Ñöùc Phaät chæ cho thaáy söï nguy hieåm tham ñaém caùc caûnh chuùng ta caûm nhaän qua 6 moân. Ngaøi daïy moïi ngöôøi tu taäp trí tueä ñeå nhaän bieát nhöõng söï thaät caûm nhaän qua 6 moân nhö laø danh vaø saéc, chuùng thì voâ thöôøng vaø voâ ngaõ. Caùi gì voâ thöôøng thì ñau khoå, noù khoâng coù mang laïi haïnh phuùc. Khi chuùng ta nhaän bieát nhöõng ñieàu naøy roõ raøng, chuùng ta seõ ít tham ñaém ñoái vôùi caùc caûnh.

Chuùng ta xem trong Töông Öng Boä Kinh (IV, Salaøyatanavagga, töông öng xöù, naêm möôi, thöù hai, chöông III,81, Tyø khöu) veà muïc ñích lôøi daïy cuûa Ñöùc Phaät. Kinh vaên coù noùi:

Roài nhieàu Tyø khöu ñi ñeán yeát kieán Theá Toân... ngoài xuoáng moät beân, caùc thaày Tyø khöu aáy baïch Theá Toân.

"ÔÛ ñaây baïch Theá Toân, coù nhöõng du só ngoaïi ñaïo hoûi chuùng con:

"do muïc ñích gì, naøy caùc hieàn giaû caùc ngöôøi soáng phaïm haïnh vôùi Sa moân Gotama? "Ñöôïc hoûi vaäy, baïch Theá Toân, chuùng con traû lôøi cho caùc du só ngoaïi ñaïo aáy: "Vì muïc ñích lieãu tri ñau khoå, chuùng toâi soáng phaïm haïnh vôùi Sa moân Gotama. "Baïch Theá Toân khi ñöôïc hoûi nhö vaäy vaø ñöôïc traû lôøi nhö vaäy, coù phaûi chuùng con ñaõ noùi leân quan ñieåm cuûa Theá Toân, coù phaûi chuùng con khoâng xuyeân taïc Theá Toân vôùi ñieàu khoâng thöïc? Coù phaûi chuùng con traû lôøi thuaän phaùp vaø ñuùng phaùp? Vaø ai laø ngöôøi ñoàng yù vôùi phaùp noùi ñuùng phaùp khoâng tìm ñöôïc lyù do ñeå chæ trích?"

Naøy caùc Tyø khöu, thaät vaäy, khi ñöôïc hoûi vaäy vaø traû lôøi vaäy, caùc thaày ñaõ noùi leân quan ñieåm cuûa Nhö Lai ... vôùi muïc ñích lieãu tri ñau khoå, phaïm haïnh ñöôïc soáng vôùi Nhö Lai.

Naøy caùc Tyø khöu, neáu caùc du só ngoaïi ñaïo coù theå hoûi caùc thaãy nhö sau: "Naøy hieàn giaû, theá naøo laø vì muïc ñích lieãu tri ñau khoå aáy, phaïm haïnh ñöôïc soáng vôùi Sa moân Gotama?"

Ñöôïc hoûi vaäy, caùc thaày coù theå traû lôøi nhö sau: "Naøy chö hieàn, maét laø khoå. Vì lieãu tri nhö vaäy, phaïm haïnh ñöôïc soáng vôùi Theá Toân... Caùc saéc... do duyeân nhaõn xuùc khôûi leân caûm thoï gì, laïc hoaëc khoå hoaëc baát khoå baát laïc...yù ... do duyeân yù xuùc khôûi leân caûm thoï gì, llaïc hoaëc khoå hoaëc baát khoå baát laïc, vì lieãu tri caûm thoï aáy laø khoå. Vì llieãu tri khoå aáy, phaïm haïnh ñöôïc soáng vôùi Theá Toân. Naøy caùc Tyø khöu ñöôïc hoûi vaäy, caùc thaày coù theå traû lôøi cho caùc du só ngoaïi ñaïo nhö vaäy."

