Coù möôøi taùm loaïi taâm voâ nhaân (taâm phaùt sanh khoâng coù nguyeân nhaân). Möôøi laêm loaïi taâm voâ nhaân laø quaû. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, trong möôøi laêm loaïi taâm voâ nhaân coù möôøi loaïi laø Nguõ song thöùc (naêm ñoâi). Chuùng laø:

Nhaõn thöùc
Nhó thöùc
Tyû thöùc
Thieät thöùc
Thaân thöùc

Nhaõn thöùc laø keát quaû cuûa nghieäp. Khi noù laø keát quaû cuûa haønh ñoäng baát thieän, nhaõn thöùc laø taâm quaû baát thieän maø bieát caûnh baát laïc; khi noù laø keát quaû cuûa haønh ñoäng thieän, noù laø taâm quaû thieän bieát caûnh laïc. Chöùc naêng cuûa nhaõn thöùc laø bieát caûnh saéc.

Nghieäp khoâng chæ saûn sinh loaïi taâm quaû nhaõn thöùc maø coøn saûn sinh hai loaïi taâm quaû noái tieáp nhaõn thöùc nöõa. Nhaõn thöùc ñöôïc tieáp noái do taâm quaû khaùc maø noù tieáp nhaän caûnh. Taâm naøy vaãn coù cuøng caûnh nhö nhaõn thöùc, ñöôïc goïi laø Taâm tieáp thu (Sampaticchana citta). Nhaõn thöùc bieát caûnh saéc chöa dieät khi nhaõn thöùc dieät, vì noù laø saéc; saéc khoâng dieät nhanh baèng danh phaùp. Khi moät caûnh ñöôïc ngöôøi ta nhaän bieát xuyeân qua moät trong saùu caên, ñôn thuaàn khoâng chæ coù moät taâm bieát caûnh ñoù maø coøn coù caû loä trình taâm tieáp noái nhau ñeå bieát cuøng caûnh.

Neáu nhaõn thöùc laø taâm quaû baát thieän, thì taâm tieáp thu cuõng laø taâm quaû baát thieän, neáu nhaõn thöùc laø taâm quaû thieän, taâm tieáp thu cuõng laø taâm quaû thieän. Nhö vaäy, coù hai loaïi taâm tieáp thu: moät laø quaû baát thieän, hai laø quaû thieän. Taâm tieáp thu laø quaû voâ nhaân; khoâng coù nhaân baát thieän hay nhaân tònh haûo phaùt sanh cuøng vôùi loaïi taâm naøy. Taâm tieáp thu tieáp noái taâm nhaõn thöùc, nhaõn thöùc laøm duyeân cho söï phaùt sanh taâm tieáp thu. Töông töï, khi nhó thöùc nghe aâm thanh, taâm tieáp thu noái tieáp taâm nhó thöùc. Caùc caên khaùc thì cuõng gioáng nhö vaäy.

Taâm tieáp thu thöôøng xuyeân phaùt sanh vôùi thoï xaû, baát keå taâm tieáp thu laø quaû baát thieän hay quaû thieän.

Khi taâm tieáp thu dieät, loä trình taâm bieát caûnh chöa keát thuùc, taâm tieáp thu ñöôïc tieáp noái do bôûi taâm quaû voâ nhaân khaùc maø noù vaãn laø keát quaû cuûa nghieäp. Loaïi taâm naøy ñöôïc goïi laø taâm quan saùt (Santìrana citta). Taâm quan saùt thaåm tra hay quan saùt caûnh do moät trong nguõ song thöùc, vaø ñöôïc tieáp nhaän do taâm tieáp thu. Taâm quan saùt tieáp noái taâm tieáp thu trong moät loä trình taâm bieát caûnh xuyeân qua moät trong naêm caên; Taâm tieáp thu laøm duyeân cho söï phaùt sanh cuûa taâm quan saùt. Khi nhaõn thöùc phaùt sanh, taâm tieáp thu tieáp noái taâm nhaõn thöùc vaø taâm quan saùt tieáp noái taâm tieáp thu trong loä trình taâm maø noù bieát caûnh saéc. Töông töï, taâm quan saùt phaùt sanh trong loä trình taâm bieát caûnh xuyeân qua moät trong caùc caên khaùc, noù tieáp noái taâm tieáp thu. Chuùng ta khoâng theå choïn löïa duø taâm quan saùt coù phaùt sanh hay khoâng, vì nhaân duyeân nhöõng taâm naày phaùt sanh, chuùng vöôït ra ngoaøi söï kieåm soaùt.

