PHAÄT GIAÙO VAØ THEÁ GIÔÙI NGAØY NAY

Coù vaøi ngöôøi nghó raèng ñaïo Phaät quaù cao sieâu huyeàn bí, khoâng theå thöïc haønh ñöôïc bôûi nhöõng ngöôøi nam, nöõ thoâng thöôøng trong theá giôùi chuùng ta haèng ngaøy, vaø neáu muoán trôû thaønh moät Phaät töû chaân chính thì ngöôøi ta caàn phaûi töø boû cuoäc ñôøi naøy ñeå ruùt lui vaøo moät tu vieän hay ñeán moät nôi naøo yeân tónh.

Ñaáy laø moät quan nieäm sai laïc ñaùng buoàn do söï thieáu hieåu bieát veà giaùo lyù Phaät. Ngöôøi ta thöôøng ñi ñeán nhöõng keát luaän sai laàm vaø voäi vaõ, sau khi tình côø nghe hay ñoïc moät caùi gì veà Phaät giaùo do moät taùc giaû khoâng hieåu thaáu vaán ñeà, ñöa ra moät quan nieäm thieân leäch vaø chuû quan veà Phaät giaùo. Giaùo lyù Phaät khoâng phaûi chæ coát daønh cho Taêng löõ trong tu vieän, maø coøn cho nhöõng nam nöõ cö só soáng trong gia ñình. Baùt chaùnh ñaïo, moät loái soáng theo Phaät giaùo, laø daønh cho taát caû khoâng phaân bieät.

Khoâng phaûi moïi ngöôøi treân theá giôùi ñeàu coù theå ñi tu hoaëc aån daät trong hang ñoäng hay röøng nuùi. Ñaïo Phaät duø cao caû trong saùng ñeán ñaâu, cuõng seõ voâ duïng ñoái vôùi nhaân loaïi neáu ñaïi chuùng khoâng theå thöïc haønh ñöôïc trong ñôøi soáng haèng ngaøy. Nhöng neáu hieåu ñuùng tinh thaàn Phaät giaùo (chöù khoâng phaûi chæ hieåu danh töø), chaéc chaén ta coù theå thöïc haønh lôøi Phaät daïy trong khi vaãn soáng ñôøi thöôøng.

Coù moät soá ngöôøi thaáy deã daøng tu theo Phaät neáu ñöôïc ôû moät nôi xa xoâi heûo laùnh taùch bieät vôùi xaõ hoäi. Cuõng coù ngöôøi laïi thaáy söï aån daät ñoù laøm cho hoï chaùn ngaùn buoàn baõ caû theå chaát laãn taâm thaàn, do vaäy neáp soáng aáy khoâng giuùp ích gì cho söï phaùt trieån ñôøi soáng tri thöùc vaø taâm linh hoï.

Söï aån daät chaân chính khoâng coù nghóa laø thaân xaùc phaûi xa laùnh haún theá gian. Toân giaû Xaù-lôïi-phaát (Sariputta) ñeä töû chính cuûa Phaät, noùi raèng moät ngöôøi coù theå soáng trong röøng chuyeân tu khoå haïnh maø taâm vaãn ñaày nhöõng tö töôûng nhieãm oâ baát tònh, trong khi moät ngöôøi khaùc coù theå soáng trong laøng maïc hay thò thaønh, khoâng thöïc haønh eùp xaùc, maø taâm laïi trong saïch khoâng caáu ueá. Trong hai ngöôøi aáy, toân giaû Xaù lôïi phaát baûo, ngöôøi soáng ñôøi trong saïch giöõa laøng maïc thò thaønh nhaát ñònh laø cao caû hôn ngöôøi soáng ôû röøng nhieàu[1].

Quan nieäm thoâng thöôøng cho raèng muoán theo giaùo lyù Phaät ngöôøi ta phaûi laùnh ñôøi, laø moät quan nieäm sai laàm. Trong vaên hoïc Phaät giaùo, coù raát nhieàu choã noùi ñeán nhöõng ngöôøi nam nöõ soáng ñôøi gia ñình bình thöôøng maø vaãn thöïc haønh moät caùch hieäu quaû nhöõng gì Phaät daïy, vaø thöïc chöùng Nieát-baøn. Du só Vacchagotta (maø ta ñaõ gaëp trong chöông veà Voâ ngaõ), moät hoâm hoûi Phaät coù nam nöõ ñeä töû naøo cuûa Ngaøi soáng ñôøi soáng gia ñình, maø ñöôïc keát quaû nhôø theo giaùo lyù Ngaøi, ñaït nhöõng traïng thaùi taâm linh cao sieâu khoâng. Phaät traû lôøi khoâng phaûi chæ coù moät hai ngöôøi, moät traêm, naêm traêm, maø coøn nhieàu hôn theá nöõa, nhöõng ngöôøi nam vaø nöõ cö só soáng ñôøi gia ñình ñaõ theo giaùo lyù Ngaøi moät caùch hieäu quaû vaø ñaït ñöôïc nhöõng traïng thaùi taâm linh cao sieâu [2].

Ñoái vôùi moät soá ngöôøi, coù theå laø ñieàu thoaûi maùi eâm dòu khi soáng ñôøi aån daät trong moät nôi yeân tónh, xa haún oàn aøo phieàn taïp. Nhöng chaéc chaén thaät laø can ñaûm, ñaùng ca ngôïi hôn, nhöõng ai thöïc haønh Phaät giaùo maø vaãn soáng giöõa ñoàng loaïi, giuùp ñôõ hoï vaø laøm lôïi ích cho hoï. Coù leõ trong vaøi tröôøng hôïp seõ coù ích cho moät ngöôøi neáu soáng aån daät moät thôøi gian ñeå trau doài taâm yù vaø tính tình - nhö taäp luyeän tröôùc veà ñaïo ñöùc tri thöùc vaø taâm linh - ñeå veà sau coù ñuû khaû naêng giuùp ñôõ ñoàng loaïi. Nhöng neáu moät con ngöôøi soáng suoát ñôøi trong coâ ñoäc chæ nghó ñeán haïnh phuùc vaø "cöùu roãi" cho rieâng mình, khoâng quan taâm ñeán ñoàng loaïi, thì ñieàu naøy chaéc chaén khoâng phuø hôïp vôùi giaùo lyù Phaät voán caên baûn treân tình thöông, töø bi vaø söï giuùp ñôõ keû khaùc.

Baây giôø ta coù theå hoûi: "Neáu moät ngöôøi coù theå theo Phaät giaùo trong khi soáng ñôøi soáng cö só theá tuïc, thì Phaät laäp ñoaøn theå Taêng-giaø (Sangha) laøm gì?" Ñoaøn theå Taêng-giaø naøy taïo cô hoäi cho nhöõng ai muoán hieán ñôøi mình khoâng nhöõng cho söï phaùt trieån tri thöùc vaø taâm linh cuûa rieâng mình, maø coøn ñeå giuùp ích keû khaùc. Moät cö só coù gia ñình khoù maø hieán troïn ñôøi mình phuïng söï ñoàng loaïi, trong khi moät vò Taêng, vì khoâng coù nhieäm vuï gia ñình hay moät raøng buoäc naøo cuûa theá tuïc, coù theå hieán troïn ñôøi mình "vì lôïi ích cho nhieàu ngöôøi, vì an laïc haïnh phuùc cuûa nhieàu ngöôøi" theo lôøi khuyeân cuûa Phaät. Chính vì theá maø trong quaù trình lòch söû, tu vieän Phaät giaùo khoâng nhöõng laø moät trung taâm ñaøo luyeän taâm linh, maø coøn laø moät trung taâm hoïc thuaät vaø vaên hoùa.