"Naøy caùc Tyø khöu, coù phaùp moân naøo, do phaùp moân aáy, moät vò Tyø khöu ngoaøi loøng tin, ngoaøi öa thích, ngoaøi laéng nghe, ngoaøi suy tö veà phöông phaùp, ngoaøi kham nhaãn, thích thuù bieän luaän, coù theå xaùc chöùng vôùi chaùnh trí, vò aáy bieát roõ: "Sanh ñaõ taän, phaïm haïnh ñaõ thaønh, nhöõng vieäc neân laøm ñaõ laøm, khoâng coøn trôû lui traïng thaùi naøy nöõa?

Baïch Theá Toân, ñoái vôùi chuùng con, caùc phaùp laáy Theá Toân laøm caên baûn. Naøy caùc Tyø khöu, coù phaùp moân naøy, do phaùp moân aáy moät vò Tyø khöu...coù theå xaùc chöùng vôùi chaùnh trí...vaø phaùp moân aáy laø gì?

Naøy caùc Tyø khöu, ôû ñaây, moät vò Tyø khöu khi maét thaáy saéc, hoaëc noäi taâm coù tham saân si, vò aáy bieát roõ "noäi taâm ta coù tham saân si"; hoaëc noäi taâm khoâng coù tham saân si, bieát roõ: "noäi taâm ta khoâng coù tham saân si". Bieát roõ chuùng coù maët hay khoâng coù maët trong taâm vò aáy, coù phaûi chuùng laø nhöõng phaùp do loøng tin ñöôïc hieåu bieát, hay do öa thích , do laéng nghe, do suy tö veà phöông phaùp, hay do kham nhaãn thích thuù veà bieän luaän ñöôïc hieåu bieát?

Thöa khoâng, baïch Theá Toân.

Coù phaûi caùc phaùp naøy do thaáy chuùng vôùi tueä nhaõn neân ñöôïc hieåu bieát?

Thöa phaûi, baïch Theá Toân.

Naøy caùc thaày Tyø khöu, ñaây laø phaùp moân, do phaùp moân naøy, ngoaøi loøng tin, moät vò Tyø khöu coù theå xaùc chöùng vôùi chaùnh trí: "Sanh ñaõ taän...khoâng coøn trôû lui traïng thaùi naøy nöõa."

Töông töï nhö ñöôïc noùi ñoái vôùi caùc moân nhö nhó, tyõ, thieät, thaân vaø yù.

Danh vaø saéc sanh vaø dieät laø nhöõng phaùp höõu vi, chuùng phaùt sanh vì nhöõng nhaân duyeân khaùc nhau. Qua söï hoïc hoûi veà Vi dieäu phaùp, chuùng ta bieát veà nhöõng nhaân duyeân khaùc nhau ñoái vôùi danh vaø saéc. Moãi phaùp phaùt sanh tuøy thuoäc vaøo nhieàu nhaân duyeân. Ví duï, thaáy laø quaû maø quaû do nghieäp saûn sinh. Caûnh saéc laøm duyeân cho söï thaáy do bôûi caûnh cuûa noù. Neáu khoâng coù caûnh saéc thì khoâng theå coù söï thaáy. Nhaõn caên, loaïi saéc thaàn kinh thì coù theå tieáp nhaän caûnh saéc, noù laø ñieàu kieän khaùc nöõa cho söï thaáy.

Saéc phaùp vaø nhaõn caên noù coù chöùc naêng gioáng nhö laø moân cho vieäc thaáy. Moân laø nhöõng phöông tieän qua ñoù maø taâm bieát ñöôïc caûnh. Nhaõn caên luoân luoân sanh dieät; suoát caû kieáp soáng cuûa chuùng ta ñöôïc taïo taùc do nghieäp. Tuy nhieân, nhaõn caên luoân luoân khoâng phaûi laø moân, bôûi vì khoâng phaûi luoân luoân bieát caûnh saéc. Nhaõn caên chæ laø moân khi taâm bieát caûnh saéc. Noù thì töông töï vôùi saéc thaàn kinh maø saéc thaàn kinh laø nhöõng caên khaùc. Chuùng chæ laø nhöõng moân khi chuùng laø nhöõng phöông tieän xuyeân qua ñoù maø taâm bieát caûnh.

