VOÂ NGAÕ (ANATTA)

Caùi maø ngöôøi ta thöôøng goïi laø linh hoàn, ngaõ hay caùi toâi, laø ñeå aùm chæ moät thöïc theå tuyeät ñoái, tröôøng cöûu trong con ngöôøi, baûn theå baát bieán ñaèng sau theá giôùi hieän töôïng haèng bieán. Theo moät vaøi toân giaùo, moãi ngöôøi coù moät linh hoàn taùch bieät nhö theá do Chuùa taïo döïng, vaø linh hoàn aáy sau khi cheát seõ vónh vieãn soáng trong ñòa nguïc hay thieân ñöôøng. Soá phaän noù tuøy thuoäc vaøo söï phaùn xeùt cuûa ñaáng saùng taïo ra noù. Theo moät vaøi toân giaùo khaùc, linh hoàn aáy traûi qua nhieàu ñôøi soáng, cho ñeán khi noù hoaøn toaøn trong saïch vaø cuoái cuøng trôû thaønh ñoàng nhaát vôùi Thöôïng ñeá hay Phaïm thieân Brahman, Linh hoàn phoå quaùt hay AØtman töø ñaáy noù phaùt xuaát. Linh hoàn hay ngaõ trong con ngöôøi laø caùi suy nghó, caûm giaùc, vaø nhaän thöôûng phaït veà taát caû moïi haønh vi thieän aùc cuûa noù. Moät quan nieäm nhö theá goïi laø Ngaõ kieán.

Phaät giaùo laø toân giaùo ñoäc nhaát trong lòch söû toân giaùo nhaân loaïi phuû nhaän hieän höõu cuûa moät linh hoàn, Ngaõ hay AØtman nhö theá. Theo giaùo lyù Phaät, ngaõ kieán laø moät nieàm tin sai laïc, khoâng töông öùng vôùi thöïc taïi, vaø noù phaùt sinh nhöõng tö töôûng tai haïi veà "toâi" vaø "cuûa toâi", duïc voïng ích kyû khoâng bieát chaùn, söï chaáp thuû, saân haän, aùc ñoäc, kieâu caêng ngaõ maïn, vaø nhöõng caáu ueá oâ nhieãm khaùc cuøng nhieàu raéc roái. Noù laø nguoàn goác cuûa moïi roái ren treân ñôøi, töø nhöõng tranh chaáp caù nhaân cho ñeán chieán tranh giöõa caùc daân toäc. Toùm laïi, taát caû moïi söï taùc quaùi treân theá gian ñeàu baét nguoàn töø quan nieäm sai laïc naøy.

Coù hai yù töôûng thaâm caên coá ñeá trong taâm lyù con ngöôøi: töï veä vaø töï toàn. Vì muoán töï veä con ngöôøi ñaõ döïng neân Thöôïng ñeá ñeå nöông töïa, ñeå ñöôïc che chôû, ñöôïc an ninh baûo ñaûm, nhö moät ñöùa treû nöông töïa vaøo cha meï. Vì muoán töï toàn ngöôøi ta ñaõ saùng taïo ra yù töôûng veà moät linh hoàn baát töû hay AØtman seõ soáng maõi ñeán baát taän. Trong ngu si, yeáu ñuoái, sôï haõi, khaùt khao, ngöôøi ta caàn hai ñieàu aáy ñeå töï traán an, töï voã veà; vì lyù do ñoù hoï baùm vaøo ñaáy moät caùch cuoàng tín vaø haêng say.

Giaùo lyù Phaät khoâng dung döôõng söï ngu si, yeáu ñuoái, sôï haõi, khaùt khao aáy, maø coát laøm con ngöôøi saùng maét ra baèng caùch tröø khöû, tieâu dieät, nhoå taän goác nhöõng thoùi naøy. Theo Phaät giaùo, nhöõng yù töôûng cuûa chuùng ta veà thöôïng ñeá vaø linh hoàn laø sai laïc, troáng roãng. Maëc duø nhöõng yù töôûng aáy ñöôïc phaùt trieån saâu ñaäm, deät thaønh nhöõng chuû thuyeát, taát caû ñeàu laø nhöõng döï phoùng  tinh vi cuûa oùc töôûng töôïng ñöôïc goùi gheùm trong moät môù danh töø trieát lyù vaø sieâu hình phöùc taïp. Nhöõng yù töôûng naøy ñaõ aên saâu goác reã trong taâm lyù con ngöôøi, gaàn guõi thaân thieát vôùi hoï ñeán noãi hoï khoâng mong nghe, cuõng khoâng muoán hieåu moät ñaïo lyù naøo ngöôïc laïi.

Ñöùc Phaät bieát roõ ñieàu aáy, ngaøi daïy raèng giaùo lyù cuûa ngaøi "ñi ngöôïc doøng" (patisotagaømi), traùi ngöôïc vôùi nhöõng duïc voïng ích kyû cuûa con ngöôøi. Boán tuaàn leã sau khi giaùc ngoä, ngoài döôùi moät goác coå thuï, ngaøi töï nhuû: "Ta ñaõ thöïc chöùng moät söï thöïc saâu xa, khoù thaáy, khoù hieåu... chæ nhöõng baäc trí môùi hieåu thaáu. Nhöõng ngöôøi bò ñam meâ cheá ngöï, bò voâ minh vaây phuû khoâng theå naøo thaáy chaân lyù naøy, vì noù ngöôïc doøng, noù cao sieâu, saâu kín, teá nhò vaøkhoù nghó baøn."

Nghó theá, ñöùc Phaät ñaõ do döï moät luùc: "Coù phaûi voâ ích khoâng neáu ta coá giaûng giaûi cho theá gian Chaân lyù maø ta ñaõ chöùng nhaäp?" Roài ngaøi so saùnh theá gian nhö moät ao sen: trong aáy coù nhieàu hoa coøn ôû döôùi maët nöôùc, coù nhöõng hoa khaùc chæ vöøa loù leân treân maët nöôùc, nhöng cuõng coù nhöõng boâng hoa ñaõ vöôn leân khoûi maët hoà vaø khoâng coøn ñoäng chaïm vôùi nöôùc. Cuõng theá trong theá gian naøy, trình ñoä phaùt trieån cuûa con ngöôøi khaùc nhau. Coù moät soá ngöôøi seõ hieåu ñöôïc Chaân lyù. Vì theá ñöùc Phaät quyeát ñònh giaûng daïy chaân lyù aáy[1]. 

Lyù Voâ ngaõ laø keát quaû töï nhieân, laø heä luaän cuûa phaân tích Nguõ uaån vaø Duyeân khôûi (hay duyeân sinh, paticca-samuppaøda)[2].

