Taâm bieát ñieàu gì? Noù bieát caûnh. Khoâng coù taâm naøo maø khoâng bieát caûnh. Khi chính caûnh hieän dieän qua 1 trong 5 caên vaø yù moân, chuùng ta nhaän thöùc raèng taâm coù bieát caûnh khoâng? Chöøng naøo thaáy ñöôïc vaïn phaùp roõ raøng chuùng ta nghó raèng baûn ngaõ bieát caûnh, vaø xa hôn nöõa chuùng ta cho caûnh laø thöôøng haèng vaø noù laø cuûa toâi. Ví duï, khi chuùng ta thaáy moät khuùc goã, chuùng ta quen suy nghó laø caûnh maø ñöôïc thaáy ôû thôøi ñieåm ñoù laø khuùc goã; chuùng ta khoâng nhaän thöùc raèng chæ coù caûnh saéc laø caûnh maø ngöôøi ta coù theå ñöôïc thaáy. Ví duï, khi chuùng ta ñuïng khuùc goã, cöùng hoaëc meàm noù ñöôïc bieát qua thaân caên. Chuùng ta cho khuùc goã laø caùi gì vónh cöõu, nhöng nhöõng gì chuùng ta goïi laø khuùc goã laø coù nhieàu loaïi saéc khaùc nhau chuùng sanh vaø dieät. Duy nhaát chæ coù ñaëc tính cuûa saéc phaùp ngöôøi ta coù theå bieát ôû thôøi ñieåm, khi chính noù hieän dieän. Neáu chuùng ta phaùt huy söï hieåu bieát veà nhöõng ñaëc tính khaùc nhau maø noù xuaát hieän xuyeân qua caùc caên khaùc nhau chuùng ta seõ coù theå nhaän chaân ñöôïc vaïn phaùp nhö thaät.

Baäc thaùnh nhìn cuoäc ñôøi khaùc vôùi keû phaøm phu. Ñieàu naøo keû phaøm phu cho laø haïnh phuùc thì baäc thaùnh cho laø ñau khoå; ñieàu naøo keû phaøm phu cho laø ñau khoå thì baäc thaùnh cho ñoù laø haïnh phuùc. Trong Töông Öng Boä Kinh (IV, Salaøyatanavagga, Naêm möôi thöù ba, chöông IV, 136). Keä ngoân coù daïy raèng:

Saéc, thinh, höông, vò vaø xuùc
Cuøng vôùi taát caû caùc phaùp
Khaû laïc, khaû hyû, khaû yù
Nhö vaäy ngöôøi ta goïi chuùng
Chö thieân vaø caû ngöôøi ñôøi.
Ñeàu xem chuùng laø khaû laïc
Khi naøo chuùng ñöôïc ñoaïn dieät
Thieân nhaân ñeàu thaáy ñau khoå.
Baäc thaùnh thì thaáy an laïc
Khi naøo thaân kieán ñoaïn dieät
Baäc thaùnh thì thaáy traùi ngöôïc
Moïi khía caïnh cuûa ñôøi thöôøng
Ñieàu ngöôøi ñôøi cho laø laïc
Baäc thaùnh laïi cho laø khoå.
Ñieàu ngöôøi ñôøi goïi laø khoå
Thaùnh nhaân laïi cho laø laïc.
Thaáy phaùp khoù nhaän bieát ñöôïc.
Ngöôøi voâ trí thì meâ loaïn.
Toái taêm do bôûi voâ minh
Muø loøa khoâng thaáy aùnh saùng...

Caûnh ñaàu tieân laø caûnh saéc. Caûnh ñöôïc bieát qua nhaõn moân chæ laø moät loaïi saéc phaùp maø noù laø caûnh saéc. Chuùng ta coù theå goïi noù laø caûnh saéc hoaëc laø maøu saéc, khoâng thaønh vaán ñeà khi chuùng ta ñaët teân noù nhö theá naøo; nhöng chuùng ta neân bieát raèng noù chæ laø saéc, maø noù xuaát hieän qua maét. Caûnh saéc khoâng phaûi laø moät vaät hoaëc moät con ngöôøi maø chuùng ta coù theå hình dung ñöôïc. Khi chuùng ta suy nghó laø chuùng ta thaáy caây, thuù vaät vaø con ngöôøi thì chuùng ta suy nghó veà nhöõng yù nieäm vaø nhöõng luùc nhö vaäy thì khaùc bieät vôùi söï thaáy, bieát ñieàu gì ñoù laø caûnh saéc.