Nhaõn moân laø phöông tieän qua ñoù maø taâm bieát caûnh saéc. Khoâng nhöõng taâm khaùn nhaõn moân vaø taâm nhaõn thöùc bieát caûnh qua nhaõn moân, nhöõng taâm khaùc cuûa tieán trình ñoù laø taâm tieáp thu, taâm quan saùt, taâm phaùn ñoaùn, nhöõng taâm ñoång löïc vaø taâm na caûnh, cuõng tuøy thuoäc vaøo cuøng moät moân ñeå bieát caûnh. Taát caû taâm cuûa tieán trình ñoù bieát caûnh xuyeân qua nhaõn moân khi moãi moät taâm thöïc hieän chöùc naêng rieâng cuûa chuùng. Sau khi caûnh saéc ñöôïc bieát do nhöõng taâm naøy ñaõ dieät, caûnh ñöôïc bieát xuyeân qua yù moân.

Taâm phaùt sanh trong moät tieán trình maø noù bieát caûnh qua moät trong 6 moân laø loä trình taâm (Vìthicitta). Loä trình taâm ñöôïc ñaët teân sau moân xuyeân qua ñoù maø chuùng bieát caûnh. Ví duï taâm bieát caûnh xuyeân qua nhaõn moân ñöôïc goïi laø loä trình taâm nhaõn moân. Taâm bieát caûnh xuyeân qua nhó moân ñöôïc goïi laø loä trình taâm nhó moân. Taâm bieát caûnh xuyeân qua yù moân ñöôïc goïi laø loä trình taâm yù moân.

Giöõa nhöõng tieán trình khaùc nhau cuûa taâm phaûi coù taâm hoä kieáp. Nhöõng taâm hoä kieáp khoâng phaûi laø loä taâm. Chuùng khoâng phaûi laø thaønh phaàn cuûa tieán trình taâm bieát caûnh maø nhieàu luùc suoát caû kieáp soáng cuûa chuùng ta tieáp xuùc vôùi 6 moân. Chuùng bieát caûnh maø khoâng tuøy thuoäc vaøo baát cöù moân naøo. Nhö chuùng ta thaáy (trong chöông 15), taâm taùi tuïc, taâm hoä kieáp vaø taâm töû trong moät kieáp soáng bieát cuøng moät caûnh gioáng nhö laø taâm ñoång löïc cuoái cuøng maø noù phaùt sanh tröôùc taâm töû cuûa kieáp soáng quaù khöù. Taâm taùi tuïc, taâm hoä kieáp vaø taâm töû laø thoaùt ly loä trình taâm (Vìthimuttacitta), nhö vaäy chuùng khaùc vôùi nhöõng taâm phaùt sanh trong tieán trình caên moân vaø tieán trình yù moân.

Moät soá taâm thöïc hieän chöùc naêng cuûa chuùng qua chæ moät moân. Ví duï, hai loaïi taâm nhó thöùc, chuùng coù theå laø quaû thieän hoaëc quaû baát thieän, chuùng chæ thöïc hieän chöùc naêng qua nhó moân. Moät soá taâm coù theå thöïc hieän nhöõng chöùc naêng qua nhieàu caên moân. Taâm tieáp thu thöïc hieän chöùc naêng tieáp thaâu caûnh qua 5 caên moân, noù tuøy thuoäc vaøo caên moân tieáp xuùc vôùi caûnh. Taâm quan saùt thöïc hieän nhöõng chöùc naêng khaùc nhau qua nhöõng caên moân khoâng gioáng nhau. Noù thöïc hieän chöùc naêng quan saùt caûnh xuyeân qua 5 caên moân, vaø noù coù theå thöïc hieän chöùc naêng na caûnh xuyeân qua 6 caên moân [1]. Noù cuõng thöïc hieän nhöõng chöùc naêng maø khoâng tuøy thuoäc vaøo baát cöù caên moân naøo vaø do ñoù khi noù thöïc hieän nhöõng chöùc naêng cuûa taùi tuïc, hoä kieáp vaø töû [2].