Trong phaàn thaûo luaän veà Dieäu ñeá thöù nhaát (Khoå ñeá, dukkha), chuùng ta ñaõ thaáy caùi maø ta goïi linh hoàn hay caù theå ñöôïc caáu taïo bôûi naêm uaån, vaø khi phaân tích kyõ naêm uaån ta khoâng thaáy coù gì ñaèng sau chuùng coù theå goïi ñöôïc laø Toâi, AØtman hay Ngaõ, hay baát cöù baûn theå tröôøng toàn baát bieán naøo. Ñaáy laø phöông phaùp phaân tích. Ta cuõng coù keát quaû töông töï khi xeùt kyõ luaät duyeân khôûi, phöông phaùp toång hôïp, vaø theo luaät naøy thì khoâng coù gì treân theá gian laø tuyeät ñoái. Moïi söï vaät (phaùp) ñeàu giôùi haïn, töông ñoái, vaø phuï thuoäc laãn nhau. Ñaây laø thuyeát töông ñoái cuûa Phaät giaùo.

Tröôùc khi thöïc söï ñi vaøo vaán ñeà Voâ ngaõ, ta neân coù moät yù nieäm sô qua veà luaät duyeân khôûi. Nguyeân taéc cuûa lyù thuyeát naøy ñöôïc toùm taét trong moät coâng thöùc goàm 4 doøng:

Caùi naøy coù, thì caùi kia coù (imasmim sati idamhoti).
Caùi naøy sinh, thì caùi kia sinh (imassuppaøda idam uppajjati).
Caùi naøy khoâng, thì caùi kia khoâng (imasmim asati idam na hoti).
Caùi naøy dieät, thì caùi kia dieät (imassa nirodhaø idam airujjhata)[3].

Theo nguyeân taéc ñieàu kieän tính, töông ñoái tính vaø tính hoã töông tuøy thuoäc aáy, söï tieáp tuïc cuûa ñôøi soáng vaø söï chaám döùt cuûa noù ñöôïc giaûi thích trong moät coâng thöùc chi tieát goïi laø duyeân khôûi, (nghóa laø söï sinh khôûi coù ñieàu kieän hay duyeân) goàm 12 yeáu toá:

1- Voâ minh (laøm) duyeân (cho) haønh (nhöõng hoaït ñoäng coá yù hay nghieäp) (avijjaøpaccayaø samkhaøvaø).

2- Haønh (laøm) duyeân (cho) thöùc (samkhaørapaccayaø vinnaønam).

3- Thöùc (laøm) duyeân (cho) danh saéc (nhöõng hieän töôïng taâm lyù vaø vaät lyù) (Vinnaønapaccayaø naømaruøpam).

4- Danh saéc (laøm) duyeân (cho) luïc nhaäp (5 giaùc quan vaø yù thöùc) (Naømaruøpapaccayaø salaøyatanam).

5-Luïc nhaäp (laøm) duyeân (cho) xuùc (ñoäng chaïm, tieáp xuùc) (salaøyatanapaccayaø phasso).

6- Xuùc (laøm) duyeân (cho) thoï (caûm giaùc) (phassapaccayaø vedanaø).

7- Thoï (laøm) duyeân (cho) aùi (khao khaùt ham muoán) (vedanaøpaccayaøtanhaø).

8- AÙi (laøm) duyeân (cho) thuû (baùm víu, giöõ laáy) (Tanhapaccayaø upaødaønam).

9- Thuû (laøm) duyeân (cho) huõu (quaù trình sinh ra vaø trôû thaønh) (upaødaønapaccayaø bhavo).

10- Höõu (laøm) duyeân (cho) sinh (söï soáng, sinh ra) (Bhavapaccayaø jaøti).

11- Sinh (laøm) duyeân (cho) 

12- Laõo (giaø) töû (cheát) öu bi khoå naõo (buoàn lo ñau ñôùn) (Jaøtipaccayaø jaraøm maranam).

Ñaây laø quaù trình theo ñoù söï soáng ñaõ phaùt sinh, toàn taïi vaø tieáp dieãn. Neáu ta ñaûo ngöôïc coâng thöùc laïi, ta seõ ñi ñeán söï chaám döùt cuûa quaù trình:

Voâ minh dieät thì haønh dieät, haønh dieät thì thöùc dieät, thöùc dieät thì danh saéc dieät, danh saéc dieät thì luïc nhaäp dieät v.v.. cho ñeán khi sinh laõo, töû, öu bi khoå naõo... dieät.

Caàn nhôù roõ moät ñieàu raèng moãi yeáu toá treân ñaây ñeàu vöøa laø nhaân vöøa laø quaû, noù vöøa bò ñònh ñoaït bôûi (paticcasamuppanna), vaø vöøa laøm ñieàu kieän cho (paticcasamuppaøda)[4]. Bôûi theá chuùng ñeàu laø töông ñoái, phuï thuoäc laãn nhau vaø lieân quan vôùi nhau, khoâng coù caùi gì laø tuyeät ñoái hay bieät laäp, do ñoù maø Phaät giaùo khoâng coâng nhaän coù "nguyeân nhaân ñaàu tieân" nhö ta ñaõ thaáy tröôùc kia[5].  Duyeân khôûi neân xem nhö moät voøng troøn, chöù khoâng neân xem laø moät sôïi xích[6].

Vaán ñeà yù chí töï do chieám moät ñòa vò quan troïng trong tö töôûng vaø trieát hoïc Taây phöông. Nhöng theo luaät duyeân khôûi, vaán ñeà naøy khoâng phaùt sinh vaø khoâng theå phaùt sinh trong trieát hoïc Phaät giaùo. Neáu toaøn theå hieän höõu ñeàu laø töông ñoái, giôùi haïn vaø phuï thuoäc nhau, laøm sao moät mình yù chí coù theå ñöôïc töï do? yù muoán cuõng bò giôùi haïn nhö baát cöù tö töôûng naøo khaùc. Caùi ta goïi laø "töï do"chính noù cuõng giôùi haïn vaø töông ñoái. Khoâng theå coù caùi gì vaät lyù hay taâm lyù coù theå tuyeät ñoái töï do, vì moïi söï ñeàu töông quan vaø töông ñoái. "yù chí töï do" bao haøm yù nghóa moät yù muoán khoâng phuï thuoäc vaøo nhöõng ñieàu kieän, bieät laäp vôùi nhaân quaû. Laøm sao moät yù muoán hay baát cöù caùi gì thuoäc veà yù chí, coù theå phaùt sinh maø khoâng coù nhöõng ñieàu kieän, taùch rôøi nhaân vaø quaû - khi toaøn theå hieän höõu ñeàu giôùi haïn vaø töông ñoái, naèm trong luaät nhaân quaû? Laïi nöõa ôû ñaây, yù nieäm veà yù chí töï do cuõng lieân quan maät thieát ñeán nhöõng yù töôûng veà Thöôïng ñeá, linh hoàn, coâng baèng, thöôûng phaït. Khoâng nhöõng caùi goïi laø töï do ñaõ khoâng töï do, maø ngay caû chính yù nieäm veà yù chí töï do cuõng khoâng thoaùt khoûi nhöõng ñieàu kieän.