Taâm quan saùt cuõng laø taâm quaû voâ nhaân. Khi caûnh baát laïc, taâm quan saùt laø quaû baát thieän vaø noù caâu haønh vôùi thoï xaû. Ñoái vôùi taâm quan saùt laø quaû thieän, coù hai loaïi. Khi caûnh laïc, nhöng khoâng quaù laïc, taâm quan saùt caâu haønh vôùi thoï xaû. Khi caûnh quaù laïc, taâm quan saùt caâu haønh vôùi thoï hyû. Nhö vaäy coù taát caû ba loaïi taâm quan saùt. Noù tuøy thuoäc nhaân duyeân maø loaïi taâm quan saùt phaùt sanh.

Nhö vaäy coù möôøi laêm loaïi taâm quaû voâ nhaân:

10 taâm laø nguõ song thöùc.
1 taâm tieáp thu quaû baát thieän.
1 taâm tieáp thu quaû thieän .
1 taâm quan saùt quaû baát thieän caâu haønh thoï xaû.
1 taâm quan saùt quaû thieän caâu haønh thoï xaû.
1 taâm quan saùt quaû thieän caâu haønh thoï hyû.

Nhö chuùng ta ñaõ bieát, coù taát caû möôøi taùm loaïi taâm voâ nhaân. Trong möôùi taùm loaïi taâm voâ nhaân naøy coù möôøi laêm loaïi laø taâm quaû vaø ba loaïi laø taâm toá. Taâm toá thì khaùc bieät vôùi taâm baát thieän, taâm thieän vaø taâm quaû. Taâm baát thieän vaø taâm thieän laø nhaân; chuùng coù theå taïo nhöõng haønh ñoäng baát thieän vaø nhöõng haønh ñoäng thieän maø noù coù khaû naêng troå quaû töông xöùng. Taâm quaû laø keát quaû cuûa nghieäp thieän vaø nghieäp baát thieän. Taâm toá vöøa khoâng phaûi laø nhaân vöøa khoâng phaûi laø quaû.

Taâm khaùn nguõ moân laø moät loaïi taâm toá voâ nhaân (Panca dvaøraøvajjanacitta) [1]. Khi moät caûnh tieáp xuùc moät trong naêm caên, thì phaûi coù taâm chuù yù hoaëc höôùng ñeán caûnh xuyeân qua caên ñoù. Khi caûnh saéc tieáp xuùc nhaõn caên, phaûi coù taâm khaùn nguõ moân ñeå chuù yù caûnh saéc xuyeân qua nhaõn moân, taâm khaùn nhaõn moân (Cakkhu dvaøraøvajjanacitta) tröôùc khi coù taâm nhaõn thöùc. Khi caûnh thinh tieáp xuùc nhó caên, taâm khaùn nhó moân (Sota dvaøraøvajjanacitta) phaûi bieát caûnh thinh xuyeân qua nhó moân tröôùc khi coù taâm nhó thöùc. Taâm khaùn nguõ moân ñôn thuaàn höôùng ñeán caûnh maø noù tieáp xuùc moät trong naêm caên. Ví duï noù höôùng ñeán caûnh saéc hoaëc caûnh thinh thì noù tieáp xuùc vaøo caên thích hôïp, nhöng noù khoâng thaáy hoaëc nghe. Taâm khaùn nguõ moân laø taâm toá voâ nhaân, noù phaùt sanh maø khoâng coù nguyeân nhaân; khi taâm naøy phaùt sanh, noù chöa phaûi laø taâm thieän hay baát thieän. Taâm khaùn nguõ moân ñöôïc tieáp noái bôûi moät trong nhöõng taâm nguõ song thöùc maø goïi laø taâm quaû. Trong loä trình taâm bieát caûnh, moãi taâm phaùt sanh thì coù chöùc naêng rieâng cuûa noù.

Taâm bieát moät caûnh xuyeân qua moät trong naêm caên maø noù khoâng bieát baát cöù ñieàu gì khaùc ngoaïi tröø caûnh ñoù. Ví duï, khi ngöôøi ta ñang ñoïc saùch, taâm chæ bieát caûnh saéc maø noù khoâng bieát yù nghóa cuûa töøng chöõ. Sau khi loä trình nhaõn moân ñaõ ñöôïc hoaøn taát, caûnh saéc ñöôïc bieát xuyeân qua yù moân vaø nhö vaäy coù theå coù loä trình taâm yù moân khaùc maø bieát yù nghóa naøo mình ñaõ vieát vaø tö duy veà noù. Nhö vaäy loä trình taâm bieát moät caûnh xuyeân qua moät trong naêm caên vaø loä trình taâm bieát moät caûnh xuyeân qua yù moân.

Loaïi taâm toá voâ nhaân tieáp theo laø taâm khaùn yù moân (Mano dvaøraøvajjanacitta). Loaïi taâm naøy phaùt sanh caû tieán trình caên moân laãn yù moân , nhöng noù laøm hai chöùc naêng khaùc nhau tuøy theo noù phaùt sanh trong hai loaïi tieán trình ñoù, nhö chuùng ta thaáy.

Khi moät caûnh tieáp xuùc trong caùc caên moân, taâm khaùn nguõ moân höôùng ñeán caûnh, moät trong nhöõng taâm nguõ song thöùc bieát caûnh ñoù. Taâm tieáp thu tieáp nhaän caûnh vaø taâm quan saùt thaåm ñònh noù. Loä trình taâm bieát caûnh xuyeân qua caên moân ñoù. Tuy nhieân noù chöa keát thuùc. Taâm quan saùt ñöôïc noái tieáp bôûi moät taâm toá voâ nhaân maø noù bieát caûnh xuyeân qua caên moân vaø "xaùc ñònh" caûnh ñoù goïi laø taâm phaân ñoaùn (Votthapana) [2]. Thaät söï noù coù cuøng moät loaïi taâm khaùn yù moân, nhöng khi noù phaùt sanh trong tieán trình caên moân, noù coù theå ñöôïc goïi laø taâm phaân ñoaùn, vì noù thöïc hieän chöùc naêng phaân ñoaùn caûnh theo tieán trình caên moân. Taâm phaân ñoaùn (sau khi noù phaân ñoaùn caûnh) ñöôïc taâm baát thieän vaø taâm thieän [3] theo sau. Chính taâm phaân ñoaùn vöøa khoâng phaûi laø taâm baát thieän vöøa khoâng phaûi laø taâm thieän; noù laø taâm toá. Taâm naøy phaân ñoaùn caûnh, noù thì voâ ngaõ. Khoâng coù baûn ngaõ coù theå xaùc ñònh seõ coù taâm baát thieän hay taâm thieän khoâng. Taâm baát thieän hoaëc taâm thieän tieáp noái taâm phaân ñoaùn, chuùng thì cuõng voâ ngaõ; tuøy thuoäc vaøo haønh ñoäng baát thieän hay thieän cuûa ngöôøi maø taâm phaân ñoaùn seõ ñöôïc tieáp noái bôûi taâm baát thieän hay taâm thieän.

Nhöõng taâm sanh trong tieán trình caên moân maø bieát moät traàn caûnh nhö maøu saéc hoaëc aâm thanh chuùng sanh vaø dieät noái tieáp laãn nhau. Khi loä trình taâm caên moân ñaõ chaám döùt, nhöõng taâm ñoù ñaõ nhaän bieát traàn caûnh cuõng ñaõ dieät. Nhöõng taâm sanh vaø dieät raát nhanh vaø ngay khi tieán trình nguõ moân chaám döùt, moät loä trình taâm yù moân laïi baét ñaàu, maø noù bieát traàn caûnh vöøa dieät. Maëc duø ñaõ dieät, nhöng noù coù theå laø ñoái töôïng cuûa taâm phaùt sanh trong tieán trình yù moân. Taâm khaùn yù moân laø taâm ñaàu tieân cuûa tieán trình yù moân, noù nhaän bieát caûnh vöøa dieät. Trong loä trình nguõ moân, taâm khaùn nguõ moân bieát caûnh chöa dieät. Ví duï, noù bieát caûnh saéc hoaëc caûnh thinh maø noù vaãn coøn tieáp xuùc caên moân thích hôïp. Tuy nhieân, taâm khaùn yù moân phaùt sanh trong tieán trình yù moân, chuùng coù theå bieát moät ñoái töôïng ñaõ dieät roài. Ví duï noù höôùng ñeán bieát caûnh saéc qua nhaõn moân, hoaëc bieát caûnh thinh qua nhó moân. Sau khi taâm khaùn yù moân ñaõ bieát ñoái töôïng thì taâm thieän vaø taâm baát thieän (trong tröôøng hôïp khoâng phaûi laø vò A la haùn) ñaõ noái tieáp maø noù bieát cuøng caûnh ñoù. Taâm khaùn yù moân vöøa khoâng phaûi laø taâm baát thieän vöøa khoâng phaûi laø taâm thieän, noù laø taâm toá. Tuøy thuoäc vaøo haønh ñoäng cuûa moät ngöôøi maø loaïi taâm khaùn yù moân ñöôïc noái tieáp laø taâm baát thieän hay taâm thieän. Taát caû nhöõng loaïi taâm phaùt sanh vì nhaân duyeân; chuùng thì voâ ngaõ.

Taâm toá voâ nhaân ñöôïc phaân loaïi nhö taâm khaùn yù moân coù theå giöõ hai chöùc naêng: trong loä yù moân noù giöõ chöùc naêng höôùng ñeán, laø höôùng ñeán caûnh qua yù moân; trong loä nguõ moân taâm naøy giöõ chöùc naêng phaùn ñoaùn caûnh. Taâm phaùn ñoaùn caûnh trong loä nguõ moân coù theå ñöôïc goïi laø taâm phaùn ñoaùn [4].

Khi caûnh thinh tieáp xuùc nhó caên noù coù theå ñöôïc bieát do nhöõng taâm phaùt sanh trong loä nhó moân, vaø sau ñoù noù ñöôïc bieát do nhöõng taâm phaùt sanh trong loä yù moân. Tieán trình taâm bieát moät caûnh xuyeân qua moät trong naêm caên vaø yù moân noù noái tieáp nhau nhieàu laàn.

Trong tieán trình taâm xuyeân qua moät trong naêm caên thì laøm theá naøo coù taâm baát thieän vaø taâm thieän, ngay khi ngöôøi ta chöa bieát caûnh ñoù laø gì? Coù theå coù taâm baát thieän vaø thieän tröôùc khi ngöôøi ta bieát caûnh ñoù laø gì. Chuùng ta coù theå so saùnh tình huoáng naøy vôùi tröôøng hôïp cuûa moät treû con, treû con thì thích caûnh saéc röïc rôõ nhö bong boùng tröôùc khi noù bieát raèng ñaây laø bong boùng. Chuùng ta coù theå thích hoaëc khoâng thích moät caûnh tröôùc khi chuùng ta bieát caûnh ñoù laø gì.

Theâm moät taâm toá voâ nhaân nöõa laø tieáu sinh taâm (Hasituppaøda citta). Chæ coù chö vò A la haùn môùi coù loaïi taâm naøy. Khi caùc ngaøi móm cöôøi taâm sinh tieáu naøy coù theå phaùt sanh ôû thôøi ñieåm ñoù. Ngöôøi ta coù theå móm cöôøi baèng nhieàu loaïi taâm khaùc nhau. Khi phaøm nhaân móm cöôøi, nuï cöôøi ñoù coù theå thöïc hieän do taâm baát thieän hoaëc taâm thieän. Chö vò A la haùn khoâng coøn baát cöù loaïi phieàn naõo naøo; caùc ngaøi khoâng coøn taâm baát thieän. Caùc ngaøi khoâng coù taâm thieän maø cuõng khoâng coøn taïo nghieäp nöõa. Thay vì coù taâm thieän, caùc ngaøi coù taâm toá tònh haûo caâu haønh vôùi nhaân tònh haûo. Chö vò A la haùn khoâng coù cöôøi lôùn tieáng, vì caùc ngaøi khoâng coù bieåu hieän söï vui ñuøa; caùc ngaøi chæ móm cöôøi. Khi caùc ngaøi móm cöôøi, nuï cöôøi ñoù coù theå ñöôïc bieåu loä do taâm toá tònh haûo hoaëc taâm toá voâ nhaân maø ñöôïc goïi laø tieáu sinh taâm.

Do ñoù, toång coäng möôøi taùm taâm voâ nhaân, möôøi laêm taâm laø taâm quaû voâ nhaân vaø ba taâm laø taâm toá voâ nhaân. Ba taâm toá voâ nhaân laø:

1. Taâm khaùn nguõ moân
2. Taâm khaùn yù moân
3. Taâm sinh tieáu.

Khi coù hai ngöôøi trong cuøng moät hoaøn caûnh, moät ngöôøi coù theå coù phi nhö lyù taùc yù vaø ngöôøi kia coù theå coù nhö lyù taùc yù, tuøy thuoäc vaøo nghieäp löïc cuûa hoï. Chuùng ta xem trong Töông Öng Boä Kinh (IV, Sanaøyatana, Töông Öng Saùu Xöù, Naêm möôi kinh thöù tö, 202, duïc laäu ) veà vò Tyø khöu, sau khi coù phi nhö lyù taùc yù vò aáy bieát caûnh xuyeân qua moät trong saùu moân, vaø moät vò Tyø khöu khaùc coù nhö lyù taùc yù. Chuùng ta xem ngaøi Moggallaøna daïy chö vò Tyø khöu:

Naøy chö hieàn giaû, toâi seõ daïy cho quí vò phöông phaùp nhieãm duïc laäu vaø phöông phaùp khoâng nhieãm duïc laäu...

Naøy chö hieàn giaû, theá naøo laø nhieãm duïc laäu?

Naøy chö hieàn giaû, ôû ñaây moät vò Tyø khöu, maét thaáy saéc, tham ñaém saéc khaû aùi, chaùn gheùt saéc khoâng khaû aùi, soáng khoâng coù chaùnh nieäm, vaø taâm ích kyû. Vò aáy khoâng bieát roõ nhö thaät, taâm giaûi thoaùt vaø tueä giaûi thoaùt, chính ôû ñaây caùc aùc baát thieän phaùt sanh chöa ñöôïc ñoaïn tröø.

Naøy chö hieàn giaû, vò Tyø khöu naøy ñöôïc goïi laø nhieãm "duïc laäu sau khi maét thaáy saéc, tai, muõi, löôõi. . .taâm bieát caûnh phaùp." Khi vò Tyø khöu an truù nhö vaäy, naøy chö hieàn giaû, naøy chö hieàn giaû, neáu Ma vöông [5] ñeán vôùi vò aáy baèng maét, Ma vöông naém laáy cô hoäi. Neáu ma vöông ñeán vò aáy baèng löôõi...baèng taâm, Ma vöông naém laáy ñoái töôïng, naém laáy cô hoäi...

Naøy chö hieàn giaû, soáng nhö vaäy, caûnh saéc chinh phuïc vò Tyø khöu, vò Tyø khöu khoâng chinh phuïc caûnh saéc. Caûnh thinh, höông, vò, xuùc, vaø caûnh phaùp chinh phuïc vò Tyø khöu, khoâng phaûi vò Tyø khöu chinh phuïc caûnh phaùp. Naøy chö hieàn giaû, vò Tyø khöu naøy ñöôïc goïi laø "ngöôøi bò saéc, thinh, höông, vò, xuùc, phaùp chinh phuïc". Vò aáy bò caùc aùc baát thieän phaùp, nhieãm oâ chinh phuïc, daãn ñeán taùi sanh, ñaày sôï haõi, quaû ñau khoå, töông lai cuûa vò ñoù taùi sanh, giaø vaø cheát. Nhö vaäy naøy chö hieàn giaû, vò aáy bò nhieãm duïc laäu.

Vaø naøy chö hieàn giaû, theá naøo laø ngöôøi khoâng bò nhieãm duïc laäu?

ÔÛ ñaây, naøy chö hieàn giaû, moät vò Tyø khöu maét thaáy saéc, khoâng tham ñaém saéc khaû aùi, khoâng chaùn gheùt saéc khoâng khaû aùi...

Löôõi neám vò... yù bieát caûnh phaùp, vò aáy khoâng tham ñaém phaùp khaû aùi, khoâng gheùt boû phaùp khoâng khaû aùi, nhöng soáng an truù chaùnh nieäm, vôùi taâm voâ löôïng. Cho neân vò aáy bieát roõ nhö thaät, taâm giaûi thoaùt, tueä giaûi thoaùt, chính nôi ñaây, caùc aùc baát thieän phaùp phaùt sanh ñöôïc ñoaïn tröø hoaøn toaøn.

Naøy chö hieàn giaû, vò Tyø khöu naøy ñöôïc goïi laø khoâng bò nhieãm duïc laäu sau khi maét thaáy saéc...khoâng nhieãm duïc laäu sau khi yù bieát caûnh phaùp. Soáng nhö vaäy, naøy chö hieàn giaû, neáu Ma vöông ñeán vôùi vò aáy baèng maét, baèng löôõi, baèng yù...ma vöông khoâng naém baét ñoái töôïng, khoâng naém ñöôïc cô hoäi...

Vaõ laïi, naøy chö hieàn giaû, soáng nhö vaäy laø vò Tyø khöu chinh phuïc saéc, caùc saéc khoâng chinh phuïc vò aáy. Vò aáy chinh phuïc caûnh thinh, höông, vò, xuùc, phaùp. Vaø chuùng khoâng chinh phuïc vò aáy. Nhö vaäy naøy chö hieàn giaû moät vò Tyø khöu ñöôïc goïi laø "ngöôøi chinh phuïc saéc, thinh, höông, vò, xuùc, phaùp". Vò aáy chinh phuïc caùc aùc baát thieän phaùp, nhieãm oâ, daãn ñeán taùi sanh, ñaày sôï haõi, keát quaû laø ñau khoå, sanh, giaø vaø cheát. Nhö vaäy naøy chö hieàn giaû, vò ñoù ñaõ thoaùt khoûi duïc laäu.
 
 

1/- Taâm toá laø gì?
2/- Khi chuùng ta móm cöôøi, nuï cöôøi ñoù thöôøng bieåu loä taâm tham phaûi khoâng?
3/- Taâm baát thieän vaø taâm thieän coù theå phaùt sanh trong moät tieán trình nguõ moân khoâng?

[1] "Panca" laø naêm, "dvaøra" laø moân, "aøvajjana" laø chuù yù ñeán hay höôùng veà.

[2] Votthapana coù theå ñöôïc dòch laø "thích hôïp", "thieát laäp" hay "xaùc ñònh".

[3] Ngoaïi tröø tröôøng hôïp baäc A la haùn khoâng coù taâm thieän maø cuõng khoâng coù taâm baát thieän, nhöng coù taâm toá.

[4] Trong 89 loaïi taâm khoâng coù loaïi taâm phaùn ñoaùn ñaëc bieät naøy, taâm khaùn yù moân giöõ chöùc naêng phaùn ñoaùn.

[5] "AÙc phaùp": Maøra aùm chæ cho nhöõng ñieàu baát thieän vaø ñau khoå.