Caên moân trong tieán trình taâm laø nhöõng phöông tieän xuyeân qua ñoù maø taâm bieát caûnh. Vaät (Vathhu) laø nhöõng yeáu toá khaùc laøm duyeân cho taâm do bôûi vò trí cô baûn cuûa noù. Trong kieáp soáng coù danh vaø saéc, taâm khoâng theå phaùt sanh khoâng leä thuoäc vaøo thaân; moât taâm phaùt sanh phaûi coù saéc phaùp nhö laø vò trí cô baûn cuûa noù. Nhöõng taâm nhö laø nhaõn thöùc, nhó thöùc hoaëc suy nghó khoâng theå phaùt sanh maø khoâng coù thaân. Nhaõn thöùc phaùt sanh ôû ñaâu? Nhaõn thöùc caàn maét nhö laø moät vaät. Nhaõn caên, saéc thaàn kinh nhaõn laø vaät cho taâm thaáy. Vaät thì khoâng gioáng nhö moân. Mqc duø 5 caên coù theå duøng nhö moân vaø vaät. Moân vaø vaät coù nhöõng chöùc naêng khoâng gioáng nhau. Ví duï saéc thaàn kinh nhaõn coù chöùc naêng gioáng nhö nhaõn moân, phöông tieän maø qua ñoù taâm cuûa tieán trình nhaõn moân bieát caûnh, vaø noù cuõng laø nhaõn vaät, vò trí cô baûn cho nhaõn thöùc. Saéc naøy chæ laø vaät cho nhaõn thöùc, khoâng phaûi cho nhöõng taâm khaùc cuûa tieán trình ñoù. Nhö vaäy vaät thì töông ñöông saéc phaùp, nhaõn caên duøng gioáng nhö moân vaø vaät chæ cho nhaõn thöùc. Ñoái vôùi nhöõng taâm khaùc cuûa tieán trình nhaõn moân, chuùng coù nhaõn caên gioáng nhö laø caên moân, nhöng chuùng coù vaät khoâng gioáng nhau - seõ giaûi thích sau - Noù thì töông töï trong tröôøng hôïp nguõ thöùc khaùc. Vaät daønh cho nhó thöùc laø nhó caên, vaät daønh cho tæ thöùc laø tæ caên, vaät daønh cho thieät thöùc laø thieät caên, vaät daønh cho thaân thöùc laø thaân caên. Thaân caên coù theå phaùt sanh khaép caû chaâu thaân. Baát cöù thaønh phaàn naøo cuûa thaân theå coù caûm giaùc, coù theå laø vaät daønh cho thaân thöùc. Do ñoù 5 loaïi saéc thaàn kinh laø nhöõng vaät cuûa nguõ song thöùc.

Vaät thöù saùu khoâng phaûi laø saéc thaàn kinh. Ñaây laø loaïi saéc phaùp laø nôi nöông nhôø daønh cho taát caûtaâm ngoaïi tröø nguõ song thöùc, nhö nhaõn thöùc, nhó thöùc...Trong chuù giaûi saéc naøy ñöôïc goïi laø yù vaät [3]. Chuùng ta neân bieát chöùc naêng cuûa noù, nhöng khoâng caàn thieát nhaän dieän vò trí chính xaùc cuûa noù. Y Ù vaät thì khaùc bieät vôùi yù moân. Y Ù moân laø taâm hoä kieáp döùt doøng laø taâm hoä kieáp sau cuøng, phaùt sanh tröôùc taâm khaùn yù moân. Y Ù vaät laø saéc phaùp chöù khoâng phaûi laø danh phaùp.