Theo luaät duyeân khôûi, cuõng nhö theo söï phaân tích con ngöôøi thaønh naêm uaån, yù töôûng veà moät baûn theå tröôøng cöûu baát dieät ôû trong hay ngoaøi con ngöôøi, duø goïi laø AØtman, Toâi, Linh hoàn, Ngaõ, hay caùi Ta, chæ ñöôïc coi nhö moät nieàm tin sai laïc (taø tín), moät boùng daùng cuûa taâm thöùc. Ñaây laø lyù thuyeát Phaät giaùo veà Voâ ngaõ  (anatta).

Ñeå traùnh moät söï laàm laãn, ôû ñaây ta neân nhaéc raèng coù hai loaïi söï thaät: söï thaät öôùc leä, Tuïc ñeá (sammutisacca), vaø söï thaät tuyeät ñoái hay Thaéng nghóa ñeá (paramatthasaca)[7].

Khi ta duøng thöôøng ngaøy nhöõng töø ngöõ nhö "toâi", "anh", "linh hoàn", "caù nhaân" v.v.. khoâng phaûi chuùng ta noùi doái, maø noùi moät söï thaät thuaän theo quy öôùc cuûa theá gian. Nhöng söï thaät toái haäu laø khoâng coù "toâi" hay "linh hoàn". Nhö kinh Mahaøyaønasuøtraølankaøra (Ñaïi thöøa nhaäp Laêng giaø) daïy: "Moät con ngöôøi (pudagala) neân ñöôïc xem laø chæ coù trong söï giaû laäp (prajnapati) (nghóa laø theo quy öôùc thì coù moät caù theå hay con ngöôøi), chöù khoâng phaûi trong thöïc taïi (dravya) [8].

"Söï phuû nhaän moät linh hoàn baát töû laø ñaëc tính chung cho moïi heä thoáng giaùo lyù Tieåu thöøa cuõng nhö Ñaïi thöøa, vaø nhö vaäy khoâng coù lyù do gì ñeå quaû quyeát raèng truyeàn thoáng Ñaïi thöøa, moät truyeàn thoáng hoaøn toaøn ñoàng quan ñieåm vôùi Tieåu thöøa treân vaán ñeà naøy, ñaõ ñi xa vôùi giaùo lyù nguyeân thuûy cuûa ñöùc Phaät."[9]

Bôûi theá, thaät laï luøng khi gaàn ñaây vaøi hoïc giaû (nhö baø Rhys Davids vaø nhöõng ngöôøi khaùc)[10] ñaõ coá - moät caùch voâ voïng - xen yù töôûng veà ngaõ vaøo trong giaùo lyù Phaät, moät ñieàu hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi Phaät giaùo. Nhöõng vò hoïc giaû naøy kính troïng, ngöôõng moä vaø suøng thöôïng ñöùc Phaät vaø giaùo lyù Ngaøi. Hoï ngöôõng moä Phaät giaùo. Nhöng hoï khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc raèng ñöùc Phaät, ngöôøi hoï xem laø tö töôûng gia saâu saéc vaø minh baïch nhaát, laïi coù theå phuû nhaän hieän höõu cuûa AØtman, linh hoàn hay ngaõ maø hoï raát caàn ñeán. Hoï khoâng bieát raèng hoï ñang tìm söï uûng hoä cuûa Phaät cho nhu caàu naøy, nhu caàu moät hieän höõu baát dieät - dó nhieân khoâng phaûi trong moät caùi ngaõ nhoû nhen caù bieät vôùi moät chöõ n thöôøng, maø trong caùi Ngaõ vôùi moät chöõ N hoa.

Toát hôn, ngöôøi ta neân noùi thaät raèng hoï tin vaøo AØtman hay Ngaõ, hoaëc ngöôøi ta coù theå noùi ngay raèng Phaät hoaøn toaøn sai laàm khi phuû nhaän hieän höõu cuûa moät caùi Ngaõ. Nhöng chaéc chaén khoâng ai neân ñöa vaøo trong ñaïo Phaät moät yù töôûng maø Phaät khoâng bao giôø chaáp nhaän, nhö chuùng ta coù theå thaáy töø nhöõng nguyeân baûn Paøli coøn laïi.

Nhöõng toân giaùo tin coù Thöôïng ñeá vaø linh hoàn khoâng giaáu dieám hai khaùi nieäm aáy, traùi laïi coøn tuyeân boá chuùng ra, laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn baèng nhöõng töø ngöõ huøng hoàn nhaát. Neáu quaû tình Phaät cuõng chaáp nhaän hai yù töôûng aáy, hai yù töôûng toái quan troïng trong moïi toân giaùo, thì chaéc chaén Ngaøi ñaõ coâng khai tuyeân boá chuùng nhö Ngaøi ñaõ tuyeân boá nhöõng ñieàu khaùc, chöù khoâng ñeå cho chuùng bò aån khuaát ñeå chæ ñöôïc khaùm phaù ra 25 theá kyû sau khi Ngaøi maát.

Ngöôøi ta ñaâm ra noùng naûy khi nghó raèng qua giaùo lyù Voâ ngaõ cuûa Phaät, caùi Toâi maø hoï töôûng töôïng mình coù, seõ bò phaù huûy. Ñöùc Phaät khoâng phaûi laø khoâng bieát ñeán ñieàu naøy.

Moät hoâm, moät vò Tyø kheo hoûi Ngaøi: "Baïch ñöùc Theá Toân, coù khi naøo ngöôøi ta bò daøy voø boái roái vì khoâng tìm thaáy ñöôïc trong mình moät caùi gì tröôøng cöûu?"

Ñöùc Phaät traû lôøi:

- Quaû coù nhö vaäy, naøy Tyø kheo. Khi moät ngöôøi coù yù nghó "Vuõ truï laø AØtman, sau khi cheát ta seõ laø caùi aáy, tröôøng cöûu, coøn maõi, keùo daøi, baát bieán, ta seõ toàn taïi nhö theá cho ñeán voâ cuøng", maø ñöôïc nghe Nhö Lai hay moät ñeä töû cuûa Nhö Lai giaûng lyù thuyeát ñöa ñeán söï phaù huûy hoaøn toaøn moïi quan ñieåm tö duy... ñöa ñeán söï daäp taét khaùt aùi, ñöa ñeán giaûi thoaùt, chaám döùt, Nieát-baøn; ngöôøi aáy seõ nghó: "Theá laø ta seõ trôû thaønh hö voâ, ta seõ bò huûy  dieät, ta seõ khoâng coøn nöõa." Do vaäy noù reân ræ, lo laéng, ñaám ngöïc than khoùc, vaø ñaâm ra hoaûng hoát. Nhö theá, naøy Tyø kheo, quaû coù tröôøng hôïp ngöôøi ta bò daøy voø khi khoâng tìm thaáy ñöôïc trong noù moät caùi gì tröôøng cöûu [11]. 