Loaïi caûnh thöù hai laø caûnh thinh (Saddaørammana)

Loaïi caûnh thöù ba laø caûnh höông (Gandhaørammana)

Loaïi caûnh thöù tö laø caûnh vò (Rasaørammana)

Loaïi caûnh thöù naêm laø caûnh xuùc (Photthabbaørammana) ñöôïc bieát qua thaân caên. Caûnh xuùc bao goàm nhöõng caûnh saéc nhö sau:

Ñòa ñaïi (Pathavi dhaøtu) [1], ñaát ñöôïc bieát nhö laø cöùng hoaëc meàm.
Hoûa ñaïi (Tejo dhaøtu), löûa ñöôïc bieát nhö laø noùng hoaëc laïnh
Phong ñaïi (Vaøyo dhaøtu) ,gioù ñöôïc bieát nhö laø chuyeån ñoäng hoaëc rung chuyeån.

Caûnh phaùp bao goàm taát caû caùc loaïi caûnh ngoaïi tröø naêm loaïi caûnh ñaàu tieân, nhö seõ ñöôïc giaûi thích ôû sau. Caûnh phaùp coù theå ñöôïc bieát duy nhaát qua yù moân.

Neáu ngöôøi chöa coù phaùt huy tueä giaùc, hieåu bieát veà phaùp chaân ñeá, ngöôøi ñoù chöa bieát roõ raøng caûnh hieän dieän qua caên moân, hoï laàm laãn caûnh vaø moân, cho neân hoï laàm laãn veà theá gian. Baäc thaùnh khoâng coù laàm laãn veà theá gian; caùc ngaøi bieát caùc caûnh xuaát hieän qua 6 moân nhö laø danh phaùp vaø saéc phaùp, chuùng khoâng coù baûn ngaõ.

Baøi phaùp veà Saùu saùu (Trung Boä Kinh III, soá 148) thì raát höõu ích cho vieäc hieåu bieát veà phaùp chaân ñeá maø chính chuùng hieän dieän qua 6 moân. Khi Ñöùc Phaät ngöï ôû vöôøn Jeta trong tu vieän Anaøthapiòñika, ngaøi giaûi thích cho caùc thaày Tyø khöu veà 6 noäi ngoaïi xöù (AØyatana). Saùu noäi xöù laø 5 caên vaø yù. Saùu ngoaïi xöù laø caùc caûnh ñöôïc bieát qua 6 moân. Ñöùc Phaät ñaõ giaûi thích veà 6 loaïi thöùc (nhaõn thöùc, nhó thöùc.v.v..) maø chuùng phaùt sanh tuøy thuoäc vaøo 6 moân vaø tuøy thuoäc vaøo nhöõng caûnh ñöôïc bieát qua nhöõng moân naøy. Ngaøi cuõng giaûi thích veà 6 loaïi xuùc, 6 loaïi caûm thoï laøm duyeân vôùi 6 loaïi xuùc, vaø 6 loaïi aùi laøm duyeân vôùi 6 loaïi caûm thoï. Do ñoù chuùng ta coù "saùu saùu", saùu nhoùm cuûa saùu söï thaät.

Roài Ñöùc Phaät giaûi thích veà con ngöôøi bò tham, saân, si lieân quan vôùi nhöõng ñieàu maø con ngöôøi bieát qua 6 moân. Chuùng ta xem:

"Naày chö Tyø khöu, nhaõn thöùc phaùt sanh do duyeân maét vaø caùc saéc, söï gaëp gôõ cuûa ba (phaùp naøy) laø xuùc. Do duyeân xuùc khôûi leân laïc thoï, khoå thoï hay baát khoå baát laïc thoï. Vò aáy do caûm xuùc laïc thoï neân hoan hyû, taùn thaùn, truù ôû tham aùi; tham tuøy mieân cuûa vò aáy taêng tröôûng. Vò aáy do caûm xuùc khoå thoï neân saàu muoän, than van, than khoùc, ñaám ngöïc, rôi vaøo baát tænh; saân tuøy mieân cuûa vò aáy taêng tröôûng. Vò aáy do caûm xuùc baát khoå baát laïc thoï, khoâng nhö thaät bieát söï taäp khôûi, söï ñoaïn dieät, vò ngoït, söï nguy hieåm vaø söï xuaát ly khoûi caûm thoï aáy, neân voâ minh tuøy mieân cuûa vò aáy taêng tröôûng..."

Caùc caên moân khaùc cuõng ñöôïc noùi töông töï nhö treân. Nhö vaäy chuùng ta bieát raèng, ngöôøi tu taäp trí tueä coù theå ñoaïn tröø tham, saân, si:

"...Vò aáy do caûm xuùc laïc thoï, maø khoâng hoan hyû, khoâng taùn thaùn, khoâng truù ôû tham aùi; tham tuøy mieân cuûa vò aáy khoâng taêng tröôûng. Vò aáy caûm xuùc khoå thoï, maø khoâng saàu muoän, than van, than khoùc, ñaám ngöïc, rôi vaøo baát tænh; saân tuøy mieân cuûa vò aáy khoâng taêng tröôûng. Vò aáy caûm xuùc baát khoå baát laïc thoï, maø nhö thaät bieát söï taäp khôûi, söï ñoaïn dieät, vò ngoït, söï nguy hieåm vaø söï xuaát ly khoûi caûm thoï aáy; voâ minh tuøy mieân tuøy mieân cuûa vò aáy khoâng taêng tröôûng. Naøy caùc Tyø khöu, vò aáy chính do ñoaïn taän tham tuøy mieân ñoái vôùi laïc thoï, taåy tröø saân tuøy mieân ñoái vôùi khoå thoï, nhoå leân voâ minh tuøy mieân ñoái vôùi baát khoå baát laïc thoï, ñoaïn taän voâ minh, laøm cho minh phaùt sanh, coù theå ngay trong hieän taïi laø ngöôøi chaám döùt khoå ñau- söï kieän nhö vaäy xaûy ra.

Naøy caùc Tyø khöu, do thaáy nhö vaäy, vò Ña vaên thaùnh ñeä töû yeåm ly maét, yeåm ly caùc saéc, yeåm ly nhaõn thöùc, yeåm ly nhaõn xuùc, yeåm ly thoï, yeåm ly aùi. Vò aáy yeåm ly tai, yeåm ly caùc tieáng... Vò aáy yeåm ly muõi, yeåm ly caùc höông... yeåm ly löôõi, yeåm ly caùc vò... yeåm ly thaân, yeåm ly caùc xuùc... yeåm ly yù, yeåm ly caùc phaùp, yeåm ly yù thöùc, yeåm ly yù xuùc, yeåm ly thoï, yeåm ly aùi. Do yeåm ly vò aáy ly tham; do ly tham vò aáy giaûi thoaùt. Trong söï giaûi thoaùt, vò aáy bieát: "ta ñaõ ñöôïc giaûi thoaùt." Vaø vò aáy tueä tri: "Sanh ñaõ taän, phaïm haïnh ñaõ thaønh, vieäc neân laøm ñaõ laøm, khoâng coøn trôû lui traïng thaùi naøy nöõa."

Theá Toân thuyeát giaûng nhö vaäy. Caùc Tyø khöu aáy hoan hyû lôøi Theá Toân daïy. Vaø trong khi thôøi giaûng naøy ñöôïc thuyeát, taâm cuûa 60 vò Tyø khöu giaûi thoaùt khoûi caùc laäu hoaëc.

Trong khi Ñöùc Phaät thuyeát giaûng cho caùc thaày Tyø khöu veà caùc caûnh xuaát hieän xuyeân qua 6 moân, caùc vò Tyø khöu chuù nieäm veà danh vaø saéc, chö vò phaùt huy chaùnh kieán vaø nhieàu vò trong soá ñoù ñaéc chöùng quaû vò A La Haùn.

- 5 saéc thaàn kinh (Pasaøda ruøpa)
- Saéc teá (Sukhuma ruøpa)
- Taâm
- Sôû höõu taâm
- Níp baøn
- Cheá ñònh

Naêm saéc thaàn kinh ñöôïc phaân chia nhö laø saéc thoâ (Olaørika). Taát caû coù 28 loaïi saéc phaùp maø coù 12 loaïi saéc thoâ vaø 16 loaïi saéc teá. Saéc thoâ bao goàm trong 5 loaïi saéc thaàn kinh, caùc caûnh traàn coù theå ñöôïc bieát qua 5 moân; töùc laø coù 7 loaïi saéc: 4 loaïi coù theå ñöôïc bieát töông öùng vôùi 4 caên thuoäc nhaõn, nhó, tyõ vaø thieät, vaø 3 loaïi saéc nhö ñaát, löûa, vaø gioù maø chuùng coù theå ñöôïc bieát qua thaân caên. Nhö vaäy coù 12 loaïi saéc thoâ. Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, caùc traàn caûnh ñöôïc phaân tích rieâng bieät, chuùng khoâng bao goàm trong caûnh phaùp.

Coù 16 loaïi saéc teá vaø nhöõng loaïi saéc naøy ñöôïc phaân chia thaønh loaïi caûnh phaùp thöù hai. Ví duï nhö saéc vaät thöïc, saéc thaân bieåu tri (Kaøyavinnatti), saéc phaùp laø ñieàu kieän vaät lyù cho söï bieåu loä qua thaân nhö laø cöû chæ hoaëc haønh ñoäng beân ngoaøi vaø saéc khaåu bieåu tri (Vacìvinnatti ), saéc phaùp laø ñieàu kieän vaät lyù cho lôøi noùi hoaëc nhöõng hình thöùc khaùc cuûa khaåu bieåu tri.

Taâm laø moät loaïi caûnh phaùp khaùc nöõa. Taâm bieát caûnh khaùc nhau, nhöng chính taâm cuõng coù theå laø caûnh. Taâm coù theå laø taâm thieän hoaëc taâm baát thieän vaø coù nhieàu loaïi taâm khaùc gioáng nhö caûnh cuûa noù.

Moät loaïi caûnh phaùp khaùc nöõa laø sôû höõu taâm bao goàm 52 sôû höõu. Thoï laø moät sôû höõu taâm. Ví duï thoï khoå coù theå ñöôïc bieát do taâm; sau ñoù caûnh cuûa taâm laø caûnh phaùp. Khi ngöôøi ta bieát ñaát, caûnh ñoù khoâng phaûi laø caûnh phaùp, nhöng noù laø caûnh xuùc maø noù ñöôïc bao goàm trong loaïi caûnh thöù naêm. Cöùng vaø caûm thoï khoå coù theå xuaát hieän keá tieáp nhau laàn löôïc caùi noï sang caùi kia. Neáu chuùng ta khoâng nhaän thöùc raèng cöùng vaø caûm thoï khoå laø nhöõng caûnh khaùc vaø neáu chuùng ta bò voâ minh ñoái vôùi nhöõng ñaëc tính khaùc nhau cuûa danh saéc, thì chuùng ta seõ tieáp tuïc chaáp nhöõng thöù ñoù laø baûn ngaõ.

Taâm coù theå bieát taát caû caûnh. Níp baøn cuõng coù theå ñöôïc bieát baèng taâm. Níp baøn laø moät loaïi caûnh phaùp, noù coù theå ñöôïc bieát qua yù moân. Nhö vaäy taâm coù theå bieát caû phaùp höõu vi laãn phaùp voâ vi laø Níp baøn. Taâm maø bieát phaùp höõu vi laø taâm hieäp theá(Lokiya citta) .Taâm bieát tröïc tieáp caûnh Níp baøn laø taâm sieâu theá (Lokuttara citta)

Cheá ñònh laø moät loaïi caûnh phaùp khaùc nöõa, töùc laø caû yù nieäm laãn nhöõng danh töø tuïc ñeá. Vaäy thì chuùng ta thaáy raèng taâm coù theå bieát phaùp chaân ñeá hoaëc Phaùp Tuïc ñeá.

Y Ù nieäm khoâng phaûi laø phaùp chaân ñeá. Chuùng ta coù theå suy nghó veà con ngöôøi, thuù vaät vaø ñoà vaät vì nhôù laïi nhöõng kinh nghieâm ñaõ qua, nhöng nhöõng ñieàu naøy khoâng phaûi laø phaùp chaân ñeá, phaùp chaân ñeá coù ñaëc tính khoâng thay ñoåi. Baát keå laø ngöôøi ta ñaët teân cho chuùng laø gì. Khi suy nghó veà moät yù nieäm, suy nghó ñoù laø danh; suy nghó laø phaùp chaân ñeá nhöng yù nieäm cuûa söï suy nghó thì khoâng phaûi laø phaùp chaân ñeá.

Cheá ñònh coù nghóa laø moät khaùi nieäm hoaëc yù nieäm maø noù khoâng phaûi laø söï thaät theo yù nghóa tuyeät ñoái cuõng nhö tuïc ñeá. Tuïc ñeá coù theå aùm chæ caû phaùp chaân ñeá laãn Phaùp Tuïc ñeá. Moät danh töø maø chính noù khoâng phaûi laø phaùp chaân ñeá, nhöng söï thaät noù laø phaùp chaân ñeá. Ví duï, danh töø "danh" vaø "saéc" laø cheá ñònh, nhöng chuùng coù nghóa laø phaùp chaân ñeá. Ñieàu caàn thieát laø bieát söï khaùc nhau giöõa phaùp chaân ñeá vaø Phaùp Tuïc ñeá. Neáu chuùng ta dính maéc vaøo nhöõng danh töø "danh" vaø "saéc" vaø lieân tuïc suy nghó veà danh vaø saéc, thay vì chuùng ta nhaän bieát nhöõng ñaëc tính cuûa chuùng khi chuùng xuaát hieän, chuùng ta chæ bieát Phaùp Tuïc ñeá thay vì chuùng ta nhaän bieát phaùp chaân ñeá.

Toùm laïi, caùc loaïi caûnh maø taâm coù theå bieát: coù 5 loaïi caûnh ñöôïc goïi laø saéc phaùp, chuùng laø caûnh saéc, caûnh thinh, caûnh höông, caûnh vò vaø caûnh xuùc; loaïi caûnh thöù saùu laø caûnh phaùp, maø noù ñöôïc phaân chia thaønh 6 loaïi nöõa: taâm , sôû höõu taâm, 5 caên saéc, saéc teá, Níp baøn vaø cheá ñònh.

Nhöõng caûnh khaùc nhau coù theå ñöôïc nhaän bieát qua nhöõng moân khaùc nhau (Dvaøra). Ví duï, nhaõn caên, saéc thaàn kinh coù khaû naêng tieáp nhaän caûnh saéc, laø ñieàu kieän caàn thieát cho taâm thöùc bieát caûnh saéc. Neáu khoâng coù saéc thaàn kinh trong maét, taâm khoâng theå bieát caûnh saéc. Saéc naøy laø nhöõng phöông tieän, moân, qua ñoù maø taâm bieát caûnh saéc.

Nhöõng taâm phaùt sanh trong tieán trình caên moân ñeàu bieát nhöõng caûnh cuûa chuùng qua nhöõng cöûa cuûa maét, tai, muõi, löôõi vaø thaân caên. Ñoái vôùi cöûa thaân caên, saéc thaàn kinh coù khaû naêng tieáp nhaän caûnh xuùc nhö laø cöùng, meàm, noùng, laïnh, di chuyeån, hoaëc lay ñoäng, laø nhöõng thaønh phaàn cuûa thaân nôi chuùng coù caûm giaùc. Nhö vaäy nhöõng thaønh phaàn cuûa thaân coù theå laø thaân moân, ngoaïi tröø nhöõng thaønh phaàn khoâng coù caûm giaùc.

Naêm moân laø saéc phaùp vaø moân thöù saùu laø danh phaùp. Y Ù moân laø danh phaùp. Tieán trình taâm yù moân bieát caûnh xuyeân qua yù moân. Tröôùc khi taâm khaùn yù moân phaùt sanh, coù taâm hoä kieáp ruùng ñoäng vaø taâm hoä kieáp döùt doøng. Taâm hoä kieáp döùt doøng ñi tröôùc taâm khaùn yù moân laø yù moân. Noù laø moân xuyeân qua taâm khaùn yù moân vaø nhöõng taâm tieáp noái tieán trình yù moân bieát caûnh. Ñieàu thuù vò laø nhaän bieát moân qua nhöõng taâm bieát nhöõng caûnh khaùc nhau. Ví duï, caûnh saéc coù theå nhaän bieát qua caû hai nhaõn moân vaø yù moân. Noù ñöôïc bieát qua nhaõn moân khi noù chöa dieät. Khi taâm nhaän bieát trong tieán trình yù moân theo sau bôûi tieán trình nhaõn moân, noù vöøa môùi ñoaïn dieät. Khi caûnh saéc ñöôïc bieát qua yù moân taâm chæ bieát caûnh saéc, chuùng khoâng chuù yù ñeán hình daùng beân ngoaøi hoaëc suy nghó veà ngöôøi hay vaät. Nhöng nhieàu laàn cuõng coù tieán trình taâm yù moân maø noù suy nghó veà ngöôøi vaø vaät sau ñoù caûnh laø moät yù nieäm, noù khoâng phaûi laø caûnh saéc. Söï nhaän bieát veà caûnh saéc thì laøm duyeân cho söï suy nghó veà nhöõng yù nieäm maø chuùng phaùt sanh sau naøy.

Taâm ñoång löïc phaùt sanh trong caû hai tieán trình caên moân vaø yù moân [2]; neáu khoâng phaûi laø vò A la haùn nhuõng taâm ñoång löïc naøy vöøa laø taâm thieän vöøa laø taâm baát thieän. Khi caûnh saéc ñöôïc bieát qua nhaõn moân, chuùng ta chöa bieát ngöôøi vaø vaät, nhöng trong tieán trình caên moân tham, saân, si coù theå phaùt sanh. Phieàn naõo thì nguû ngaàm, chuùng coù theå phaùt sanh trong tieán trình caên moân vaø yù moân. Chuùng ta coù theå suy nghó raèng söï noâ leä cho caùc caûnh maø chuùng ñöôïc nhaän bieát qua nhöõng moân khaùc nhau do caûnh laøm nhaân. Tuy nhieân phieàn naõo khoâng phaûi do caûnh laøm nhaân, chuùng tích luõy trong taâm, maø taâm thì bieát caûnh.

Chuùng ta xem trong Töông Öng Boä Kinh (IV, Salaøyatanavagga, naêm möôi thöù tö, chöông III, 191, Kotthika) Ñaïi ñöùc Saøriputta vaø Mahaøkotthika ngöï ôû gaàn Vaøraønasi taïi Isipatana, trong vöôøn Nai, Kotthika baïch vôùi Ñaïi ñöùc Xaù Lôïi Phaát:

"Naøy hieàn giaû, coù phaûi maét laø kieát söû cuûa caùc saéc, hay caùc saéc laø kieát söû cuûa maét? Coù phaûi löôõi laø kieát söû cuûa caùc vò, hay caùc vò laø kieát söû cuûa löôõi? Coù phaûi yù laø kieát söû cuûa caùc phaùp [3] hay laø caùc phaùp laø kieát söû cuûa yù?"

"Naøy hieàn giaû Kotthika, khoâng phaûi nhö vaäy, maét khoâng phaûi laø kieát söû cuûa caùc saéc,caùc saéc khoâng phaûi laø kieát söû cuûa maét, nhöng duïc vaø tham phaùt sanh do duyeân caû hai. Ñoù laø kieát söû. Vaø cuõng vaäy ñoái vôùi löôõi vaø yù... ñoù laø duïc vaø tham phaùt sanh do duyeân vò vaø llöôõi. Do duyeân caûnh phaùp vaø yù..."

"Naøy hieàn giaû, ví nhö hai con boø, moät con boø traéng vaø moät con boø ñen, bò coät bôûi moät sôïi daây hay moät caùi aùch. Neáu coù ngöôøi noùi con boø ñen laø kieát söû cuûa con boø traéng, hoaëc con boø traéng laø kieát söû cuûa con boø ñen? Lôøi noùi nhö vaäy coù ñuùng khoâng?"

"Naøy hieàn giaû, khoâng chaéc nhö vaäy."

"Naøy hieàn giaû, ñieàu ñoù khoâng phaûi nhö vaäy. Do sôïi daây hoaëc caùi aùch coät laïi, caùi aáy ôû ñaây laø kieát söû. Con maét cuõng khoâng phaûi laø kieát söû cuûa caùc saéc, caùc saéc cuõng khoâng phaûi laø kieát söû cuûa maét; ôû ñaây do duyeân caû hai khôûi leân duïc tham. Duïc tham ôû ñaây laø kieát söû... yù khoâng phaûi laø kieát söû cuûa caùc phaùp, caùc phaùp khoâng phaûi laø kieát söû cuûa yù; ôû ñaây do duyeân caû hai khôûi leân duïc tham. Duïc tham ôû ñaây laø kieát söû."

Naøy hieàn giaû, neáu con maét laø kieát söû cuûa caùc saéc, hay caùc saéc laø kieát söû cuûa con maét, thôøi phaïm haïnh naøy daãn ñeán chôn chaùnh ñoaïn taän khoå ñau khoâng theå tuyeân boá. Vì raèng con maét khoâng phaûi laø kieát söû cuûa caùc saéc, caùc saéc khoâng phaûi laø kieát söû cuûa con maét; ôû ñaây do duyeân caû hai khôûi leân duïc tham. Duïc tham ôû ñaây laø kieát söû. Do vaäy, phaïm haïnh naøy daãn ñeán ñoaïn taän khoå ñau, coù theå tuyeân boá...

Naøy hieàn giaû, Theá Toân coù maét. Vôùi maét Theá Toân thaáy saéc. Nhöng tham duïc khoâng coù nôi Theá Toân. Kheùo giaûi thoaùt laø taâm cuûa Theá Toân...Theá Toân coù yù. Vôùi yù, Theá Toân bieát phaùp. Nhöng tham duïc khoâng coù nôi Theá Toân. Kheùo giaûi thoaùt laø taâm cuûa Theá Toân.

Naøy hieàn giaû, vôùi phaùp moân naøy caàn phaûi hieåu bieát nhö vaäy, nhö toâi ñaõ noùi tröôùc ñaây, kieát söû laø duïc tham phaùt sanh do duyeân caùc phaùp."
 
 

1/- Qua moân naøo gioù coù theå ñöôïc bieát?
2/- Qua moân naøo thaân caên coù theå ñöôïc bieát?
3/- Nöôùc laø loaïi caûnh naøo?
4/- Taâm tham caên laø loaïi caûnh gì?
5/- Qua moân naøo taâm tham caên coù theå ñöôïc bieát?
6/- Qua moân naøo taâm tham caên coù theå bieát moät caûnh?
7/- Laïnh laø loaïi caûnh gì?
8/- Khoå thoï thuoäc veà thaân laø loaïi caûnh gì?
9/- Baát laïc thoï thuoäc veà taâm laø loaïi caûnh gì?
10/-Trí tueä laø loaïi caûnh gì?
11/- Töø ngöõ "hoøa bình" laø moät caûnh phaûi khoâng? Neáu phaûi, noù laø loaïi caûnh gì?
12/- Coù bao nhieâu moân laø saéc phaùp vaø bao nhieâu moân laø danh phaùp?
13/- Caûnh saéc coù theå ñöôïc caûm nhaän qua yù moân khoâng?
14/- Qua bao nhieâu moân taâm bieát caûnh phaùp?
15/- Coù bao nhieâu loaïi caûnh ñöôïc bieát qua yù moân?

[1] ÔÛ ñaây ñaát, nöôùc, gioù vaø löûa khoâng coù nghóa laø nhöõng töø ngöõ tuïc ñeá; trong Phaät giaùo, chuùng laø nhöõng teân goïi cho phaùp chôn ñeá.

[2] Xem chöông 14

[3] tieáng Paøli laø Dhamma, ‘caûnh phaùp’