Khi aâm thanh tieáp xuùc vôùi nhó caên, taâm khaùn nguõ moân phaùt sanh coù vò trí cô baûn cuûa noù laø yù vaät, nhöng nhó thöùc coù nhó caên, saéc thaàn kinh nhó laø vaät cuûa noù. Tuy nhieân, taát caû nhöõng taâm tieáp noái cuûa tieán trình ñoù coù yù vaät laø vò trí cô baûn cuûa chuùng. Taát caû taâm cuûa tieán trình yù moân cuõng coù yù vaät laø vi trí cô baûn cuûa chuùng.

Taâm taùi tuïc, taâm hoä kieáp vaø taâm töû nhö chuùng ta bieát laø thoaùt ly loä trình taâm, taâm khoâng phaùt sanh trong moät tieán trình vaø noù bieát caûnh khoâng tuøy thuoäc vaøo baát cöù moân naøo. Thoaùt ly loä trình taâm thì cuõng caàn thieát trong nhöõng coõi coù caû danh vaø saéc, vaät. Moät kieáp soáng môùi baét ñaàu khi taâm taùi tuïc phaùt sanh; tuy nhieân khoâng chæ coù danh maø coøn phaûi coù saéc nöõa. Y Ù vaät laø saéc phaùp maø saéc phaùp laø yù vaät cuûa taâm taùi tuïc. Cuõng nhö taát caû nhöõng taâm hoä kieáp vaø taâm töû coù yù vaät nhö laø vaät cuûa chuùng.

Vaät laø vò trí cô baûn khoâng chæ daønh cho taâm, maø coøn cho caû sôû höõu taâm phaùt sanh cuøng vôùi taâm. Nhö vaäy, tröø ra nhöõng coõi chæ coù danh maø khoâng coù saéc uaån, khi 4 danh uaån phaùt sanh bao goàm coù taâm vaø sôû höõu taâm.

Caên traàn, taâm vaø nhöõng caûnh do taâm bieát chuùng coù theå ñuôïc phaân chia thaønh 12 xöù (Thanh tònh ñaïo,XV,1-17) [4]. Coù saùu noäi xöù vaø saùu ngoaïi xöù:
 

Y Ù xöù bao goàm taát caû taâm, phaùp xöù goàm coù nhöõng sôû höuõ taâm, vaø saéc teá vaø Níp baøn. Khi chuùng ta thaáy, nghe, hoaëc suy nghó, chuùng ta tin raèng coù moät baûn ngaõ bieát caûnh, nhöng trong thöïc teá coù söï lieân quan giöõa noäi xöù vaø ngoaïi xöù. Söï phaân chia naøy nhaéc nhôû chuùng ta raèng, taát caû söï hieåu bieát cuûa chuùng ta ñeàu tuøy thuoäc vaøo nhöõng nhaân duyeân. Chuùng ta xem trong Thanh tònh ñaïo (XV, 15) trong ñoaïn thuoäc veà xöù, phaùp höõu vi:

... chuùng khoâng sanh khôûi, chuùng khoâng töø ñaâu maø ñeán. Traùi laïi tröôùc khi sanh, chuùng khoâng coù töï taùnh vaø sau khi dieät, töï taùnh cuûa chuùng hoaøn toaøn tan raõ . Vaø chuùng sanh khôûi khoâng coù chuû theå [5] vì chuùng hieän höõu tuøy thuoäc vaøo nhaân duyeân...

Laïi nöõa chuùng caàn ñöôïc xem nhö voâ tình, con maét vaø saéc khoâng nghó raèng: mong nhaõn thöùc seõ sanh khôûi do söï gaëp gôõ giöõa ñoâi ta. Vôùi tö caùch laø caên moân vaø ñoái töôïng, chuùng baát caàn ñeán söï khôûi daäy yù thöùc... Traùi laïi ñònh luaät tuyeät ñoái laø, nhaõn thöùc... khôûi leân cuøng vôùi söï gaëp gôõ cuûa maét vaø saéc phaùp v.v.. Cho neân chuùng ñöôïc xem nhö voâ tình...

ÔÛ Saøvatthì ...

Theá Toân noùi vôùi toân giaû Raødha ñang ngoài xuoáng moät beân:

Ta seõ thuyeát cho thaày veà caùc phaùp caàn phaûi bieán tri, söï bieán tri vaø ngöôøi ñaõ bieán tri. Thaày haõy laéng nghe.

Theá Toân noùi nhö sau: "Vaø naøy Raødha, theá naøo laø caùc phaùp caàn phaûi bieán tri? Naøy Raødha, saéc laø phaùp caàn phaûi bieán tri; cuõng vaäy thoï, töôûng, haønh vaø thöùc laø phaùp caàn phaûi bieán tri. Naøy Raødha, ñaây laø nhöõng phaùp caàn phaûi bieán tri.

Vaø naøy Raødha, theá naøo laø söï bieán tri?

Söï ñoaïn tröø tham, söï ñoaïn tröø saân, söï ñoaïn tröø si, naøy Raødha, ñaây goò laø söï bieán tri.

Vaø naøy Raødha, theá naoø laø ngöôøi ñaõ bieán tri? Baäc A la haùn caàn phaûi traû lôøi nhö vaäy. Baäc toân giaû vôùi teân nhö theá naøy, vôùi doøng hoï nhö theá kia. Nhö vaäy, naøy Raødha, laø ngöôøi ñaõ bieán tri.

CAÂU HOÛI:

1/- Taâm coù theå bieát caûnh maø khoâng tuøy thuoäc vaøo baát cöù moân naøo?
2/- Taâm coù theå bieát moät caûnh xuyeân qua bao nhieâu moân?
3/- Taâm khaùn nguõ moân bieát moät caûnh xuyeân qua bao nhieâu moân?
4/- Taâm khaùn yù yù moân bieát moät caûnh xuyeân qua bao nhieâu moân?
5/- Taâm nhó thöùc bieát moät caûnh xuyeân qua bao nhieâu moân?
6/- Taâm quan saùt thöïc hieän chöùc naêng quan saùt xuyeân qua bao nhieâu moân?
7/- Taâm quan saùt thöïc hieän chöùc naêng taùi tuïc coù tuyø thuoäc vaùo moân khoâng?
8/- Coù bao nhieâu taâm nöông nhôø nhaõn vaät laø vò trí cô baûn?
9/- Thaàn kinh nhó coù theå laø moân hay vaät hoaëc caû hai khoâng?
10/- Caùi gì laø chöùc naêng rieâng cuûa moân vaø vaät?

[1] Xem chöông 15.

[2] Xem chöông 11, 12 vaø 15.

[3] Danh töø "yù vaät" khoâng tìm thaáy trong kinh ñieån. Boä Duyeân Heä, cuoán saùch thöù 7 cuûa Vi dieäu phaùp coù lieân quan vôùi "Y duyeân" (Nissayapaccaya) ñoái vôùi yù vaät nhö “saéc ñoù” maø noù laø nôi nöông nhôø cho yù giôùi vaø yù thöùc giôùi. Nhöõng giôùi naøy laø nhöõng taâm ngoaïi tröø nguõ song thöùc.

[4] Cuõng neân xem boä Phaân Tích, II, phaân tích veà xöù.Cuõng nhö trong nhöõng phaàn kinh ñieån khaùc, bao goàm nhöõng baì kinh naøy, coù ñeà caäp ñeán söï phaân loaïi treân.

[5] Khoâng coù baûn ngaõ naoø coù theå kieåm soaùt chuùng.