ÔÛ moät ñoaïn khaùc, ñöùc Phaät daïy: Hoûi caùc Tyø kheo, yù nghó "ta seõ khoâng coøn toàn taïi, khoâng coù gì nöõa" laøm cho nhöõng ngöôøi ngu sôï haõi."[12]

Nhöõng ngöôøi muoán tìm moät caùi "Ngaõ" trong Phaät giaùo lyù luaän nhö sau: Quaû thaät ñöùc Phaät ñaõ phaân tích con ngöôøi ra saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc (Nguõ uaån), vaø baûo raèng khoâng coù gì trong nhöõng thöù aáy laø Ngaõ. Nhöng Ngaøi khoâng baûo tuyeät ñoái khoâng coù Ngaõ, nôi con ngöôøi hay nôi naøo khaùc ngoaøi naêm uaån.

Laäp tröôøng naøy khoâng ñöùng vöõng ñöôïc vì hai leõ:

Leõ thöù nhaát laø theo giaùo lyù Phaät, con ngöôøi chæ laø naêm uaån keát hôïp khoâng laø gì khaùc. Khoâng coù choã naøo Phaät baûo coøn coù caùi gì khaùc ôû trong con ngöôøi, ngoaøi naêm uaån.

Leõ thöù hai laø nhieàu laàn Phaät ñaõ baùc boû, baèng nhöõng lôøi leõ minh baïch, hieän höõu cuûa AØtman, linh hoàn hay Ngaõ trong hay ngoaøi con ngöôøi, hay baát cöù ôû ñaâu trong vuõ truï. Ñaây laø vaøi ví duï:

Trong kinh Phaùp cuù (Dhammapada) coù ba baøi keä voâ cuøng quan troïng vaø coát yeáu trong giaùo lyù Phaät : baøi 5, 6, 7 chöông 20 (hay nhöõng caâu thô soá 277, 278, 279).

Hai caâu thô ñaàu noùi:

"Taát caû haønh laø voâ thöôøng" (sabbe samkhaøraø aniccaø) vaø 
"Taát caû haønh laø khoå" (sabbe samkhaøraø dukkhaø).
[haønh hay höõu vi, laø nhöõng gì coù sinh, truù vaø dieät; ñöôïc keát hôïp do caùc ñieàu kieän - Dòch giaû]

Caâu thöù ba laø:

"Taát caû phaùp voâ ngaõ" (sabbe dhammaø anattaø)[13].

Caàn chuù yù ñaëc bieät ôû ñaây raèng trong hai caâu ñaàu, chöõ samkhaøraø - "nhöõng söï vaät coù ñieàu kieän" - ñaõ ñöôïc duøng. Nhöng trong caâu thöù ba thay vì chöõ samkhaøra, chöõ dhammaø ñaõ ñöôïc duøng. Vì sao caâu thô thöù ba ñaõ khoâng duøng chöõ haønh, samkhaøraø, "söï vaät coù ñieàu kieän", nhö hai caâu tröôùc, maø laïi duøng danh töø phaùp, dhammaø thay vaøo? Chính ñaáy laø ñieåm quan troïng nhaát cuûa vaán ñeà.

Danh töø haønh, samkhaøra[14] aùm chæ Nguõ uaån, moïi söï vaät vaø traïng thaùi bò giôùi haïn, phuï thuoäc laãn nhau, töông ñoái, moïi "phaùp" vaät lyù cuõng nhö taâm lyù (saéc phaùp vaø taâm phaùp). Neáu caâu thô thöù ba noùi: "Moïi haønh (söï vaät bò giôùi haïn) laø voâ ngaõ" thì ngöôøi ta coù theå nghó söï vaät bò giôùi haïn laø voâ ngaõ, tuy nhieân coù theå coù moät caùi Ngaõ ôû ngoaøi nhöõng söï vaät bò giôùi haïn ñoù, ôû ngoaøi Nguõ uaån. Chính ñeå traùnh söï hieåu laàm maø danh töø phaùp (dhammaø) ñaõ ñöôïc duøng trong caâu thô thöù ba.

Danh töø phaùp coù phaïm vi roäng lôùn hôn haønh raát nhieàu. Khoâng coù danh töø naøo trong thuaät ngöõ Phaät hoïc laïi coù phaïm vi roäng hôn chöõ phaùp. Noù bao goàm khoâng nhöõng nhöõng söï vaät vaø traïng thaùi coù ñieàu kieän, maø coøn caû caùi voâ ñieàu kieän, caùi tuyeät ñoái, Nieát-baøn; khoâng coù gì ôû trong hay ôû ngoaøi vuõ truï, toát hay xaáu, höõu vi (coù ñieàu kieän) hay voâ vi (khoâng ñieàu kieän), töông ñoái hay tuyeät ñoái..., maø khoâng ñöôïc bao goàm trong danh töø naøy. Bôûi vaäy, thaät quaù roõ raøng, theo caâu "taát caû phaùp voâ ngaõ" thì khoâng coù Ngaõ, khoâng coù linh hoàn, khoâng nhöõng chæ ôû trong Nguõ uaån, maø coøn baát cöù ôû ñaâu ngoaøi nguõ uaån hay taùch bieät vôùi nguõ uaån[15].

Theo giaùo lyù nguyeân thuûy, ñieàu naøy coù nghóa raèng khoâng coù ngaõ ôû trong con ngöôøi (puggala) hay trong caùc phaùp. Trieát lyù ñaïi thöøa cuõng coù moät laäp tröôøng y heät, khoâng coù moät dò bieät naøo veà ñieåm ñoù, nhaán maïnh treân söï voâ ngaõ cuûa caùc phaùp cuõng nhö voâ ngaõ cuûa con ngöôøi (phaùp voâ ngaõ, dhammanairaøtmya vaø nhaân voâ ngaõ, pudgalanairaøtmya).

Trong kinh Xaø duï Alagaddduøpamasutta (Trung boä I), Phaät daïy moân ñeä: "Hoûi caùc Tyø kheo, caùc oâng coù theå baùm laáy moät ngaõ luaän (thuyeát veà ngaõ) neáu ñieàu aáy khoâng phaùt sinh saàu, bi khoå, öu, naõo. Nhöng naøy caùc Tyø kheo, caùc oâng coù thaáy moät ngaõ luaän naøo nhö theá hay khoâng, moät ngaõ luaän maø khi chaáp nhaän noù, seõ khoâng phaùt sinh saàu, bi, khoå, öu, naõo?

- Baïch ñöùc Theá Toân, nhaát ñònh laø khoâng.

- Chính theá, hoûi caùc Tyø kheo, Nhö Lai cuõng vaäy. Naøy caùc Tyø kheo, Nhö Lai khoâng thaáy moät ngaõ luaän naøo maø neáu chaáp nhaän, seõ khoâng phaùt sinh saàu, bi, khoå, öu, naõo."[16]

Neáu Phaät ñaõ chaáp nhaän moät ngaõ luaän naøo, thì chaéc chaén ngaøi ñaõ giaûng ra ñaây, vì ngaøi baûo caùc Tyø kheo haõy chaáp nhaän moät ngaõ luaän neáu luaän thuyeát ñoù khoâng phaùt sinh ñau khoå. Nhöng theo ngaøi, khoâng coù moät thuyeát naøo nhö theá, vaø baát cöù moät ngaõ luaän naøo, duø tinh teá vaø cao sieâu ñeán ñaâu cuõng chæ laø giaû danh vaø töôûng töôïng, sinh ra moïi vaán ñeà raéc roái, keùo theo nhöõng saàu, bi, khoå, öu naõo.

Tieáp theo, cuõng trong kinh aáy Phaät daïy:

"Hoûi caùc Tyø kheo, khi maø Ngaõ hay baát cöù caùi gì thuoäc veà Ngaõ khoâng thöïc coù, thì quan ñieåm tö duy naøy: "Vuõ truï laø Ngaõ, ta seõ laø Ngaõ sau khi cheát, seõ tröôøng cöûu, toàn taïi, vónh vieãn, baát bieán, vaø ta seõ hieän höõu nhö theá cho ñeán voâ taän thôøi gian", quan ñieåm aáy coù phaûi laø hoaøn toaøn ñieân roà chaêng?"[17]

ÔÛ ñaây Phaät noùi roõ raèng moät AØtman, hay linh hoàn, hay Ngaõ, thì khoâng theå tìm thaáy ñaâu trong thöïc taïi, vaø thaät ñieân roà ñeå tin töôûng raèng coù moät chuyeän nhö theá.

Nhöõng ngöôøi tìm kieám moät caùi Ngaõ trong giaùo lyù Phaät trích ra moät ít ví duï maø tröôùc heát hoï dòch sai, roài giaûi thích moät caùch laàm laãn. Moät trong nhöõng ví duï aáy laø caâu danh tieáng attaø hi attano naøtho trong kinh Phaùp cuù (XII, 4 hay caâu thô 160), ñaõ ñöôïc dòch laø "Ta laø chuùa teå cuûa ta", vaø ñöôïc giaûi thích raèng noù coù nghóa caùi Ngaõ lôùn laø chuùa teå cuûa caùi ngaõ nhoû.

Tröôùc heát, loái dòch aáy khoâng ñuùng. Attaø ñaây khoâng coù nghóa laø ngaõ trong nghóa linh hoàn. Trong tieáng Paøli, danh töø attaø thöôøng ñöôïc duøng nhö moät ñaïi danh töø, tröø soá ít tröôøng hôïp ñöôïc duøng theo nghóa ñaëc bieät trieát hoïc ñeå chæ thuyeát linh hoàn nhö ñaõ thaáy ôû treân.

Theo caùch duøng thoâng thöôøng, nhö trong chöông XII cuûa Phaùp cuù, töø ñaáy caâu treân ñöôïc trích, vaø trong nhieàu nôi khaùc, attaø ñöôïc duøng nhö moät ñaïi danh töø hay ñaïi danh töø baát ñònh coù nghóa "chính toâi", "chính anh", "chính noù", "chính ta", "chính ngöôøi ta" v.v..[18]

Keá ñeán, chöõ naøtho khoâng coù nghóa laø "chuùa teå", maø laø "nôi nöông töïa", "truù aån, giuùp ñôõû, che chôû" [19]. Bôûi theá Attaø hi attano thaät söï coù nghóa "Ta laø choã nöông cuûa chính ta". Noù khoâng dính daùng gì ñeán moät caùi ngaõ hay linh hoàn sieâu hình naøo caû. Noù chæ coù nghóa baïn phaûi nöông caäy vaøo chính baïn chöù ñöøng yû laïi vaøo keû khaùc.

Moät ví duï khaùc veà söï coá ñöa yù töôûng veà ngaõ vaøo giaùo lyù Phaät laø caâu danh tieáng Attadìpaø viharatha, attasarana anannasaranaø ñöôïc taùch khoûi maïch vaên kinh Ñaïi Baùt Nieát Baøn[20].Caâu naøy dòch saùt yù coù nghóa: "Haõy laø hoøn ñaûo cho chính ngöôi, laø nôi truù aån cho chính ngöôi, vaø ñöøng xem ai khaùc laø nôi nöông caäy"[21]. Nhöõng ngöôøi muoán tìm ngaõ trong Phaät giaùo ñaõ giaûi thích töø ngöõ attadìpaø vaø attasaranaø laø "laáy ngaõ laøm ngoïn ñeøn", "laáy ngaõ laøm nôi nöông töïa"[22].

Ta khoâng hieåu troïn yù nghóa lôøi Phaät khuyeân A-nan (AØnanda) neáu khoâng xeùt ñeán boái caûnh vaø maïch vaên trong ñoù nhöõng lôøi naøy ñöôïc thoát ra.

Luùc aáy ñöùc Phaät ñang nghæ taïi moät khu laøng goïi laø Behuva, ba thaùng tröôùc khi Ngaøi maát, Baùt Nieát-baøn (parinirvaøna). Baáy giôø Ngaøi ñaõ 80 tuoåi, ñang laâm beänh naëng. Nhöng Ngaøi nghó khoâng neân cheát maø khoâng töø giaõ nhöõng moân ñeä voán gaàn guõi yeâu meán Ngaøi. Bôûi theá, moät caùch can ñaûm, caû quyeát, Ngaøi chòu ñöïng taát caû ñau ñôùn, thaéng löôùt côn beänh, vaø bình phuïc. Nhöng söùc khoûe Ngaøi coøn keùm. Sau khi bình phuïc, moät ngaøy kia Ngaøi ngoài trong boùng maùt ôû beân ngoaøi choã Ngaøi löu truù. A-nan, vò thò giaû taän tuïy nhaát cuûa Phaät, tieán ñeán ñöùc Ñaïo sö quyù meán cuûa mình, ngoài beân caïnh ñöùc Theá Toân vaø baïch:

"Baïch ñöùc Theá Toân, con ñaõ saên soùc söùc khoûe ñöùc Theá Toân, con ñaõ haàu haï Ngaøi trong khi Ngaøi laâm beänh. Nhöng khi thaáy beänh tình cuûa Ngaøi, baàu trôøi ñoái vôùi con trôû neân môø mòt, vaø caùc giaùc quan cuûa con khoâng coøn saùng suoát nöõa. Tuy nhieân con coøn moät ñieàu an uûi nhoû naøy: con nghó ñöùc Theá Toân seõ khoâng nhaäp Nieát-baøn maø khoâng ñeå laïi nhöõng lôøi di giaùo ñeà caäp ñeán ñoaøn theå Taêng giaø."

Khi aáy ñöùc Phaät ñaày töø bi vaø nhaân aùi, ñaõ khoan hoøa noùi vôùi ngöôøi thò giaû taän tuïy thaân yeâu: "A Nan, ñoaøn theå Taêng giaø coøn chôø ñôïi gì nôi ta nöõa? Ta ñaõ noùi phaùp (chaân lyù) khoâng phaân bieät cao thaáp. Veà phöông dieän chaân lyù, Nhö Lai khoâng coù gì nhö naém tay kheùp chaët cuûa moät oâng thaày (aøcariyamutthi). Naøy A-nan, neáu ngöôøi naøo coù yù nghó muoán laõnh ñaïo Taêng giaø, Taêng giaø phaûi tuøy thuoäc vaøo hoï, thì dó nhieân hoï seõ ñaët ra nhöõng chæ daãn. Nhöng Nhö Lai khoâng coù yù nghó aáy. Vaäy thì sao Nhö Lai phaûi löu laïi nhöõng lôøi chæ daãn lieân heä ñeán toå chöùc Taêng giaø? Nay ta ñaõ giaø, A-nan, ñaõ 80 tuoåi. Nhö moät chieác xe cuõ caàn phaûi söûa chöõa môùi chaïy ñöôïc, cuõng theá, thaân xaùc cuûa Nhö Lai baây giôø cuõng chæ tieáp tuïc ñieàu haønh nhôø söûa chöõa. Bôûi theá, naøy A-nan, haõy töï laøm hoøn ñaûo cho chính ngöôi, haõy laáy chính ngöôi laøm nôi nöông töïa, khoâng nöông töïa vaøo ai khaùc; haõy laáy Phaùp laøm hoøn ñaûo, laáy Phaùp laøm nôi nöông töïa, khoâng ai khaùc coù theå laøm nôi nöông töïa cho ngöôi[23].

Nhöõng gì ñöùc Phaät muoán truyeàn daïy A-nan thaät quaù roõ raøng. A-nan ñang buoàn saàu ñau ñôùn. OÂng nghó raèng mình seõ hoaøn toaøn coâ ñoäc, khoâng ngöôøi giuùp ñôõ, khoâng nôi nöông töïa, khoâng ngöôøi höôùng daãn, sau khi ñöùc Ñaïo sö vó ñaïi qua ñôøi. Bôûi theá ñöùc Phaät ban cho oâng nhöõng lôøi an uûi, khuyeân oâng can ñaûm, tin töôûng, daïy raèng neân nöông vaøo chính ñaïo vaø nöông vaøo "Phaùp" Ngaøi ñaõ truyeàn, chöù ñöøng nöông vaøo ai khaùc, vaøo caùi gì khaùc. ÔÛ ñaây vaán ñeà veà moät AØtman sieâu hình, hay ngaõ, laø hoaøn toaøn khoâng nhaèm choã.

Sau ñoù, ñöùc Phaät giaûng giaûi cho A-nan laøm theá naøo ñeå coù theå laø hoøn ñaûo hay choã truù aån cho chính mình: aáy laø nhôø söï ñaøo luyeän taâm chuù yù quaùn saùt thaân, caûm thoï, taâm vaø caùc phaùp (4 phaùp quaùn, xem chöông keá tieáp veà Quaùn töôûng)[24]. ÔÛ ñaây cuõng theá, khoâng coù moät chöõ naøo lieân heä ñeán ngaõ hay linh hoàn.

Moät taøi lieäu khaùc cuõng raát thöôøng ñöôïc trích daãn bôûi nhöõng ngöôøi muoán tìm Ngaõ trong giaùo lyù Phaät. Moät hoâm ñöùc Phaät ngoài döôùi boùng caây trong moät khu röøng treân ñöôøng ñi töø Benareøs (Ba la naïi) ñeán Uruvelaø. Vaøo ngaøy aáy coù 30 hoaøng töû treû tuoåi ñang ñi caém traïi cuøng vôùi nhöõng ngöôøi vôï treû cuûa hoï trong cuøng khu röøng aáy. Moät oâng hoaøng chöa vôï mang theo moät gaùi giang hoà. Trong khi nhöõng ngöôøi khaùc ñang vui ñuøa, thì coâ ta troäm moät vaøi ñoà vaät quyù giaù vaø troán maát. Trong khi ñi tìm coâ aáy trong caùnh röøng, troâng thaáy Phaät ñang ngoài döôùi goác caây hoï hoûi Ngaøi coù thaáy moät ngöôøi ñaøn baø ñi qua khoâng. Ngaøi hoûi coù chuyeän gì, vaø sau khi nghe giaûi thích ñöùc Phaät hoûi hoï: "Caùc ngöôi nghó sao, hoûi nhöõng ngöôøi treû tuoåi? Ñieàu gì toát hôn cho caùc ngöôi: ñi tìm moät ngöôøi ñaøn baø, hay ñi tìm chính mình?"[25]

Ñaây cuõng laïi laø moät caâu hoûi raát giaûn dò vaø töï nhieân, khoâng coù lyù do gì ñeå ñöa vaøo ñaáy nhöõng yù töôûng xa xoâi veà Ngaõ hay Linh hoàn. Hoï traû lôøi toát hôn neân tìm kieám chính mình. Phaät lieàn baûo hoï ngoài xuoáng vaø giaûng phaùp cho hoï nghe. Theo baøi phaùp maø Phaät ñaõ giaûng cho hoï coøn ghi laïi trong kinh ñieån nguyeân thuûy, khoâng coù moät chöõ naøo noùi veà ngaõ.

Ngöôøi ta ñaõ vieát nhieàu veà ñeà taøi "söï im laëng cuûa Phaät", khi moät du só teân Vacchagotta hoûi Ngaøi coù ngaõ hay khoâng. Caâu chuyeän nhö sau:

Vacchagotta ñi ñeán ñöùc Phaät vaø thöa hoûi:

- Thöa Ngaøi Coà-ñaøm, coù ngaõ hay khoâng?

Ñöùc Phaät laëng im.

- Theá thì thöa Ngaøi, khoâng coù ngaõ sao?

Ñöùc Phaät laïi im laëng.

Vacchagotta ñöùng daäy boû ñi.

Sau khi du só (parivraøjaka) rôøi khoûi, A-nan hoûi Phaät vì sao Ngaøi ñaõ khoâng traû lôøi caâu hoûi cuûa Vacchagotta. Phaät giaûi thích thaùi ñoä cuûa Ngaøi nhö sau:

- Naøy A-nan, khi du só aáy hoûi: "Coù ngaõ hay khoâng?" , neáu traû lôøi: "Coù" laø ta ñaõ ñöùng veà phe caùc sa moân, Baø la moân chuû tröông thuyeát tröôøng toàn (sassatavaøda). Vaø naøy A-nan, khi du só aáy hoûi: "Khoâng coù ngaõ hay sao?" neáu traû lôøi "Khoâng" laø ta ñaõ ñöùng veà phe caùc sa moân Baø la moân chuû tröông thuyeát ñoaïn dieät (uccheda vaøda)[26].

Laïi nöõa, naøy A-nan, khi du só aáy hoûi: "Coù ngaõ khoâng?", maø ta traû lôøi: "Coù" thì nhö theá coù phuø hôïp vôùi söï thaáy bieát cuûa ta raèng vaïn phaùp laø voâ ngaõ hay khoâng?"[27]

- Baïch Theá Toân, haún laø khoâng.

- Laïi nöõa, naøy A-nan, khi du só aáy hoûi: "Khoâng coù ngaõ hay sao?" maø ta traû lôøi: "Khoâng", thì seõ laøm cho Vacchagotta ñaõ hoang mang laïi caøng hoang mang theâm nöõa [28].  Vì y seõ nghó: "Tröôùc kia quaû thaät ta coù ngaõ, nhöng baây giôø ta khoâng coù nöõa." [29]

Baây giôø haún laø ta phaûi hieåu roõ vì sao Phaät im laëng. Nhöng ta seõ coøn hieåu roõ hôn neáu xeùt toaøn theå boái caûnh vaø caùch Phaät xöû trí veà nhöõng caâu hoûi vaø ngöôøi hoûi - ñieàu maø nhöõng ngöôøi baøn ñeán vaán ñeà aáy hoaøn toaøn boû qua.

Phaät khoâng phaûi nhö moät maùy tính tuoân ra ñaùp soá cho baát kyø caâu hoûi naøo, do baát cöù ai ñaët ra, khoâng caàn suy xeùt. Ngaøi laø moät baäc Ñaïo sö thöïc tieãn, ñaày töø bi vaø trí tueä. Ngaøi khoâng traû lôøi caâu hoûi ñeå phoâ baøy kieán thöùc vaø thoâng minh cuûa mình, maø ñeå giuùp ngöôøi hoûi treân ñöôøng ñaït ñeán thöïc chöùng. Khi noùi vôùi ngöôøi naøo Ngaøi luoân luoân quan taâm ñeán trình ñoä phaùt trieån cuûa hoï, khuynh höôùng cuûa hoï, caáu taïo taâm thöùc cuûa hoï, tính tình hoï vaø khaû naêng hoï ñeå lónh hoäi vaán ñeà [30].

Theo Phaät, coù boán caùch ñaùp caâu hoûi: 

1. Coù khi neân traû lôøi thaúng caâu hoûi. 
2. Coù caâu hoûi caàn traû lôøi baèng caùch phaân tích. 
3. Coù khi neân traû lôøi baèng caùch hoûi ngöôïc laïi. 
4. Vaø cuoái cuøng, coù nhöõng caâu hoûi neân deïp, khoâng ñaùp[31].

Coù theå coù nhieàu caùch deïp moät vaán ñeà. Moät caùch laø baûo vaán ñeà aáy khoâng coù giaûi ñaùp, ñoù laø caùch Phaät ñaõ coù laàn xöû duïng vôùi du só Vacchagotta aáy, khi oâng ñaët nhöõng caâu hoûi noåi tieáng veà vuõ truï tröôøng toàn hay khoâng v.v..[32]. Cuõng vôùi caùch aáy, Ngaøi ñaõ traû lôøi cho Maølunkyaputta vaø nhöõng ngöôøi khaùc. Nhöng Ngaøi khoâng theå laøm vaäy veà vaán ñeà coù ngaõ hay khoâng, vì Ngaøi ñaõ luoân luoân thaûo luaän vaø giaûng giaûi noù. Ngaøi khoâng theå noùi: "Coù ngaõ" vì noù traùi ngöôïc vôùi kieán giaûi cuûa Ngaøi raèng taát caû caùc phaùp voâ ngaõ. Vaø Ngaøi cuõng khoâng muoán noùi khoâng coù linh hoàn, vì nhö theá laø voâ côù laøm cho anh chaøng toäi nghieäp Vacchagotta ñaõ hoang mang caøng hoang mang theâm, nhö chính anh ta ñaõ coâng nhaän[33]. Anh ta chöa ñuû caên cô ñeå hieåu veà voâ ngaõ. Vì vaäy trong tröôøng hôïp naøy, deïp caâu hoûi sang moät beân baèng caùch im laëng, laø thaùi ñoä khoân ngoan nhaát.

Ta cuõng ñöøng queân raèng Phaät ñaõ bieát roõ Vacchagotta töø laâu. Ñaây khoâng phaûi dòp ñaàu tieân maø ngöôøi du só thaéc maéc aáy ñeán thaêm Phaät. Ñaáng Ñaïo sö ñaày trí tueä vaø töø bi ñaõ löu taâm chuù yù nhieàu ñeán con ngöôøi tìm kieám hoang mang naøy. Coù nhieàu ñoaïn noùi ñeán du só Vacchagotta trong caùc baûn kinh Paøli, oâng ñaõ töøng tìm ñeán Phaät vaø caùc moân ñeä Ngaøi khaù nhieàu laàn, laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn cuøng nhöõng caâu hoûi aáy, roõ raøng oâng raát baên khoaên, haàu nhö bò vaán ñeà kia aùm aûnh[34].  Söï im laëng cuûa Phaät coù leõ ñaõ coù hieäu quaû ñoái vôùi Vacchagotta hôn baát cöù moät söï traû lôøi hay thaûo luaän huøng hoàn naøo[35].