Nhöõng tu só Phaät giaùo soáng ñôøi coäng ñoàng trong tu vieän naèm giöõa caùc ñoâ thò hay trong laøng maïc. Trong taát caû caùc xöù Phaät giaùo, Taêng löõ tuaân giöõ neáp soáng ñoäc thaân phaïm haïnh ngoaïi tröø vaøi toâng phaùi ôû Nhaät Baûn vaø Taây Taïng cho  pheùp tu só ñöôïc cöôùi vôï - nhöng ñaây laø moät tuïc leä roõ raøng ñöôïc du nhaäp raát laâu veà sau. Tu só Phaät giaùo khoâng ñöôïc coù taøi saûn rieâng tröø moät soá toái thieåu vaät duïng caàn thieát, song hoï coù quyeàn söû duïng taøi  saûn chung do thí chuû cuùng cho ñoaøn theå Taêng giaø. Bôûi theá coù nhieàu tu vieän, nhaát laø nhöõng tu vieän xöa noåi tieáng, sôû höõu ñaát ñai ñeå duy trì ñôøi soáng Taêng löõ trong töï vieän. Nhöõng tu só vaø tu vieän Phaät giaùo ñöôïc coâng chuùng cuùng döôøng; hoï ñöôïc cung caáp nhöõng vaät duïng caàn thieát. Trong quaù khöù, Taêng löõ thöôøng soáng baèng haïnh khaát thöïc, xin aên töøng nhaø. Do nhöõng thay ñoåi trong neàn kinh teá hieän nay, taäp tuïc aáy daàn bieán maát, maëc duø vaãn coøn haøng ngaøn ngöôøi tieáp tuïc tuaân giöõ phaùp khaát thöïc, nhaát laø taïi caùc xöù theo Nam toâng nhö Tích Lan, Mieán Ñieän, Thaùi Lan, Cam Boát, vaân vaân. Nhöõng tu só soáng ôû thaønh thò hay laøng maïc coù hai nhieäm vuï: thöù nhaát laø ñeå moät phaàn thì giôø tu thieàn vaø hoïc taäp ñeå tieán boä veà trí thöùc vaø taâm linh; thöù hai laø daïy doã nhöõng treû ñeán chuøa xin hoïc, saên soùc nhu caàu tín ngöôõng cuûa cö só theá tuïc, baûo trì töï vieän, giaûng kinh cho ñaïi chuùng vaøo nhöõng dòp leã, giaùo giôùi nhöõng caù nhaân vaø ñoaøn nhoùm, ñieàu khieån caùc leã laïc toân giaùo, toå chöùc nhöõng hoäi ñoaøn laøm coâng taùc an sinh xaõ hoäi, vv. Cuõng coù nhöõng tu só soáng ôû röøng taùch bieät haún toaøn theå xaõ hoäi, daønh troïn ñôøi cho söï ñoäc cö thieàn ñònh[3].

Kinh Thieän sanh[4]chöùng toû ñöùc Phaät coi troïng cuoäc ñôøi cö só, gia ñình vaø nhöõng moái töông giao xaõ hoäi cuûa hoï nhö theá naøo.

Moät thanh nieân teân Sigaøla vaâng theo lôøi traên troái cuûa cha, thöôøng leã baùi saùu phöông - ñoâng, taây, baéc, nam, treân, döôùi. Phaät baûo anh ta raèng trong Thaùnh giôùi luaät (ariyassavinaye) cuûa giaùo lyù Ngaøi, saùu phöông aáy coù nghóa khaùc. Theo luaät Ngaøi, phöông ñoâng laø cha meï; phöông nam laø thaày; phöông taây laø vôï con; phöông baéc laø baïn beø quyeán thuoäc, laùng gieàng; phöông döôùi laø toâi tôù, ngöôøi laøm coâng vaø thôï thuyeàn; phöông treân laø nhöõng tu só, Sa moân Baø la moân. Phaät daïy neân leã baùi saùu phöông aáy. ÔÛ ñaây chöõ leã baùi (namasseyya) raát yù nghóa, vì ngöôøi ta chæ leã baùi moät caùi gì thieâng lieâng, khaû kính, khaû suøng. Ñaïo Phaät xem saùu nhoùm gia ñình vaø xaõ hoäi treân ñaây laø thieâng lieâng, ñaùng suøng moä kính troïng vaø leã baùi. Nhöng leã baùi caùch naøo? Phaät daïy ngöôøi ta coù theå leã baùi baèng caùch laøm troøn boån phaän cuûa mình ñoái vôùi nhöõng ngöôøi aáy. Nhöõng boån phaän aáy ñöôïc Phaät giaûng roõ trong baøi thuyeát phaùp cho Thieän Sanh.

- Thöù nhaát: cha meï laø thieâng lieâng ñoái vôùi con caùi. Phaät daïy: "Cha meï laø Thöôïng ñeá" (Brahmaøti maøtaøpitaro). Danh töø thöôïng ñeá (Brahma, Phaïm thieân) chæ khaùi nieäm cao caû thieâng lieâng nhaát trong tö töôûng AÁn giaùo, trong ñoù Phaät ñaõ bao goàm cha meï. Bôûi theá ngaøy nay trong nhöõng gia ñình theo Phaät thuaàn thaønh, con caùi thöïc söï "leã baùi" cha meï haèng ngaøy saùng vaø toái. Hoï phaûi laøm moät vaøi boån phaän ñoái vôùi song thaân theo luaät cuûa Phaät: Phaûi saên soùc cha meï khi giaø, phaûi laøm baát cöù caùi gì caàn laøm cho cha meï, phaûi giöõ danh döï gia ñình vaø tieáp noái truyeàn thoáng gia ñình, phaûi baûo veä taøi saûn cha meï ñeå laïi, vaø laøm tang leã sau khi cha meï cheát. Ñoái laïi, cha meï cuõng coù moät soá boån phaän ñoái vôùi con caùi: hoï phaûi giöõ con caùi traùnh xa nhöõng ñöôøng taø, phaûi khuyeân chuùng laøm nhöõng vieäc thieän vaø lôïi ích, phaûi giaùo duïc chuùng ñaày ñuû, phaûi cöôùi gaû chuùng vaøo nhöõng gia ñình töû teá, vaø phaûi chia taøi saûn cho coâng baèng.

- Thöù hai: lieân heä giöõa thaày vaø troø. Ngöôøi hoïc troø phaûi kính troïng vaâng lôøi thaày, phaûi lo cho thaày neáu thaày coù ñieàu chi caàn thieát, phaûi hoïc haønh chaêm chæ. Vaø thaày ñoái laïi, phaûi huaán luyeän hoïc troø moät caùch thích ñaùng, phaûi daïy kyõ löôõng, phaûi giôùi thieäu baïn beø cho noù, vaø phaûi coá kieám söï baûo ñaûm vieäc laøm cho noù sau khi hoïc xong.

- Thöù ba: lieân heä giöõa choàng vaø vôï. Tình yeâu giöõa choàng vôï ñöôïc xem haàu nhö toân giaùo hay thieâng lieâng; goïi laø "ñôøi soáng gia ñình thieâng lieâng" (sadaørabrahmacariya). ÔÛ ñaây cuõng theá, yù nghóa cuûa töø ngöõ brahma, Phaïm thieân caàn ñöôïc löu taâm: Ñaïo Phaät daønh cho moái lieân heä naøy söï kính troïng cao caû nhaát. Vôï choàng phaûi trung thaønh, kính troïng vaø taän tuïy vôùi nhau, vaø hoï coù vaøi boån phaän ñoái vôùi nhau. Choàng phaûi luoân luoân toân troïng vôï, khoâng ñöôïc thieáu söï kính neå ñoái vôùi vôï, phaûi baûo ñaûm ñôøi soáng vaø tieän nghi cho vôï, vaø phaûi laøm vôï vui loøng baèng caùch taëng naøng aùo vaø ñoà trang söùc (söï kieän ñöùc Phaät khoâng queân nhaéc ñeán caû nhöõng moùn quaø moät ngöôøi choàng neân taëng vôï, ñuû chöùng toû tình ngöôøi thaém thieát cuûa Ngaøi, thieän caûm teá nhò cuûa Ngaøi ñoái vôùi tình caûm con ngöôøi.) Ñoái laïi, ngöôøi vôï phaûi coi soùc vieäc nhaø, phaûi laøm vui loøng khaùch khöùa, baïn beø, thaân thuoäc vaø nhöõng ngöôøi laøm coâng, phaûi yeâu thöông, trung thaønh vôùi choàng, phaûi gìn giöõ tieàn cuûa choàng kieám ñöôïc, phaûi khoân kheùo vaø coù nghò löïc trong moïi coâng vieäc.

- Thöù tö: lieân heä giöõa baïn beø, baø con, laùng gieàng: hoï phaûi töû teá nhaân töø vôùi nhau, phaûi noùi lôøi hoøa nhaõ deã nghe, phaûi laøm lôïi ích cho nhau, phaûi hoøa hieáu vôùi nhau ñöøng gaây goã, phaûi giuùp nhau khi caàn, vaø ñöøng boû nhau trong khi hoaïn naïn.

- Thöù naêm: lieân heä giöõa chuû vaø tôù: chuû nhaø coù nhieàu boån phaän ñoái vôùi toâi tôù hay ngöôøi laøm coâng: phaûi giao coâng vieäc tuøy theo khaû naêng vaø söùc löïc, phaûi traû löông thích ñaùng, phaûi cung caáp thuoác men, thænh thoaûng phaûi cho quaø taëng. Ñoái laïi ngöôøi giuùp vieäc hay laøm coâng phaûi chuyeân caàn khoâng ñöôïc bieáng nhaùc, phaûi löông thieän, vaâng lôøi vaø ñöøng löôøng gaït chuû, phaûi sieâng naêng trong coâng vieäc laøm.

- Thöù saùu: lieân heä giöõa tu só vôùi ngöôøi theá tuïc: vôùi nieàm yeâu thöông kính troïng, ngöôøi theá tuïc phaûi coi soùc nhöõng nhu caàu vaät chaát cuûa sa moân, Baø la moân; vôùi taâm bi maãn, tu só phaûi ban boá kieán thöùc vaø hieåu bieát cho ngöôøi theá tuïc, vaø daãn daét hoï theo ñöôøng chaùnh, xa ñöôøng taø.

Nhö vaäy ta thaáy theo ñöùc Phaät, ñôøi soáng theá tuïc vôùi nhöõng lieân heä gia ñình xaõ hoäi cuõng ñöôïc bao goàm trong "Thaùnh giôùi luaät", vaø cuõng naèm trong khuoân khoå loái soáng Phaät giaùo. 

Bôûi theá trong Töông öng boä kinh, Samyuttanikaøya, moät trong nhöõng kinh Paøli xöa nhaát, Ñeá thích (Sakka), vua cuûa nhöõng vò trôøi (Devas) tuyeân boá raèng khoâng nhöõng oâng suøng kính caùc tu só soáng ñôøi thaùnh thieän ñöùc haïnh maø coøn kính troïng nhöõng cö só theá tuïc (öu baø taéc, upaøsaka) laøm nhöõng vieäc coâng ñöùc, coù ñöùc haïnh vaø duy trì gia ñình cuûa hoï moät caùch ñuùng phaùp [5].

Neáu muoán trôû thaønh moät Phaät töû ngöôøi ta khoâng caàn gì phaûi qua moät leã daãn nhaäp (hay röûa toäi). Nhöng muoán trôû thaønh Tyø kheo, moät phaàn töû cuûa ñoaøn theå Taêng giaø, ngöôøi ta phaûi qua moät thôøi gian daøi tuaân giöõ kyù luaät vaø hoïc ñaïo. Moät ngöôøi neáu hieåu giaùo lyù Phaät, tin chaéc ñaây laø chính ñaïo, vaø neáu noã löïc tuaân theo giaùo lyù aáy, thì hoï thaønh moät Phaät töû. 

Nhöng theo truyeàn thoáng ngaøn xöa trong caùc xöù Phaät giaùo, moät ngöôøi ñöôïc xem laø Phaät töû neáu quay veà nöông töïa Phaät, Phaùp (giaùo lyù) vaø Taêng (ñoaøn theå Taêng giaø)- goïi laø Tam baûo, ba ngoâi baùu- vaø baét ñaàu tuaân giöõ Nguõ giôùi (Pancasila), nhöõng boån phaän tinh thaàn toái thieåu cuûa moät Phaät töû taïi gia: 1. khoâng saùt sinh (gieát haïi sinh maïng), 2. khoângtroämcaép. 3. khoâng taø daâm (ngoaïi tình), 4. khoâng noùi doái, 5. khoâng uoáng nhöõng chaát laøm say söa. Ngöôøi phaät töû quyø goái chaép tay tröôùc moät töôïng phaät hay baûo thaùp (stuøpa daøgaøba), laëp laïi coâng thöùc quy y thöôøng baèng tieáng paøli, theo lôøi moät tu só. Taïi caùc leã lôùn, thöôøng caû hoäi chuùng tuïng nhöõng lôøi naøy theo moät vò Taêng.

Khoâng coù moät leã tuïc beà ngoaøi naøo moät Phaät töû baét buoäc phaûi laøm. Ñaïo Phaät laø moät loái soáng, vaø ñieàu coát yeáu laø tuaân giöõ Baùt chaùnh ñaïo. Dó nhieân trong taát caû caùc xöù Phaät giaùoñeàu coù nhöõng leã tuïc raát ñeïp vaø ñôn giaûn vaøo nhöõng ngaøy leã Phaät. Trong tu vieän thöôøng coù moät baûo thaùp (stuøpa, daøgaøba), laø moät leã ñaøi coù hình voøm cung trong coù xaù lôïi Phaät, caây Boà ñeà, töôïng Phaät (patimaøghara). Baûo thaùp, caây Boà ñeà, töôïng phaät, ba vaät aáy ñeàu ñöôïc thôø cuùng. Phaät töû thöôøng ñi chuøa vaøo caùc ngaøy raèm traêng troøn, ngaøy moàng moät, moàng taùm, haêm ba aâm lòch. Hoï tuïng ba quy y vaø naêm giôùi, quyø tröôùc moät trong ba vaät thôø keå treân. Roài hoï thaép ñeøn daâng hoa vaø ñoát höông, tuïng nhöõng baøi keä ca ngôïi coâng ñöùc cuûa Phaät, Phaùp, Taêng. Khoâng neân xem ñaáy cuõng nhö söï caàu nguyeän trong caùc toân giaùo höõu thaàn. Ñaáy chæ laø moät caùch chieâm ngöôõng, töôûng nhôù vò ñaïo sö ñaõ chæ daïy Con Ñöôøng. Roài hoï nghe giaûng phaùp.

Vaøo nhöõng ngaøy raèm,moàng moät, haøng ngaøn phaät töû tuaân giöõ Boá taùt hay Baùt quan trai giôùi (uposathasìla, atthangasìla):

1. Khoâng saùt sinh; 
2. Khoâng troäm caép; 
3. Khoâng haønh daâm [6];
4. Khoâng noùi doái; 
5. Khoâng uoáng röôïu; 
6. Khoâng aên sau ngoï; 
7. Khoâng naèm ngoài giöôøng cao ñeïp; 
8. Khoâng muùa, haùt, chôi ñuøa, duøng traøng hoa vaø höông thôm. 

Thoâng thöôøng, Phaät töû thoï Baùt quan trai ôû suoát ngaøy ñeâm taïi chuøa ñeå haønh thieàn, nghe phaùp, tuïng kinh vaø thaûo luaän veà Phaùp.

Cuoäc leã Phaät giaùo lôùn nhaát trong naêm laø leã Vesak vaøo raèm thaùng tö aâm lòch, ñeå möøng ngaøy Phaät ñaûn sinh, giaùc ngoä vaø Baùt nieát-baøn. Vaøo ngaøy aáy, moïi nhaø, chuøa, ñöôøng phoá ñöôïc trang hoaøng baèng hoa, ñeøn vaø nhöõng laù côø Phaät giaùo saùu maøu. Haøng ngaøn nam phuï laõo aáu ñeán chuøa; haøng traêm quaùn aên mieãn phí ñöôïc môû ra do nhöõng hoäi ñoaøn phaät töû ñeå phuïc vuï khaùch haønh höông. Ngaøy aáy moät tinh thaàn töø bi, thöông yeâu, hoøa ñieäu, thanh bình vaø hoan hæ traøn ngaäp khaép nhaân gian.

Trong Phaät giaùo khoâng coù leã röûa toäi; nhöng khi moät ñöùa treû ñöôïc sinh ra, cha meï noù ñöa ñeán chuøa ñeå laøm chuyeán xuaát haønh ñaàu tieân, ñaët haøi nhi döôùi chaân töôïng Phaät, ñeå chö Taêng tuïng kinh caàu phuùc cho noù. Ngay caû tröôùc khi ñöùa beù ra ñôøi, ngöôøi ta cuõng thænh chö Taêng ñeán nhaø ñeå caàu an cho saûn phuï, baø meï töông lai.

Chö Taêng khoâng laøm leã cho caùc ñaùm cöôùi. Hoân leã taïi caùc nhaø phaät töû laø moät leã thuoäc daân söï, chæ lieân heä ñeán xaõ hoäi; nhöng ngöôøi ta cho noù moät tính toân giaùo baèng caùch ñöa vaøo ñaáy nhöõng yeáu toá Phaät giaùo, tæ nhö cho moät nhoùm thanh nieân hay thieáu nöõ tuïng nhöõng baøi keä chuùc laønh. Chính nhöõng tu só thì khoâng bao giôø döï ñaùm cöôùi, nhaát laø ôû caùc xöù theo Nam toâng. Nhöng ngöôøi ta coù theå thænh Taêng veà nhaø cuùng döôøng boá thí (daøna) moät hoaëc hai ngaøy tröôùc hay sau leã cöôùi; vaøo dòp aáy moät tu só noùi moät phaùp thoaïi khuyeân caëp vôï choàng môùi soáng moät ñôøi haïnh phuùc hoøa thuaän theo lôøi Phaät daïy.

Ngöôïc laïi, tu só phaät giaùo thöôøng laøm leã cho caùc ñaùm tang, vaø thuyeát moät baøi phaùp ñeå uûy laïo tang gia.

Khi moät Phaät töû bò beänh, raát thöôøng khi ngöôøi ta môøi chö Taêng ñeán tuïng kinh caàu an  goïi laø paritta hay Pirit (coù nghóa laø che chôû, gia hoä). Leã tuïc naøy raát phoå thoâng ñoái vôùi phaät töû. Trong haàu heát caùc chuøa, thænh thoaûng ngöôøi ta laïi cöû haønh leã naøy xem nhö leã caàu an chung cho taát caû; cuoäc leã coù theå keùo daøi suoát ngaøy ñeâm khoâng nghæ, trong moät hai ngaøy hoaëc caû tuaàn leã hay laâu hôn.

Nhöõng söï leã baùi coå truyeàn naøy, maëc duø khoâng thieát yeáu, vaãn coù giaù trò ôû choã thoûa maõn nhöõng caûm xuùc vaø nhu caàu toân giaùo nôi nhöõng ngöôøi chöa phaùt trieån veà tinh thaàn vaø taâm linh, giuùp hoï daàn böôùc theo chaùnh ñaïo[7].

Nhöõng ngöôøi nghó raèng Phaät giaùo chæ quan taâm ñeán nhöõng lyù töôûng cao sieâu, tö töôûng trieát lyù vaø ñaïo ñöùc sieâu phaøm, khoâng keå gì ñeán phuùc lôïi xaõ hoäi vaø kinh teá cuûa con ngöôøi, laø sai laàm. Ñöùc Phaät raát quan taâm ñeán haïnh phuùc cuûa con ngöôøi. Ñoái vôùi Ngaøi, khoâng theå coù haïnh phuùc neáu khoâng soáng moät ñôøi trong saïch, döïa treân nhöõng nguyeân taéc ñaïo ñöùc vaø taâm linh. Nhöng Ngaøi bieát raèng soáng moät ñôøi nhö vaäy raát khoù trong nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi vaø vaät chaát khoâng thuaän lôïi.

Phaät giaùo khoâng xem haïnh phuùc vaät chaát töï noù laø cöùu caùnh: noù chæ laø moät phöông tieän ñeå ñaït ñeán moät cöùu caùnh cao quyù hôn. Nhöng ñaáy laø moät phöông tieän raát caàn thieát ñeå hoaøn thaønh moät muïc ñích cao hôn cho haïnh phuùc nhaân loaïi. Bôûi theá Phaät giaùo coâng nhaän vaøi ñieàu kieän vaät chaát toái thieåu laø caàn thieát ñeå tu taäp coù keát quaû - ngay caû ñoái vôùi moät thaày tu thieàn ñònh trong moät nôi coâ tòch[8].

Ñöùc Phaät khoâng xeùt ñôøi soáng taùch bieät vôùi boái caûnh kinh teá vaø xaõ hoäi. Ngaøi nhìn ñôøi toaøn dieän, trong taát caû moïi phöông dieän xaõ hoäi, kinh teá vaø chính trò cuûa noù. Nhöõng lôøi daïy cuûa Ngaøi veà nhöõng vaán ñeà ñaïo ñöùc, trieát lyù vaø taâm linh ñaõ ñöôïc khaù nhieàu ngöôøi bieát ñeán. Nhöng ngöôøi ta bieát raát ít veà giaùo lyù cuûa Ngaøi trong nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi, kinh teá vaø chính trò. Tuy vaäy coù raát nhieàu baøi giaûng cuûa Ngaøi baøn veà nhöõng vaán ñeà aáy raûi raùc khaép caùc baûn kinh coå xöa cuûa Phaät giaùo. Ta haõy laáy moät vaøi thí duï:

Kinh Chuyeån luaân sö töû hoáng (Cakkavattisìhanaødasutta, Tröôøng Boä kinh 26) noùi roõ raèng söï ngheøo khoù (daøliddiya) laø nguyeân nhaân cuûa voâ ñaïo vaø toäi aùc nhö troäm caép, taø vaïy, baïo ñoäng, thuø haèn, ñoäc aùc v.v.. Nhöõng vò vua chuùa ngaøy xöa, cuõng nhö caùc chính phuû ngaøy nay, coá ñaøn aùp toäi loãi baèng hình phaït. Kinh Kuøtadantasutta cuøng thuoäc boä aáy giaûi thích söï voâ ích cuûa hình phaït, noùi raèng phöông phaùp aáy seõ khoâng bao giôø thaønh coâng. Thay vì vaäy, ñöùc Phaät ñeà nghò muoán dieät taän goác toäi loãi, caàn phaûi caûi thieän ñieàu kieän kinh teá cuûa con ngöôøi, caàn phaûi cung caáp cho taù ñieàn vaø noâng phu haït gioáng vaø phöông tieän troàng troït, voán phaûi ñöôïc cung caáp cho nhöõng thöông gia vaø ngöôøi buoân baùn; löông höôùng thích ñaùng phaûi ñöôïc traû cho nhöõng ngöôøi laøm coâng. Khi moïi ngöôøi ñeàu ñöôïc cung caáp cô hoäi ñeå kieám ñöôïc lôïi töùc ñaày ñuû hoï seõ baèng loøng, khoâng sôï haõi lo aâu, vaø do ñoù xöù sôû seõ thanh bình, khoâng coù caùc toäi loãi [9].

Bôûi vaäy ñöùc Phaät thöôøng daïy nhöõng cö só taïi gia taàm quan troïng cuûa söï caûi thieän hoaøn caûnh kinh teá. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa Ngaøi taùn ñoàng söï tích tröõ taøi saûn vôùi söï tham lam raøng buoäc, vì noù traùi ngöôïc vôùi giaùo lyù Ngaøi, cuõng khoâng phaûi Ngaøi taùn ñoàng baát cöù phöông tieän sinh nhai naøo. Coù vaøi ngheà thöông maïi nhö saûn xuaát vaø mua baùn khí giôùi bò Ngaøi caám chæ, xem nhö nhöõng phöông tieän sinh nhai baát chaùnh nhö ta ñaõ thaáy tröôùc ñaây[10].

Moät ngöôøi teân Dìghajaønu moät hoâm ñeán vieáng Phaät vaø baûo: "Baïch Theá Toân, chuùng con laø nhöõng ngöôøi theá tuïc taàm thöôøng, soáng ñôøi gia ñình, coù vôï con. Xin ñöùc Theá Toân chæ daïy cho con vaøi lyù thuyeát ñeå giuùp chuùng con ñöôïc haïnh phuùc trong ñôøi naøy vaø ñôøi sau."

Ñöùc Phaät daïy oâng ta raèng coù boán ñieàu giuùp cho haïnh phuùc con ngöôøi trong ñôøi naøy: 

- Thöù nhaát laø phaûi taøi kheùo, coù hieäu naêng, haêng haùi vaø coù nghò löïc trong baát cöù ngheà naøo mình laøm, vaø phaûi tinh xaûo trong ngheà nghieäp mình (utthaønasampadaø). 

- Thöù hai laø phaûi baûo veä lôïi töùc mình ñaõ kieám ñöôïc moät caùch chaân chaùnh, baèng moà hoâi traùn (aørakka-sampadaø); nghóa laø baûo veä taøi saûn cho khoûi bò troäm caép v.v.. (Taát caû moïi yù töôûng naøy caàn ñöôïc xeùt ñeán trong boái caûnh thôøi aáy).

- Thöù ba laø phaûi giao du vôùi baïn toát (kalyaønamitta) trung thaønh, coù trí thöùc, ñöùc haïnh, phoùng khoaùng vaø thoâng minh, ngöôøi seõ giuùp mình ñi theo chaùnh ñaïo, xa laùnh ñöôøng taø.

- Thöù tö laø phaûi tieâu duøng chöøng möïc, tuøy theo lôïi töùc, ñöøng tieâu quaù nhieàu cuõng ñöøng quaù ít, nghóa laø khoâng neân bo bo tích tröõ taøi saûn, nhöng cuõng khoâng neân phung phí - noùi caùch khaùc phaûi soáng trong giôùi haïn nhöõng phöông tieän mình coù (samajì vikataø).

Roài Phaät giaûng boán ñöùc haïnh giuùp cho moät ngöôøi theá tuïc ñöôïc haïnh phuùc ñôøi sau: 

1. Tín (saddhaø): phaûi tin töôûng vaøo nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc, tinh thaàn, vaø taâm linh.
2. Giôùi (sìla): phaûi chöøa boû saùt sinh, troäm caép, taø daâm, noùi doái vaø uoáng röôïu.
3. Thí (caøga): phaûi thöïc haønh loøng traéc aån, boá thí, khoâng baùm víu, oâm giöõ taøi saûn mình.
4. Tueä (panna): phaûi môû mang trí tueä daãn ñeán söï dieät khoå, chöùng Nieát-baøn[11].

Ñoâi khi Phaät coøn ñi vaøo nhöõng chi tieát veà caùch ñeå daønh tieàn baïc vaø tieâu duøng, chaúng haïn nhö khi Ngaøi baûo thanh nieân Sigaøla raèng anh ta neân duøng 1/4 lôïi töùc vaøo söï tieâu pha haøng ngaøy, 1/2 lôïi töùc ñeå ñaàu tö vaøo vieäc kinh doanh vaø ñeå rieâng 1/4 phoøng khi nguy caáp[12].

Moät hoâm Phaät baûo Caáp coâ ñoäc (Anaøthapindika), moät thöông gia danh tieáng, moät trong nhöõng ñeä töû taïi gia thuaàn thaønh nhaát cuûa Ngaøi, ñaõ laäp cho Ngaøi tu vieän Kyø ñaø (Jetavana) höõu danh ôû Xaù veä (Saøvatthi), raèng moät cö só soáng ñôøi thöôøng nhaät, coù boán thöù haïnh phuùc: 

1. Thuï höôûng söï baûo ñaûm veà kinh teá hay taøi saûn ñaày ñuû, kieám ñöôïc baèng nhöõng phöông tieän chính ñaùng (sôû höõu laïc, atthisukkha).

2. Tieâu duøng taøi saûn aáy moät caùch roäng raõi cho chính mình, cho gia ñình, baø con, beø baïn vaø trong nhöõng vieäc coâng ñöùc (thoï duïng laïc, ananasukkha).

3. Khoâng coù nôï naàn (voâ traùi laïc, anana-sukkha).

4. Soáng moät ñôøi trong saïch, khoâng phaïm nhöõng ñieàu aùc trong yù nghó, lôøi noùi hay haønh vi (voâ toäi laïc, anmajjasukkha). 

ÔÛ ñaây ta phaûi chuù yù raèng trong boán yeáu toá ñem laïi haïnh phuùc, coù ñeán ba thuoäc veà kinh teá, vaø cuoái cuøng Phaät coøn nhaéc cho thöông gia aáy bieát raèng haïnh phuùc veà kinh teá vaø vaät chaát thì "khoâng ñaùng moät phaàn möôøi saùu" cuûa haïnh phuùc taâm hoàn phaùt sinh töø moät ñôøi soáng khoâng loãi laàm vaø löông thieän[13].

Qua nhöõng ví duï keå treân, ta coù theå thaáy raèng ñöùc Phaät xem söï thoaûi maùi veà kinh teá laø caàn thieát cho haïnh phuùc con ngöôøi, nhöng Ngaøi khoâng coâng nhaän söï tieán boä laø chaân thaät neáu noù chæ thuaàn vaät chaát, khoâng coù moät neàn taûng ñaïo ñöùc vaø taâm linh. Trong khi khuyeán khích söï tieán boä vaät chaát, Phaät giaùoluoân luoân nhaán maïnh söï phaùt trieån ñaïo ñöùc vaø taâm linh ñeå kieán taïo moät xaõ hoäi hoøa bình an laïc.

Ñöùc Phaät cuõng coù nhöõng lôøi daïy minh baïch nhö theá veà chính trò, chieán tranh, hoøa bình. Ñieàu ai cuõng bieát, töôûng khoâng caàn nhaéc laïi, laø ñaïo Phaät chuû xöôùng Baát baïo ñoäng, Hoøa bình nhö thoâng ñieäp cuûa mình cho taát caû theá giôùi, vaø khoâng taùn thaønh baát cöù moät söï baïo ñoäng hay saùt haïi sinh maïng naøo. Theo Phaät giaùo khoâng gì coù theå goïi laø "chieán tranh chaân chính", ñoù chæ laø moät töø ngöõ sai laàm ñöôïc ñuùc ra vaø löu haønh ñeå bieän minh cho haän thuø, taøn aùc, baïo ñoäng vaø cheùm gieát. Ai ñònh ra caùi gì laø chaân chaùnh hay khoâng chaân chaùnh? Ngöôøi chieán thaéng, keû maïnh laø "chaùnh", vaø keû chieán baïi, yeáu theá laø "baát chaùnh". Chieán tranh cuûa chuùng toâi thì luoân luoân chính ñaùng, coøn chieán tranh cuûa caùc anh thì luoân luoân "baát chaùnh". Phaät giaùo khoâng chaáp nhaän laäp tröôøng aáy.

Ñöùc Phaät khoâng nhöõng ñaõ daïy Baát baïo ñoäng vaø Hoøa bình, maø Ngaøi coøn thaân haønh ñi ñeán chieán tröôøng ñeå can thieäp vaø ngaên caûn chieán tranh, nhö trong tröôøng hôïp nhöõng ngöôøi doøng Thích ca (Saøkyas) vaø Caâu lôïi (Koliyas), saép ñaùnh nhau vì vaán ñeà tranh chaáp nöôùc soâng Rohini. Vaø nhöõng lôøi cuûa Ngaøi ñaõ töøng ngaên ñöôïc vua A xaø theá (Ajaøtasattu) khoûi taán coâng Vöông quoác Baït kyø (Vajjis).

Vaøo thôøi ñöùc Phaät, cuõng nhö ngaøy nay, coù nhöõng nhaø cai trò xöù sôû moät caùch baát coâng. Daân chuùng bò ñaøn aùp, boùc loät, ñaùnh ñaäp, tuø ñaøy, söu cao thueá naëng, vaø chòu nhöõng hình phaït daõ man. Ñöùc Phaät raát ñoäng loøng tröôùc nhöõng söï voâ nhaân ñaïo aáy. Kinh sôù Phaùp cuù Dhammapadatthakathaø cheùp raèng thuôû aáy Phaät raát chuù taâm ñeán vaán ñeà moät neàn cai trò toát ñeïp. Ta neân xeùt quan ñieåm cuûa Ngaøi trong boái caûnh xaõ hoäi, kinh teá vaø chính trò thôøi aáy. Ngaøi ñaõ chöùng minh raèng toaøn theå moät xöù sôû coù theå trôû thaønh ñoài truïy, thoái naùt vaø baát haïnh neáu nhöõng ngöôøi caàm ñaàu vieäc cai trò - nghóa laø vua, caùc quan laïi vaø nhöõng nhaân vieân haønh chaùnh - ñeàu thoái naùt vaø baát coâng. Muoán cho daân moät nöôùc ñöôïc sung söôùng, caàn phaûi coù moät neàn cai trò coâng baèng. Moät neàn cai trò coâng baèng coù theå ñöôïc thöïc hieän baèng caùch naøo? Ñöùc Phaät ñaõ noùi roõ trong baøi thuyeát phaùp cuûa Ngaøi veà "10 nhieäm vuï cuûa nhaø vua" (Thaäp vöông phaùp, Dasaraøjadhamma) nhö ñöôïc thuaät trong Jaøtaka (chuyeän tieàn thaân)[14].

Dó nhieân danh töø "vua" (Raøja), ngaøy xöa phaûi ñöôïc thay theá baèng danh töø "chính phuû". "Möôøi nhieäm vuï cuûa nhaø vua" coù theå aùp duïng cho taát caû nhöõng ngöôøi trong chính phuû ngaøy nay, nhö quoác tröôûng, boä tröôûng, laõnh ñaïo chính trò, nhaân vieân haønh chaùnh vaø tö phaùp v.v..

- Nhieäm vuï thöù nhaát trong "10 nhieäm vuï cuûa nhaø vua" laø söï roäng raõi, boá thí, baùc aùi (daøna). Ngöôøi cai trò khoâng ñöôïc coù moät theøm khaùt vaø baùm víu naøo ñoái vôùi taøi saûn, tieàn cuûa, maø phaûi boá thí cho daân ñöôïc no aám.

- Thöù hai, moät ñaïo ñöùc toát ñeïp (giôùi - sìla). Vua phaûi khoâng bao giôø saùt haïi, löøa bòp vaø boùc loät keû khaùc, taø daâm, noùi lôøi sai quaáy, vaø röôïu cheø. Nghóa laø, ít nhaát oâng phaûi theo 5 giôùi cuûa phaät töû taïi gia.

- Thöù ba, hy sinh taát caû vì haïnh phuùc cuûa daân (bieán xaû, pariccaøga), oâng phaûi saün saøng töø boû moïi tieän nghi caù nhaân mình, teân tuoåi danh voïng vaø ngay caû söï soáng cuûa mình vì lôïi ích cuûa daân.

- Thöù tö, tröïc haïnh (ajjava). OÂng phaûi xa lìa söï sôï haõi vaø thieân vò khi thi haønh nhieäm vuï, phaûi thaønh thaät trong yù ñònh, vaø khoâng ñöôïc löøa bòp quaàn chuùng.

- Thöù naêm, khoå haïnh (tapa). OÂng phaûi soáng moät ñôøi giaûn dò, khoâng ñöôïc xa hoa. OÂng phaûi bieát cheá ngöï baûn thaân mình.

-  Thöù saùu, nhu hoøa (maddava). OÂng phaûi coù moät tính tình hoøa nhaõ.

- Thöù baûy, khoâng thuø haän, aùc ñoäc (voâ saân - akkodha). OÂng khoâng ñöôïc coù tö thuø vôùi baát cöù ai.

- Thöù taùm, baát haïi (avihimsaø) khoâng nhöõng coù nghóa laø khoâng ñöôïc laøm haïi ai, maø coøn coù nghóa oâng phaûi coá taïo hoøa bình baèng caùch traùnh vaø ngaên ngöøa chieán tranh, hay moïi söï dính daùng ñeán baïo ñoäng vaø saùt haïi sinh maïng.

- Thöù chín, nhaãn nhuïc (khanti). OÂng phaûi coù theå chòu ñöïng nhöõng khoù khaên, khoå nhoïc vaø nhöõng söï nhuïc maï maø khoâng maát bình tónh.

- Thöù möôøi, khoâng ñoái laäp, khoâng ngaên caûn (avirodha), nghóa laø oâng khoâng ñöôïc ñi ngöôïc vôùi yù chí cuûa toaøn daân, khoâng ñöôïc caûn baát cöù bieän phaùp naøo ñöa ñeán söï lôïi loäc cho toaøn daân. Noùi caùch khaùc oâng phaûi cai trò thuaän vôùi yù chí cuûa daân[15].

Neáu moät nöôùc ñöôïc cai trò bôûi moät ngöôøi coù nhöõng ñöùc tính aáy, thì dó nhieân nöôùc aáy phaûi raát haïnh phuùc. Nhöng ñaáy khoâng phaûi laø moät ñieàu khoâng töôûng, vì trong quaù khöù ñaõ coù nhöõng oâng vua nhö A duïc vöông (Asoka) cuûa AÁn Ñoä ñaõ thieát laäp caùc vöông quoác caên cöù treân nhöõng lyù töôûng ñoù.

Theá giôùi ngaøy nay luoân soáng trong sôï haõi, nghi ngôø vaø caêng thaúng. Khoa hoïc ñaõ saûn xuaát nhöõng khí giôùi coù naêng löïc phaù hoaïi kinh hoaøng. Taïo ra nhöõng duïng cuï môùi cuûa cheát choùc, caùc cöôøng quoác haêm doïa, thaùch thöùc nhau, khoe khoang khoâng hoå theïn raèng mình coù theå gaây nhieàu phaù hoaïi tang thöông trong theá giôùi hôn cöôøng quoác khaùc.

Hoï ñaõ ñi quaù xa treân con ñöôøng ñieân roà aáy ñeán noãi ngaøy nay hoï chæ caàn böôùc theâm moät böôùc, keát quaû seõ khoâng laø gì ngoaøi ra söï huûy dieät laãn nhau vaø huûy dieät toaøn theå loaøi ngöôøi.

Vì hoaûng sôï tröôùc moät hoaøn caûnh maø chính hoï ñaõ taïo ra, con ngöôøi muoán tìm moät loái thoaùt, moät giaûi phaùp naøo ñoù. Nhöng khoâng coù giaûi phaùp naøo ngoaøi giaûi phaùp ñöùc Phaät ñaõ ñeà xöôùng - thoâng ñieäp cuûa Ngaøi veà Baát baïo vaø Hoøa bình, veà tình thöông vaø töø bi, veà khoan hoàng vaø thoâng caûm, veà chaân lyù vaø trí tueä, veà söï toân troïng ñoái vôùi moïi söï soáng, veà söï döùt boû ích kyû, haän thuø vaø baïo ñoäng.

Ñöùc Phaät daïy: "Haän thuø khoâng bao giôø daäp taét ñöôïc haän thuø, chæ coù tình thöông môùi daäp taét ñöôïc haän thuø. Ñaây laø moät söï thaät muoân ñôøi."[16]

"Ngöôøi ta neân laáy töø bi thaéng löôùt haän thuø, laáy loøng toát ñoái laïi vôùi söï xaáu xa, laáy baùc aùi ñoái laïi loøng ích kyû, vaø laáy söï chaân thaät ñoái laïi xaûo traù gian taø."[17]

Con ngöôøi khoâng theå naøo coù haïnh phuùc an vui khi coøn khao khaùt ham muoán chinh phuïc vaø cheá ngöï ñoàng loaïi. Phaät daïy: "Keû chieán thaéng nuoâi haän thuø, keû chieán baïi ngaõ guïc trong ñau khoå. Ngöôøi naøo töø khöôùc caû thaéng laãn baïi, seõ ñöôïc haïnh phuùc an vui."[18]

Chieán thaéng duy nhaát ñem laïi hoøa bình haïnh phuùc laø chieán thaéng töï taâm. "Ngöôøi ta coù theå chinh phuïc haøng trieäu ngöôøi trong traän chieán, nhöng chæ coù ngöôøi naøo töï chinh phuïc ñöôïc mình môùi laø ngöôøi chieán thaéng vinh quang nhaát."[19]

Baïn seõ baûo raèng taát caû ñieàu ñoù raát ñeïp, raát cao caû ñaùng quyù, nhöng khoâng thöïc tieãn. Theá thì coù thöïc tieãn khi thuø gheùt nhau chaêng? Khi gieát nhau chaêng? Khi soáng maõi trong haõi huøng vaø nghi kî nhö thuù döõ trong röøng chaêng? Ñieàu naøy thöïc tieãn vaø tieän nghi hôn chaêng? Coù bao giôø aùc ñoäc ñöôïc ñieàu phuïc baèng aùc ñoäc? Coù bao giôø haän thuø ñöôïc daäp taét bôûi haän thuø? Nhöng ñaõ coù nhöõng tröôøng hôïp, ít nhaát nhöõng tröôøng hôïp caù nhaân, trong ñoù haän thuø ñöôïc thoa dòu baèng thöông yeâu vaø loøng toát, aùc ñoäc ñöôïc chinh phuïc baèng thieän caûm. Baïn seõ baûo ñieàu naøy coù theå coù thaät, coù theå thöïc hieän trong nhöõng tröôøng hôïp caù nhaân, nhöng noù khoâng bao giôø thöïc hieän ñöôïc trong nhöõng giao tieáp quoác gia vaø quoác teá. Con ngöôøi quaû ñaõ bò thoâi mieân, taâm lyù bò roái ren môø aùm vaø bò löøa doái bôûi nhöõng töø ngöõ duøng ñeå tuyeân truyeàn chính trò nhö "quoác gia", "quoác teá", "toå quoác". Toå quoác laø gì neáu khoâng phaûi laø moät ñoaøn theå roäng lôùn goàm nhieàu caù nhaân? Moät quoác gia hay toå quoác khoâng haønh ñoäng, chính caù nhaân môùi haønh ñoäng. Caùi gì caù nhaân nghó vaø laøm chính laø caùi maø quoác gia nghó vaø laøm. Caùi gì coù theå aùp duïng cho caù nhaân cuõng coù theå aùp duïng cho quoác gia, xöù sôû. Neáu treân bình dieän caù nhaân, haän thuø coù theå daäp taét haän thuø, thì treân bình dieän quoác gia vaø quoác teá chaéc chaén ñieàu naøy cuõng coù theå thöïc hieän. Ngay caû trong tröôøng hôïp moät caù nhaân rieâng reõ muoán ñoái laïi haän thuø baèng yeâu thöông, ngöôøi ta cuõng caàn phaûi coù moät loøng can ñaûm sieâu vieät, moät söï maïnh daïn, moät loøng tin voâ bôø ñoái vôùi söùc maïnh taâm hoàn. Coù phaûi chaêng ta coøn caàn nhieàu coá gaéng hôn theá nöõa trong tröôøng hôïp giao tieáp quoác teá? Neáu khi baûo raèng "khoâng thöïc teá" yù baïn muoán noùi "khoâng deã daøng" thì laø baïn noùi ñuùng. Nhaát ñònh noù khoâng deã daøng. Tuy nhieân ta caàn coá thöû. Baïn seõ baûo söï coá gaéng aáy hôi maïo hieåm. Nhöng chaéc chaén laø noù khoâng maïo hieåm hôn söï thöû moät chieán tranh nguyeân töû.

Thaät laø moät an uûi cho chuùng ta ngaøy nay khi nghó raèng ít nhaát trong lòch söû cuõng ñaõ coù moät vò vua cai trò loãi laïc, ñaõ coù can ñaûm, ñöùc tin vaø kieán giaûi ñuû ñeå aùp duïng lôøi daïy naøy cuûa Phaät veà baát baïo ñoäng, hoøa bình vaø yeâu thöông trong söï cai trò moät ñeá quoác roäng lôùn veà caû noäi boä laãn ngoaïi giao - ñoù laø A duïc vöông, vò hoaøng ñeá Phaät töû cuûa xöù AÁn (theá kyù thöù III tröôùc Taây lòch), "ngöôøi con yeâu quyù cuûa caùc thaàn linh" nhö oâng ñaõ ñöôïc meänh danh.

Ban ñaàu oâng theo göông vua cha (Bindusaøra) vaø oâng noäi (Chandragupta) muoán hoaøn thaønh vieäc chinh phuïc baùn ñaûo AÁn; oâng chieám xöù Kalinga, saùt nhaäp noù vaøo ñeá quoác mình. Haøng nghìn ngöôøi bò gieát, bò thöông, bò tra taán vaø baét laøm tuø binh trong traän naøy. Nhöng veà sau, khi trôû thaønh moät Phaät töû, oâng hoaøn toaøn thay ñoåi nhôø giaùo lyù cuûa Phaät. Trong moät tuyeân ngoân danh tieáng cuûa oâng khaéc treân ñaù (Truï ñaù XII, nhö ngaøy nay thöôøng goïi) coøn coù theå ñoïc ñöôïc ngaøy nay, noùi ñeán söï chinh phuïc Kalinga, Hoaøng ñeá A duïc ñaõ coâng khai baøy toû söï "saùm hoái" cuûa oâng vaø noùi oâng "voâ cuøng ñau ñôùn khi nghó veà söï taøn saùt aáy". OÂng tuyeân boá coâng khai raèng oâng seõ khoâng bao giôø ruùt göôm ra ñeå laøm moät vieäc chinh phuïc naøo nöõa, nhöng oâng "mong moûi taát caû moïi chuùng sinh soáng trong baát baïo seõ töï chuû, taäp luyeän söï an tónh vaø oân hoøa."  Ñieàu naøy dó nhieân Ngöôøi con yeâu chuoäng cuûa caùc thaàn linh (A duïc vöông) xem laø chieán thaéng baèng chaùnh phaùp (dhammavijaya). Khoâng nhöõng töï oâng choái boû chieán tranh, maø oâng coøn toû loøng mong muoán raèng "con ta vaø chaùu ta ñöøng nghó veà cuoäc chinh phuïc naøo khaùc nöõa xem nhö ñaùng laøm... Chuùng haõy chæ nghó ñeán moät söï chinh phuïc duy nhaát laø chinh phuïc baèng Ñaïo ñöùc. Ñieàu aáy lôïi ích cho caû ñôøi naøy vaø ñôøi sau".

Ñoù laø taám göông ñoäc nhaát trong lòch söû nhaân loaïi veà moät ngöôøi chieán thaéng vinh quang ñang ôû toät ñænh cuûa uy quyeàn, coøn coù söùc maïnh ñeå tieáp tuïc nhöõng cuoäc chinh phuïc ñaát ñai, nhöng laïi töø boû chieán tranh vaø baïo ñoäng maø trôû veà vôùi hoøa bình, baát baïo.

Ñaáy laø moät baøi hoïc cho theá giôùi ngaøy nay. Vò hoaøng ñeá cai trò moät ñeá quoác roäng lôùn ñaõ coâng khai quay löng laïi vôùi chieán tranh, baïo ñoäng vaø ñoùn nhaän thoâng ñieäp cuûa baát baïo vaø hoøa bình. Khoâng coù baèng chöùng lòch söû naøo noùi raèng coù vua laùng gieàng naøo ñaõ lôïi duïng söï suøng ñaïo cuûa vua A duïc ñeå taán coâng oâng veà quaân söï, hay coù moät cuoäc noåi loaïn naøo trong ñeá quoác oâng luùc sinh thôøi. Traùi laïi hoøa bình ngöï trò khaép treân laõnh thoå, vaø ngay caû nhöõng xöù beân ngoaøi vöông quoác oâng cuõng döôøng nhö ñaõ chaáp nhaän söï laõnh ñaïo nhaân töø cuûa oâng.

Thaät ñieân roà khi noùi ñeán vieäc duy trì hoøa bình baèng caùch laøm quaân bình caùc theá löïc hay baèng söï haêm doïa cuûa vuõ khí nguyeân töû. Theá löïc cuûa binh bò chæ coù theå phaùt sinh ra sôï haõi, chöù khoâng phaùt sinh hoøa bình. Trong sôï haõi khoâng theå naøo coù hoøa bình laâu daøi vaø thöïc söï. Töø sôï haõi chæ coù theå sinh ra thuø haän, aùc ñoäc, coù theå bò ñeø neùn moät thôøi gian nhöng saün saøng buøng daäy vaø trôû neân hung baïo baát cöù luùc naøo. Hoøa bình chaân thaät chæ coù theå ngöï trò trong moät khoâng khí cuûa loøng thöông (Mettaø, taâm töø), söï thaân thieän, khoâng coù sôï haõi nghi ngôø vaø nguy hieåm.

Phaät giaùo nhaèm muïc ñích kieán taïo moät xaõ hoäi ôû ñaáy ngöôøi ta töø boû söï tranh chaáp theá löïc raát tai haïi, ôû ñaáy an tónh vaø hoøa bình ngöï trò, xa haún chieán thaéng vaø chieán baïi, ôû ñaáy söï aùp böùc ngöôøi voâ toäi phaûi bò maïnh meõ toá caùo, ôû ñaáy moät ngöôøi töï thaéng mình ñöôïc kính troïng hôn nhöõng ngöôøi chieán thaéng haøng trieäu baèng chieán tranh quaân söï vaø kinh teá, ôû ñaáy haän thuø ñöôïc chinh phuïc baèng yeâu thöông vaø söï aùc ñoäc baèng thieän caûm, ôû ñaáy thuø haän, ganh gheùt, aùc ñoäc vaø tham lam khoâng nhieãm ñoäc taâm trí con ngöôøi, ôû ñaáy töø bi laø nguyeân ñoäng löïc cho haønh ñoäng, ôû ñaáy taát caû, keå caû nhöõng sinh vaät nhoû beù nhaát, ñeàu ñöôïc ñoái xöû vôùi loøng yeâu thöông laân maãn, ôû ñaáy cuoäc soáng bình an hoøa ñieäu - trong theá giôùi ñaày ñuû veà vaät chaát - ñöôïc höôùng veà muïc ñích cao quyù nhaát, söï thöïc chöùng chaân lyù toái haäu, Nieát-baøn.

-ooOoo-

Ghi chuù: