, khi thaân xuùc chaïm noùng hoaëc laïnh, vaø khi chuùng ta cöû ñoäng, co hay duoãi, thì nhöõng ñoái töôïng laïc hay khoå do thaân caên nhaän bieát. Ngöôøi ta coù theå hoûi ôû moãi khoaûnh khaéc coù thaân xuùc, thaân caûm thoï laïc hay thaân caûm thoï khoå phaùt sanh khoâng. Ngöôøi ta coù theå chuù yù thaân caûm thoï thoâ maø khoâng chuù yù thaân caûm thoï teá. Ví duï, khi vaät gì hôi quaù cöùng, quaù laïnh, quaù noùng thì thaân thoï khoå phaùt sanh cuøng vôùi taâm quaû voâ nhaân maø noù bieát caûnh do thaân caên. Neáu ngöôøi khoâng hoïc ñeå nhaän thöùc phaùp chaân ñeá, ngöôøi ta khoâng theå chuù yù thaân caûm thoï vi teá.

Khi vò A la haùn bieát caûnh laïc vaø caûnh baát laïc do thaân caên, vò aáy coù thaân caûm thoï khoå hoaëc thaân caûm thoï laïc phaùt sanh cuøng vôùi taâm quaû voâ nhaân maø goïi laø thaân thöùc, nhöng sau taâm quaû, vò A la haùn khoâng coù taâm baát thieän hoaëc taâm thieän; maø chæ coù taâm toát [2]. Chuùng ta xem trong Töông Öng Boä Kinh (IV, Salaøyatana-vagga, töông öng veà caûm thoï, quyeån 1, 6) maø Ñöùc Phaät daïy cho chö Tyø khöu:

"Naøy chö Tyø khöu, keû voâ vaên phaøm phu caûm nhaän laïc thoï, khoå thoï, vaø xaõ thoï. Naøy chö Tyø khöu, vò thaùnh ñeä töû ña vaên cuõng caûm thoï gioáng nhö ba caûm thoï treân.

ÔÛ ñaây naøy chö Tyø khöu, ñieàu gì laø ñaëc thuø, ñieàu gì laø toái thaéng, ñieàu gì laø khaùc bieät giöõa baäc thaùnh ñeä töû ña vaên vaø keû voâ vaên phaøm phu."?

"Baïch Theá Toân, caùc phaùp chuùng con döïa treân lôøi daïy caên baûn cuûa Theá Toân"..

"Naøy chö Tyø khöu, keû voâ vaên phaøm phu khi caûm xuùc khoå thoï, saàu muoän, than van, ñaám ngöïc ñi ñeán baát tænh. Vò aáy caûm giaùc hai laàn caûm thoï, thaân vaø taâm... Caûm giaùc khoå vò aáy caûm thaáy saân haän. Caûm giaùc saân haän ñoái vôùi caûm thoï khoå, saân haän ngaám ngaàm trong vò aáy. Caûm giaùc laïc, vò aáy hoan hyû trong caûm thoï laïc. Taïi sao vaäy? Naøy chö Tyø khöu keû voâ vaên phaøm phu khoâng thoaùt ly caûm thoï khoå ngoaøi duïc laïc. Vui thích trong duïc laïc cho neân tham duïc laïc ngaám ngaàm trong vò aáy..."

...Neáu caûm giaùc laïc thoï, vò aáy caûm thaáy mình nhö ngöôøi bò troùi buoäc. Neáu caûm giaùc khoå thoï vaø xaû thoï, vò aáy caûm thaáy mình cuõng nhö ngöôøi bò troùi buoäc. Naøy chö Tyø khöu keû voâ vaên phaøm phu naøy ñöôïc goïi laø ngöôøi bò troùi buoäc trong sanh, giaø, cheát, saàu, bi, khoå, öu, naõo. Nhö Lai tuyeân boá raèng ngöôøi aáy bò troùi buoäc trong ñau khoå.

Nhöng naøy chö Tyø khöu, baäc thaùnh ña vaên khi tieáp xuùc khoå thoï, khoâng than van, khoâng coù khoùc loùc, khoâng coù ñaám ngöïc, khoâng coù ñi ñeán baát tænh. Vò aáy chæ caûm giaùc thaân thoï maø khoâng caûm giaùc taâm thoï[4]...Neáu vò aáy caûm giaùc laïc thoï, khoå thoï, xaû thoï, caûm giaùc noù nhö ngöôøi khoâng bò troùi buoäc. Nhö vaäy naøy chö Tyø khöu, Nhö Lai tuyeân boá raèng vò thaùnh ñeä töû naøy ñaõ thoaùt khoûi söï troùi buoäc cuûa sanh giaø, beänh, cheát, saàu, bi, khoå, öu, naõo, giaûi thoaùt khoûi khoå ñau ..."

Moät thôøi Ñaïi ñöùc Kaccaøna truù giöõa daân chuùng Avanti, taïi Kuraraghara, trong moät hang nuùi. Sau ñoù gia chuû Haøliddakaøni ñi ñeán Ñaïi Ñöùc Kaccaøna ngoài xuoáng moät beân vaø baïch nhö vaày:

"Thöa Toân giaû, Theá Toân noùi nhö sau, "do sai bieät veà giôùi neân phaùt sanh sai bieät veà xuùc. Do sai bieät veà xuùc neân phaùt sanh sai bieät veà thoï". Thöa toân giaû, nhö vaäy laø theá naøo?".

"ÔÛ ñaây naøy gia chuû, maét thaáy caûnh khaû aùi, moät vò Tyø khöu nhaän thaáy nhö laø [5] nhaõn thöùc laø söï caûm nhaän laïc thuù. Do xuùc laïc phaùt sanh thoï laïc.

Sau khi maét thaáy saéc baát khaû laïc, vò Tyø khöu nhaän bieát nhaõn thöùc coù khoå xuùc. Do duyeân khoå xuùc khôûi leân khoå thoï.

Khi maét thaáy saéc truù xaû, vò Tyø khöu nhaän bieát nhaõn thöùc bieát caûnh maø noù truù xaû. Do duyeân baát khoå baát laïc xuùc khôûi leân baát khoå baát laïc thoï.

Nhö vaäy naøy gia chuû, khi tai nghe tieáng, muõi ngöõi muøi, löôõi neám vò, thaân xuùc chaïm, taâm nhaän bieát phaùp khaû aùi... nhôø duyeân laïc xuùc phaùt sanh laïc thoï. Nhöng sau khi nhaän bieát phaùp baát khaû laïc... nhôø duyeân khoå xuùc neân phaùt sanh khoå thoï. Laïi nöõa, khi bieát phaùp truù xaû, vò aáy nhaän bieát yù thöùc coù baát khoå baát laïc xuùc. Do duyeân baát khoå baát laïc xuùc phaùt sanh baát khoå baát laïc thoï. Nhö vaäy naøy gia chuû, vì sai bieät giôùi neân ñöa ñeán sai bieät xuùc. Vì sai bieät xuùc neân ñöa ñeán sai bieät caûm thoï."

CAÂU HOÛI:

1/- Caùi naøo goïi laø saùu nhaân?
2/- Khi thaáy noù coù theå laø quaû baát thieän hay quaû thieän. Coù nhöõng nhaân naøo caâu haønh vôùi taâm nhaõn thöùc khoâng?

[1] "Dvi" laø hai vaø "panca" laø naêm

[2] Vò A la haùn khoâng coù taïo nghieäp thieän hay baát thieän, nhöõng haønh ñoäng maø coù theå troå quaû. Ñoái vôùi caùc ngaøi khoâng coøn nghieäp maø cuõng khoâng coøn taùi sanh.

[3] Phaùp duyeân khôûi (Paticcasamuppaøda). Giaùo lyù duyeân khôûi veà danh vaø saéc trong kieáp soáng cuûa chuùng ta

[4] Vò aáy caûm giaùc thaân thoï khoå maø khoâng caûm giaùc taâm thoï khoå

[5] Baûn dòch cuûa hoäi Paøli: luùc suy nghó "ñieàu naøy laø nhö theá vaø nhö theá",bieát roõ nhaõn thöùc... Kinh vaên Paøli ghi: Itthetanti pajaønaøti, coù nghóa laø "noù laø nhö vaäy", vò aáy bieát nhaõn thöùc...