Moät vaøi ngöôøi xem ngaõ coù nghóa laø caùi gì thöôøng ñöôïc goïi laø "taâm" hay "thöùc". Nhöng Phaät daïy raèng chaúng thaø ngöôøi ta neân xem thaân xaùc vaät lyù cuûa mình laø "ngaõ" coøn hôn xem taâm, yù hay thöùc (citta, mano,vinnaøna) laø ngaõ vì taâm, yù hay thöùc thì bieán ñoåi khoâng ngöøng ngaøy cuõng nhö ñeâm, thay ñoåi coøn mau choùng hôn caû theå xaùc (kaøya)[36].

Chính caûm giaùc mô hoà "coù toâi" ñaõ phaùt sinh yù töôûng veà ngaõ, voán khoâng coù caùi gì töông ñöông trong thöïc taïi: vaø thaáy ñöôïc chaân lyù aáy töùc laø thöïc chöùng Nieát-baøn, moät ñieàu khoâng phaûi deã daøng cho laém. Trong kinh Töông öng boä Samyuttanikaøya[37], coù moät cuoäc ñaøm thoaïi khaù laøm saùng toû vaán ñeà veà ñieåm naøy giöõa thaày Tyø kheo teân Khemaka vaø moät nhoùm Tyø kheo. Nhöõng vò naøy hoûi Khemaka coù thaáy trong Nguõ uaån moät caùi "ngaõ" naøo hay baát cöù gì thuoäc veà "ngaõ" khoâng. Khemaka traû lôøi "khoâng". Ñoaïn nhöõng Tyø kheo baûo neáu theá thì oâng ta phaûi laø moät vò La haùn ñaõ thoaùt khoûi moïi oâ nhieãm. Nhöng Khemaka thuù thaät raèng maëc duø oâng khoâng tìm thaáy trong Nguõ uaån moät caùi ngaõ naøo hay baát cöù gì thuoäc veà ngaõ, "toâi vaãn khoâng phaûi laø moät La haùn (Arahant) ñaõ thoaùt khoûi moïi oâ nhieãm baát tònh. Naøy chö hieàn, ñoái vôùi Nguõ thuû uaån, toâi coù caûm giaùc raèng "coù toâi", nhöng khoâng thaáy roõ "caùi naøy laø caùi toâi". Roài Khemaka giaûi thích raèng caùi oâng ta goïi laø "toâi" khoâng phaûi saéc, khoâng phaûi thoï, khoâng phaûi töôûng, khoâng phaûi haønh, cuõng khoâng phaûi thöùc, cuõng khoâng phaûi baát cöù gì ngoaøi chuùng. Nhöng oâng vaãn coù moät caûm giaùc "coù toâi" ñoái vôùi 5 thuû uaån, maëc duø oâng khoâng theå thaáy roõ "Ñaây laø caùi toâi."[38]

Khemaka noùi cuõng gioáng nhö muøi thôm cuûa moät boâng hoa: noù khoâng phaûi laø muøi thôm cuûa caùc caùnh hoa, khoâng phaûi cuûa maøu hoa, khoâng phaûi cuûa ñaøi hoa, nhöng laø muøi thôm cuûa hoa. OÂng coøn giaûi thích theâm raèng ngay caû moät ngöôøi ñaõ ñaït ñeán nhöõng giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa söï thöïc chöùng vaãn coøn coù caûm giaùc "coù toâi" aáy. Nhöng veà sau, khi tieán xa hôn, caûm giaùc aáy hoaøn toaøn bieán maát, heät nhö muøi hoùa hoïc cuûa moät chieác aùo môùi giaët seõ bay maát moät thôøi gian sau khi ra khoûi chieác hoäp ñöïng noù.

Cuoäc thaûo luaän naøy ích lôïi vaø laøm saùng toû vaán ñeà ñoái vôùi hoï ñeán noãi sau ñoù, nhö baûn kinh ghi laïi, taát caû moïi ngöôøi, keå caû Khemaka, ñeàu chöùng quaû A-la-haùn, giaûi thoaùt moïi oâ nhieãm, vaø theá laø cuoái cuøng hoï ñaõ ñaùnh tan ñöôïc caûm giaùc "coù toâi ".

Theo giaùo lyù Phaät, chaáp raèng "toâi khoâng coù ngaõ" (töùc laø thuyeát ñoaïn dieät) cuõng sai laàm nhö chaáp raèng "toâi coù ngaõ" (thuyeát tröôøng toàn), bôûi vì caû hai quan nieäm ñeàu troùi buoäc, ñeàu phaùt sinh töø yù töôûng sai laàm "coù toâi". Thaùi ñoä ñuùng ñoái vôùi vaán ñeà voâ ngaõ laø khoâng naém giöõ moät quan ñieåm hay "kieán" naøo, maø coá nhìn söï vaät moät caùch khaùch quan, nhìn chuùng nhö söï thaät, khoâng coù nhöõng döï phoùng cuûa taâm thöùc. Phaûi thaáy raèng caùi maø ta goïi laø "toâi" hay "ngaõ" chæ laø moät keát hôïp cuûa caùc uaån vaät lyù vaø taâm linh, hoaït ñoäng töông quan maät thieát laãn nhau trong moät doøng bieán chuyeån töøng saùt na, chòu chi phoái cuûa luaät nhaân quaû, vaø trong toaøn theå hieän höõu, khoâng coù gì laø tröôøng cöûu, vónh vieãn baát bieán.

ÔÛ ñaây moät caâu hoûi töï nhieân ñaët ra: "Neáu khoâng coù ngaõ, thì ai chòu nhöõng haäu quaû cuûa nghieäp (haønh ñoäng)?" Khoâng ai coù theå giaûi ñaùp caâu hoûi naøy hôn Phaät. Khi moät Tyø kheo hoûi Ngaøi caâu ñoù, Phaät daïy: "Hoûi caùc Tyø kheo, Ta ñaõ daïy caùc oâng thaáy roõ tính duyeân khôûi trong moïi söï vaät."[39]

Giaùo lyù Phaät veà Voâ ngaõ khoâng neân ñöôïc xem nhö tieâu cöïc hay huûy dieät. Cuõng nhö Nieát-baøn, ñaáy laø Chaân lyù, Thöïc taïi, vaø Thöïc taïi thì khoâng bao giôø laø tieâu cöïc. Chính nieàm tin sai laàm vaøo moät caùi ngaõ töôûng töôïng khoâng coù thöïc môùi laø tieâu cöïc. Giaùo lyù Voâ ngaõ xua tan boùng toái cuûa taø tín vaø phaùt sinh aùnh saùng trí tueä. Noù khoâng tieâu cöïc, nhö Voâ Tröôùc (Asanga) ñaõ noùi raát ñuùng: "Coù moät thöïc taïi laø Voâ ngaõ" (nairaøtmyaøstitaø)[40].

---

Ghi chuù: