Nhieàu khi coù nhöõng taâm phaùt sanh bieát nhöõng caûnh khaùc nhau xuyeân qua nguõ caên vaø yù moân. Khi taâm nhaõn thöùc vaø nhó thöùc phaùt sanh thì chuùng ta tham ñaém vaøo chuùng. Nhöõng taâm naøy phaùt sanh vì nhöõng nhaân duyeân khaùc nhau. Taâm nhaõn thöùc vaø taâm tham bieát caûnh saéc khoâng phaùt sanh cuøng moät luùc, chuùng thì khaùc nhau vaø coù nhöõng chöùc naêng khaùc nhau. Chuùng ta seõ hieåu nhieàu veà caùc loaïi taâm neáu, chuùng ta bieát chuùng phaùt sanh theo thöù töï vaø chuùng coù chöùc naêng gì. Moãi taâm ñeàu coù chöùc naêng rieâng cuûa noù (Kicca). Taâm coù taát caû 14 chöùc naêng.

Taâm phaùt sanh ôû thôøi ñieåm ñaàu tieân cuûa kieáp soáng cuõng phaûi coù moät chöùc naêng. Taùi sanh laø gì, vaø thaät söï caùi gì ñi taùi sanh? Chuùng ta noùi ñeán söï taùi sanh cuûa moät em beù, nhöng trong thöïc teá, chæ coù danh vaø saéc taùi sanh. Taùi sanh laø danh töø tuïc ñeá. Chuùng ta neân xem xeùt taùi sanh thaät söï laø gì. Danh vaø saéc sanh dieät luoân luoân vaø nhö vaäy luoân luoân coù sanh töû. Ñeå hieåu nguyeân nhaân taùi sanh, chuùng ta neân bieát nhöõng lyù do naøo danh saéc phaùt sanh ôû khoaûnh khaéc ñaàu tieân cuûa kieáp soáng môùi.

Ñieàu gì phaùt sanh ñaàu tieân cuûa ñôøi soáng chuùng ta, danh hoaëc saéc? ÔÛ baát cöù khoaûnh khaéc naøo cuûa ñôøi soáng, chuùng ta cuõng ñeàu coù caû danh laãn saéc. Trong caùc caûnh giôùi coù naêm uaån (4 danh uaån vaø moät saéc uaån), danh khoâng theå phaùt sanh maø khoâng coù saéc; taâm khoâng theå phaùt sanh maø khoâng coù thaân [1]. Ñieàu gì chuùng ta laøm toát cho baát cöù khoaûnh khaéc naøo cuûa ñôøi soáng thì cuõng laøm toát cho khoaûnh khaéc ñaàu tieân cuûa kieáp soáng chuùng ta. ÔÛ khoaûnh khaéc ñaàu tieân cuûa kieáp soáng chuùng ta, danh vaø saéc phaûi phaùt sanh cuøng moät luùc. Taâm phaùt sanh vaø luùc ñoù goïi laø taâm taùi tuïc (patisandhi citta) [2]. Vì khoâng coù taâm naøo phaùt sanh maø khoâng coù nguyeân nhaân. Taâm taùi tuïc cuõng phaûi coù nguyeân nhaân. Taâm taùi tuïc laø taâm ñaàu tieân cuûa kieáp soáng môùi vaø nhö vaäy nguyeân nhaân cuûa noù coù theå laø trong quaù khöù. Ngöôøi ta coù theå hoaøi nghi veà kieáp quaù khöù, nhöng neáu khoâng coù kieáp quaù khöù thì laøm theá naøo con ngöôøi coù theå khaùc bieät nhö vaäy? Chuùng ta coù theå thaáy raèng con ngöôøi sanh ra coù nhöõng nghieäp löïc khaùc nhau. Chuùng ta coù theå giaûi thích caù tính cuûa moät em beù chæ do cha meï? Ñieàu chuùng ta muoán noùi thaät söï "caù tính" laø danh. Cha meï coù theå chuyeån ñoåi theâm danh phaùp nöõa maø noù dieät ngay khi noù phaùt sanh? Chaéc chaén coù nhöõng nhaân toá khaùc laøm trôï duyeân cho caù tính cuûa moät em beù. Caùc taâm sanh dieät noái tieáp laãn nhau vaø nhö vaäy moãi taâm trôï duyeân cho taâm keá. Taâm cuoái cuøng cuûa kieáp quaù khöù (taâm töû ) ñöôïc noái tieáp bôûi taâm ñaàu tieân cuûa kieáp soáng naøy. Cho neân nhöõng khuynh höôùng nguû ngaàm maø ngöôøi ta taïo trong kieáp quaù khöù coù theå lieân tuïc baèng caùch lieân tuïc töø taâm naøy ñeán taâm keá vaø töø kieáp quaù khöù ñeán kieáp hieän taïi. Bôûi vì ngöôøi ta ñaõ huaân taäp nhöõng huynh höôùng nguû ngaàm trong kieáp quaù khöù khaùc nhau, neân hoï taùi sanh coù nhuõng huynh höôùng nguû ngaàm vaø nhöõng sôû thích khaùc nhau.

Khoâng nhöõng chuùng ta thaáy raèng, con ngöôøi coù nhöõng ñaëc tính khaùc nhau, maø coøn thaáy raèng hoï taùi sanh trong nhöõng hoaøn caûnh khaùc nhau; moät soá ngöôøi taùi sanh trong nhöõng hoaøn caûnh thuaän lôïi vaø moät soá ngöôøi khaùc taùi sanh trong hoaøn caûnh khoå ñau. Ñeå hieåu roõ ñieàu naøy chuùng ta khoâng neân chaáp nhöõng danh töø tuïc ñeá nhö "con ngöôøi" hoaëc "hoaøn caûnh". Neáu chuùng ta suy nghó theo phaùp chaân ñeá, chuùng ta seõ thaáy raèng, chuùng sanh soáng trong hoaøn caûnh haïnh phuùc hoaëc ñau khoå thì khoâng coù gì khaùc, ngoaïi tröø vieäc caûm nhaän nhöõng ñoái töôïng laïc vaø baát laïc xuyeân qua maét, tai, muõi, löôõi vaø thaân caên. Ñoù laø quaû thieän hoaëc quaû baát thieän. Quaû khoâng phaùt sanh maø khoâng coù nhaân duyeân; noù laø nguyeân nhaân cuûa nghieäp thieän hoaëc nghieäp baát thieän. Con ngöôøi khaùc nhau neân taïo nghieäp khaùc nhau vaø moãi haønh ñoäng mang laïi keát quaû rieâng cuûa noù. Söï thaät laø con ngöôøi taùi sanh trong nhöõng hoaøn caûnh khaùc nhau phaûi coù moät nhaân duyeân: noù laø duyeân nghieäp ñaõ taïo trong kieáp soáng quaù khöù. Nghieäp daãn daét con ngöôøi taùi sanh. Taâm taùi tuïc laø keát quaû cuûa nghieäp.

Treân theá gian naøy, chuùng ta thaáy söï taùi sanh khaùc nhau cuûa con ngöôøi vaø loaøi thuù. Khi chuùng ta so saùnh kieáp soáng cuûa loaøi thuù vôùi kieáp soáng con ngöôøi, chuùng ta nhaän thaáy raèng taùi sanh kieáp thuù thì ñau khoå; noù laø quaû baát thieän. Taùi sanh kieáp ngöôøi laø quaû thieän, cho duø con ngöôøi sanh ra gaëp phaûi ngheøo khoù hoaëc phaûi chòu ñöïng nhieàu ñieàu baát haïnh suoát ñôøi soáng cuûa hoï. Sôû dó taâm taùi tuïc cuûa con ngöôøi coù nhöõng möùc ñoä quaû thieän khaùc nhau bôûi vì con ngöôøi ñaõ taïo nghieäp thieän ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau.

ÔÛ khoaûnh khaéc ñaàu tieân cuûa kieáp soáng, nghieäp taïo taâm taùi tuïc vaø ñoàng thôøi saéc cuõng phaûi phaùt sanh. Ngöôøi ta coù theå töï hoûi nguyeân nhaân gì saéc phaùp phaùt sanh vaøo khoaûnh khaéc ñaàu tieân cuûa kieáp soáng. Chuùng ta thaáy raèng, con ngöôøi taùi sanh coù nhöõng ñaëc ñieåm veà thaân khaùc nhau: coù ngöôøi maïnh, keû yeáu, coù ngöôøi bò taät nguyeàn khi sanh ra. Ñieàu naøy phaûi coù nguyeân nhaân cuûa noù. Ñoù laø nghieäp duyeân khieán cho caû danh laãn saéc taùi sanh.

Saéc phaùp chuùng ta coù theå goïi laø "saéc cheát" vaø saéc phaùp chuùng ta cuõng coù theå goïi laø "caây" do nghieäp taïo? Caây thì khoâng coù "taùi sanh" bôûi vì caây thì khoâng coù taïo nghieäp thieän vaø nghieäp baát thieän; noù khoâng coù nghieäp khieán cho söï taùi sanh cuûa noù. Thôøi tieát laø ñieàu kieän cho söï soáng cuûa caây. Ñoái vôùi con ngöôøi, nghieäp taïo ra saéc phaùp ôû saùt na taâm taùi tuïc phaùt sanh. Khoâng coù kieáp soáng, neáu nghieäp khoâng taïo ra saéc phaùp töø khoaûnh khaéc ñaàu tieân cuûa kieáp soáng. Coù boán yeáu toá taïo ra saéc thaân khaùc nhau. Nhö chuùng ta bieát nghieäp laø moät yeáu toá. Nhöõng yeáu toá khaùc laø: taâm, thôøi tieát vaø vaät thöïc. Nghieäp taïo ra saéc phaùp ôû saùt na taâm taùi tuïc phaùt sanh vaø sau ñoù nhöõng yeáu toá khaùc cuõng baét ñaàu taïo ra saéc phaùp. Thôøi tieát taïo ra saéc phaùp; neáu khoâng coù thôøi tieát thích hôïp thì kieáp soáng môùi khoâng theå phaùt trieån. Thôøi tieát taïo ra saéc phaùp suoát caû kieáp soáng. Ngay khi taâm taùi tuïc dieät, ôû saùt na taâm keá tieáp phaùt sanh, taâm cuõng baét ñaàu taïo ra saéc phaùp, vaø noù taïo ra saéc phaùp suoát caû kieáp soáng cuûa chuùng ta. Xa hôn nöõa, vaät thöïc taïo ra saéc ñeå cho saéc thaân phaùt trieån. Noù taïo saéc phaùp suoát caû ñôøi soáng cuûa chuùng ta. Nhö vaäy chuùng ta thaáy raèng coù boán yeáu toá taïo ra saéc thaân.

Ñoái vôùi saéc phaùp khoâng hieän höõu trong thaân maø hieän höõu beân ngoaøi, nhö saéc trong vaät lieäu hö hoaëc caây cheát, nhöõng saéc naøy duy nhaát do thôøi tieát taïo ra.

Nghieäp taïo ra saéc phaùp khoâng nhöõng ôû khoaûnh khaéc ñaàu tieân cuûa kieáp soáng maø suoát caû caû ñôøi soáng cuûa chuùng ta. Nghieäp khoâng nhöõng taïo ra taâm quaû maø noù bieát caûnh laïc hoaëc baát laïc qua caên moân, maø noù coøn taïo ra suoát caû kieáp soáng cuûa chuùng ta nhöõng saéc phaùp maø coù chöùc naêng nhö caên moân do nhöõng caûnh naøy chuùng ñöôïc tieáp nhaän. Ví duï chuùng ta coù theå taïo ra nhaõn caên rieâng cuûa chuùng ta? Noù khoâng theå do thôøi tieát taïo ra, maø chæ do nghieäp taïo. Söï gheùp maét khoâng theå thaønh töïu ngoaïi tröø nghieäp taïo ra nhaõn caên trong thaân cuûa ngöôøi tieáp nhaän.

Söï taùi sanh baèng thai baøo cuûa ngöôøi meï khoâng phaûi laø caùch duy nhaát cuûa söï taùi sanh. Chuùng ta hoïc Phaät phaùp thaáy raèng coù boán caùch taùi sanh khaùc nhau: thai sanh, noaõn sanh, thaáp sanh, hoùa sanh.

Ngöôøi ta muoán bieát khi naøo söï soáng baét ñaàu trong baøo thai cuûa ngöôøi meï. Chuùng ta khoâng theå xaùc ñònh khoaûng thôøi gian chính xaùc. Söï soáng baét ñaàu ôû saùt na taâm taùi tuïc ñoàng sanh cuøng moät luùc vôùi saéc do nghieäp taïo. Moät kieáp soáng chaám döùt khi taâm töû dieät. Cho ñeán khi naøo taâm töû chöa dieät thì ngöôøi vaãn coøn soáng. Ngöôøi ta khoâng theå bieát khoaûng thôøi gian taâm töû cuûa ngöôøi khaùc sanh vaø dieät ngoaïi tröø ngöôøi ñoù coù tha taâm thoâng. Ñöùc Phaät vaø ñeä töû cuûa ngaøi ñaõ coù taâm naøy cho neân coù theå bieát chính xaùc thôøi gian cheát cuûa ngöôøi khaùc.

Chuùng ta coù theå töï hoûi, nghieäp gì trong kieáp soáng cuûa chuùng ta taïo ra taâm taùi tuïc cuûa kieáp soáng keá. Moät soá ngöôøi tin raèng, do laøm nhieàu haønh ñoäng thieän trong kieáp naøy cho neân hoï tin chaéc söï taùi sanh cuûa hoï an vui. Nghieäp taïo ra söï taùi sanh thì khoâng caàn thieát töø kieáp naøy. Trong quaù khöù cuõng nhö trong kieáp hieän taïi chuùng ta ñaõ taïo nghieäp baát thieän laãn nghieäp thieän vaø nhöõng nghieäp naøy coù nhöõng möùc ñoä khaùc nhau. Moät soá nghieäp troå quaû trong cuøng moät kieáp maø chuùng ta ñaõ taïo, moät soá nghieäp troå quaû trong hình thöùc taâm taùi tuïc cuûa kieáp töông lai, hoaëc chuùng troå quaû trong tieán trình cuûa kieáp töông lai. Chuùng ta thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng trong kieáp quaù khöù coù theå daãn ñeán taùi sanh nhöng chöa troå quaû. Chuùng ta khoâng bieát nghieäp naøo seõ taïo ra söï taùi sanh keá tieáp cuûa chuùng ta.

Neáu nghieäp baát thieän daãn ñeán söï taùi sanh cuûa kieáp soáng keá seõ coù söï taùi sanh ñau khoå. Trong tröôøng hôïp naøy nhöõng taâm phaùt sanh tröôùc saùt na taâm laø taâm baát thieän vaø chuùng bieát moät caûnh baát laïc. Taâm taùi tuïc cuûa kieáp soáng keá tieáp noái taâm töû, chuùng bieát cuøng caûnh baát laïc ñoù. Neáu nghieäp thieän daãn ñeán söï taùi sanh thì seõ coù söï taùi sanh an vui. Trong tröôøng hôïp naøy taâm thieän phaùt sanh tröôùc saùt na taâm töû vaø chuùng bieát caûnh laïc, Taâm taùi tuïc cuûa kieáp soáng keá bieát cuøng caûnh laïc ñoù.

Ngöôøi ta muoán bieát chính xaùc veà söï taùi sanh an vui cuûa mình baèng caùch kieåm soaùt nhöõng taâm cuoái cuøng tröôùc taâm töû, baèng caùch taïo cho hoï coù taâm thieän khoâng? Moät soá ngöôøi môøi chö Tyø khöu ñeán tuïng kinh cho ngöôøi saép cheát ñeå giuùp hoï coù nhieàu taâm thieän. Tuy nhieân, khoâng ai baûo ñaûm raèng söï taùi sanh cuûa ngöôøi ñoù seõ an vui, haïnh phuùc, ngoaïi tröø ngöôøi ñoù ñaït ñöôïc moät trong boán töøng thaùnh. Taâm luoân luoân khoáng cheá chuùng ta. Baây giôø chuùng ta coù theå kieåm soaùt taâm cuûa chuùng ta ñöôïc khoâng? Vì chuùng ta khoâng theå thöïc hieän ñöôïc ñieàu naøy, laøm theá naøo chuùng ta coù theå kieåm soaùt taâm cuûa chuùng ta ôû thôøi ñieåm tröôùc khi cheát? Khoâng ai coù theå quyeát ñònh veà söï taùi sanh cuûa mình trong kieáp soáng töông lai. Sau nhöõng taâm baát thieän vaø nhöõng taâm thieän cuoái cuøng trong ñôøi soáng ñaõ dieät thì taâm töû phaùt sanh. Taâm töû ñöôïc noái tieáp bôûi taâm taùi tuïc cuûa kieáp soáng töông lai. Khi taâm taùi tuïc phaùt sanh thì moät kieáp soáng môùi laïi baét ñaàu. Khi naøo coøn nghieäp thì vaãn coøn kieáp soáng töông lai.

Taâm taùi tuïc thöïc hieän nhieäm vuï taùi sanh. Noù "noái lieàn" kieáp soáng quaù khöù vôùi kieáp soáng hieän taïi. Bôûi vì chæ coù taâm ñaàu tieân cuûa kieáp soáng thöïc hieän nhieäm vuï taùi sanh, chæ coù moät taâm taùi tuïc trong ñôøi soáng. Khoâng coù baûn ngaõ luaân hoài töø kieáp naøy sang kieáp khaùc; chæ coù Danh saéc sanh vaø dieät. Kieáp soáng hieän taïi thì khaùc bieät vôùi kieáp soáng quaù khöù nhöng noù lieân tuïc cho ñeán kieáp soáng hieän taïi ñöôïc kieáp soáng quaù khöù laøm duyeân. Vì taâm taùi tuïc noái tieáp taâm töû cuûa kieáp soáng quaù khöù, nhöõng khuynh höôùng nguû ngaàm ñöôïc tích luõy trong kieáp quaù khöù tieáp dieãn vôùi taâm taùi tuïc. Nhö vaäy, ngöôøi ta coù nhöõng sôû thích trong kieáp soáng hieän taïi laø do nhaân duyeân trong quaù khöù.

Taâm taùi tuïc laø keát quaû cuûa haønh ñoäng thieän hoaëc haønh ñoäng baát thieän ñaõ laøm trong quaù khöù. Caûnh maø taâm taùi tuïc bieát, nhö chuùng ta hieåu, thì gioáng nhö caûnh taâm baát thieän hoaëc taâm thieän quaù khöù bieát maø noù phaùt sanh tröôùc taâm töû cuûa kieáp soáng quaù khöù. Thanh tònh ñaïo (XVII, 164-168) giaûi thích baèng caùch so saùnh raèng maëc duø kieáp hieän taïi khaùc vôùi kieáp quaù khöù nhöng noù coù söï lieân tuïc. Chuùng sanh ñöôïc taùi sanh thì khoâng gioáng nhö chuùng sanh trong kieáp quaù khöù, nhöng noù ñöôïc trôï duyeân do kieáp quaù khöù. Noù "khoâng tuyeät ñoái gioáng nhau maø cuõng khoâng tuyeät ñoái khaùc nhau", nhö Thanh tònh ñaïo giaûi thích. Chuùng ta xem phaàn taâm taùi tuïc:

Coù theå möôïn hình aûnh tieáng vang,
Ñeå ví duï cho söï töông tuïc,
Tieáp dieãn nhau, neân khoâng theå noùi,
Laø töông ñoàng hay dò bieät.

Vaø vôùi doøng töông tuïc thì noù khoâng coù töông ñoàng hay dò bieät .Vì neáu noù hoaøn toaøn gioáng nhau trong doøng töông tuïc thì seõ khoâng coù vaán ñeà söõa ñoâng. Vaø nhö vaäy neáu noù hoaøn toaøn khaùc bieät nhau, söõa ñoâng seõ khoâng chuyeån hoùa töø söõa. Vaø nhö vaäy ñoái vôùi phaùp duyeân sinh ... Do vaäy, ôû ñaây khoâng neân noùi chuùng khoâng hoaøn toaøn gioáng nhau hoaëc hoaøn toaøn khaùc nhau.

Neáu ngöôøi ta khoâng hieåu raèng taùi sanh laø keát quaû cuûa nghieäp thì hoï hoan hyû trong vieäc taùi sanh vaø chöøng naøo coøn nghieäp thì chuùng sanh coøn sanh töû luaân hoài. Vì voâ minh ngöôøi ta khoâng thaáy nguy hieåm cuûa söï taùi sanh. Hieän nay chuùng ta ñang soáng trong coõi nhaân loaïi nhöng cho ñeán khi naøo chuùng ta chöa ñaït ñöôïc moät trong boán taàng thaùnh thì chuùng ta khoâng daùm baûo ñaûm raèng seõ khoâng sa ñoïa moät trong boán ñöôøng aùc ñaïo. Taát caû chuùng ta ñaõ taïo vöøa nghieäp baát thieän laãn nghieäp thieän trong nhöõng kieáp khaùc nhau. Coù ai bieát nhöõng haønh ñoäng naøo seõ phaùt sanh taâm taùi tuïc cuûa kieáp soáng töông lai, cho duø chuùng ta vaãn tieáp tuïc thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng thieän? Moät soá ngöôøi nghó raèng taùi sanh treân coõi trôøi thì höôûng thuï nhieàu hoan laïc, nhöng hoï khoâng hieåu kieáp soáng treân coõi trôøi thì khoâng tröôøng toàn, sau khi heát tuoåi trôøi, thì moät aùc nghieäp maø hoï ñaõ taïo trong quaù khöù coù theå taùi sanh trong khoå caûnh.

Chuùng ta xem trong 'Kinh Hieàn ngu (Trung boä kinh taäp III, 129 ) khi ñöùc Phaät ngöï trong vöôøn Jeta, tònh xaù cuûa oâng Caáp Coâ Ñoäc, ngaøi daïy cho caùc thaày Tyø khöu veà söï ñau khoå trong ñòa nguïc vaø söï ñau khoå cuûa baøng sanh. Ñöùc Phaät daïy:

"Naày chö Tyø khöu, trong nhieàu phaùp moân, Nhö Lai tuyeân thuyeát veà baøng sanh, nhöng khoù giaûi thích cho ñaày ñuû, naøy chö Tyø khöu vì coù quaù nhieàu söï ñau khoå cuûa loaøi baøng sanh.

Naøy chö Tyø khöu, gioáng nhö moät ngöôøi neùm moät khuùc caây coù moät caùi loã xuoáng bieån. Gioù töù phöông thoåi khuùc caây troâi daït töù phía. Coù moät con ruøa muø moät traêm naêm noåi treân maët bieån moät laàn. Naøy caùc thaày Tyø khöu, caùc thaày nghó gì? Con ruøa muø ñoù coù theå chui coå cuûa noù vaøo trong loã hoûng cuûa khuùc caây ñöôïc khoâng?"

"Neáu coù, baïch Theá Toân, chæ moät laàn trong thôøi gian raát daøi."

"Duø sôùm hay muoän, naøy chö Tyø khöu, con ruøa muø ñoù coù theå chui vaøo loã caây; Nhö Lai noùi raèng, naøy chö Tyø khöu, coøn khoù hôn ñieàu ñoù nöõa, ngöôøi ngu maø sanh vaøo boán ñöôøng aùc ñaïo thì khoù sanh laøm ngöôøi. Naøy chö Tyø khöu, ñoù laø nguyeân nhaân gì? Vì ôû ñoù hoï khoâng haønh theo phaùp, taâm khoâng an tònh, khoâng laøm ñieàu thieän, khoâng laøm phöôùc. Naøy chö Tyø khöu, vì ôû ñoù chuùng caáu xeù laãn nhau, aên thòt laãn nhau. Naøy chö Tyø khöu, ñoâi khi moät laàn trong thôøi gian raát laâu, neáu ngöôøi ngu ñöôïc taùi sanh laøm ngöôøi, hoï sanh trong gia ñình thaáp heøn: gia ñình laøm ngheà thôï saên, laøm ngheà ñan tre, laøm ngheà ñoùng xe, laøm ngheà ñoå phaân, trong moät gia ñình ngheøo khoù nhö vaäy, thì nhöõng nhu caàu vaät chaát haèng ngaøy raát ngheøo tuùng. Xa hôn nöõa, hoï baát haïnh, xaáu xí, khoù nhìn, luøn thaáp, bònh hoaïn, muø loøa hay taät nguyeàn; hoï seõ thieáu thoán thöùc aên, thöùc uoáng, quaàn aùo, xe coä, traøng hoa, höông thôm, giöôøng naèm, choã ôû vaø aùnh saùng; hoï seõ haønh thaân aùc haïnh, khaåu aùc haïnh, yù aùc haïnh. Bôûi vì thaân khaåu yù baát tònh nhö vaäy, cho neân sau khi thaân hoaïi maïng chung, hoï sanh vaøo khoå caûnh, aùc thuù, ñoïa xöù, ñòa nguïc...

...naøy chö Tyø khöu, ñaây laø ñoïa xöù hoaøn toaøn vieân maõn cuûa ngöôøi ngu..."

Chuùng ta xem Töông öng boä kinh (II, phaåm Nidaøna, chöông XV, Töông öng Voâ thuûy, 10, ngöôøi) khi Ñöùc Phaät ngöï ôû Rajagaha, treân nuùi Linh Thöùu, ngaøi daïy cho chö Tyø khöu:

Naøy chö Tyø khöu, voâ thuûy laø luaân hoài. Khôûi ñieåm thì khoâng theå neâu roõ, ñoái vôùi söï löu chuyeån luaân hoài cuûa chuùng sanh, do voâ minh vaø tham aùi troùi buoäc...

Naøy chö Tyø khöu, xöông cuûa moät ngöôøi trong voâ löôïng kieáp coù theå laø moät ñoài xöông, moät choàng xöông, moät ñoáng xöông lôùn nhö nuùi Vepulla, neáu coù ngöôøi thu gom taát caû nhöõng xöông naøy vaø gìn giöõ khoâng cho bò hö hoaïi.

Ñieàu naøy laø theá naøo? naøy caùc thaày Tyø khöu, voâ thuûy laø luaân hoài. Khôûi ñieåm khoâng theå neâu roõ ñoái vôùi söï löu chuyeån luaân hoài cuûa chuùng sanh, do voâ minh vaø tham aùi troùi buoäc...

Nhö xöông ngöôøi chaát thaønh ñoáng
Soáng trong voâ soá löôïng kieáp
Coù theå cao baèng nuùi lôùn
Baäc ñaïo sö daïy nhö theá.
Noù cao lôùn nhö nuùi Vipula
Phía baéc cuûa nuùi Linh Thöùu
Nuùi cuûa thaønh phoá xöù Magadha.
Khi ngöôøi ñaït ñöôïc tueä quaùn
Seõ thaáy ñöôïc boán thaùnh ñeá
Khoå vaø nguyeân nhaân cuûa khoå
Níp baøn laø con ñöôøng haïnh phuùc
Con ñöôøng thaùnh ñaïo taùm ngaønh
Daãn ñeán chaám döùt khoå ñau.
Vò aáy coù theå luaân hoài
Khoâng quaù baûy kieáp laøm ngöôøi
Seõ ñoaïn tröø moïi ñau khoå
Vaø taát caû möôøi Kieát söû.

CAÂU HOÛI:

1/- Taâm coù bao nhieâu chöùc naêng?
2/- Taâm coù boán loaïi: baát thieän, thieän, quaû vaø toá. Taâm taùi tuïc thuoäc loaïi naøo?
3/- Coù phaûi taùi sanh laøm ngöôøi thì luoân luoân laø keát quaû cuûa nghieäp thieän?
4/- Khi naøo kieáp soáng cuûa con ngöôøi baét ñaàu?
5/- Taïi sao sanh laø khoå?

[1] Coù nhöõng coõi khaùc nhau maø con ngöôøi taùi sanh vaø khoâng taùi sanh trong taát caû caùc coõi coù caû danh laãn saéc. Trong vaøi coõi chæ coù danh vaø trong moät coõi chæ coù saéc.

[2] Patisandhi: noái laïi, noù noái kieáp soáng quaù khöù vôùi kieáp soáng hieän taïi. Noù thöôøng ñöôïc dòch laø thöùc taùi sanh, nhöng vì khoâng coù con ngöôøi taùi sanh, cho neân thöùc taùi sanh coù leõ thì ñuùng hôn