QUAÙN TÖÔÛNG
Söï ñaøo luyeän taâm yù: Bhaøvanaø

Ñöùc Phaät daïy: "Hoûi caùc Tyø kheo, coù hai thöù beänh. Hai beänh aáy laø gì? Beänh theå xaùc vaø beänh tinh thaàn. Coù nhöõng ngöôøi höôûng söï voâ beänh veà theå xaùc trong moät naêm, hai naêm... caû ñeán 100 naêm hay hôn nöõa. Nhöng, naøy caùc Tyø kheo, hieám thay trong theá gian naøy laø nhöõng ngöôøi höôûng ñöôïc söï voâ beänh veà tinh thaàn, ngay caû trong choác laùt, tröø phi nhöõng ngöôøi ñaõ thoaùt khoûi nhöõng taâm xaáu xa oâ nhieãm" (coù nghóa laø nhöõng vò A-la-haùn)[1]. 

Giaùo lyù Phaät, ñaëc bieät phöông phaùp thieàn quaùn nhaèm muïc ñích phaùt sinh moät traïng thaùi söùc khoûe tinh thaàn hoaøn haûo, quaân bình vaø an tònh. Ñieàu baát haïnh laø khoâng moät ngaønh naøo trong giaùo lyù Phaät bò hieåu laàm nhieàu nhö thieàn, bôûi chính nhöõng Phaät töû cuõng nhö ngöôøi ngoaøi. Moãi khi noùi ñeán "thieàn" ngöôøi ta nghó ngay ñeán söï thoaùt ly nhöõng sinh hoaït thöôøng ngaøy, ngoài yeân nhö pho töôïng trong hang hay trong moät tu vieän, ôû moät nôi xa xaêm taùch bieät haún vôùi xaõ hoäi, ñeå mình chìm ñaém trong moät thöù traàm tö xuaát thaàn huyeàn bí. Thieàn chaân chính cuûa ñaïo Phaät tuyeät nhieân khoâng phaûi laø kieåu troán ñôøi nhö theá. Ngöôøi ta ñaõ hieåu sai laïc hay quaù ít hieåu bieát veà vaán ñeà naøy trong giaùo lyù Phaät, ñeán noãi veà sau naøy, thieàn ñaïo ñaõ bò suy ñoài thaønh moät thöù nghi thöùc hay leã tuïc thoâng thöôøng, haàu nhö kyõ thuaät[2]. 

Phaàn ñoâng ngöôøi ta chuù troïng ñeán thieàn ñònh hay "yoga" ñeå luyeän moät vaøi naêng löïc taâm linh thaàn bí nhö "con maét thöù ba" maø ngöôøi khaùc khoâng coù. Moät vaøi naêm tröôùc, coù moät nöõ tu só Phaät giaùo ôû AÁn Ñoä coá phaùt trieån moät khaû naêng nhìn thaáy baèng loã tai, trong khi baø vaãn coøn thaáy ñöôïc hoaøn toaøn vôùi hai con maét! Nhöõng yù nghó nhö vaäy chæ laø moät taâm beänh quaùi ñaûn. Luoân luoân ñaáy vaãn laø vaán ñeà duïc voïng: khao khaùt coù ñöôïc naêng löïc, quyeàn pheùp, duø trong laõnh vöïc chính  trò, quaân söï, kinh teá hay tu haønh... 

Thieàn ñònh laø moät danh töø keùm coûi ñeå dòch nguyeân ngöõ Bhaøvanaø, coù nghóa söï ñaøo luyeän taâm linh. Bhaøvanaø trong Phaät giaùo noùi ñuùng ra, laø moät söï ñaøo luyeän taâm linh trong yù nghóa toaøn veïn nhaát cuûa danh töø. Noù nhaèm muïc ñích taåy saïch taâm töôûng heát nhöõng oâ nhieãm, nhöõng thöù laøm taâm giao ñoäng nhö yù töôûng veà daâm duïc, saân haän, aùc ñoäc, bieáng nhaùc, phieàn naõo, baát an, hoaøi nghi; vaø ñaøo luyeän nhöõng ñöùc tính nhö taäp trung, chuù yù, thoâng minh, yù chí, nghò löïc, khaû naêng phaân tích, nieàm tin, hoan hæ, an tònh, ñeå cuoái cuøng ñöa ñeán trí tueä cao caû thaáy roõ thöïc chaát cuûa moïi söï vaät, vaø thöïc chöùng chaân lyù toái haäu, Nieát-baøn. 

Coù hai hình thöùc thieàn ñònh. Moät laø phaùt trieån söï taäp trung taâm yù (Ñònh, samatha hay samaødhi), söï nhaát taâm (cittekaggataø, Skt. cittaikaøgrataø), baèng nhieàu phöông phaùp ñöôïc ñeà caäp trong caùc kinh, ñöa ñeán nhöõng caûnh giôùi huyeàn vi nhö "khoâng voâ bieân xöù" hay "phi töôûng phi phi töôûng xöù" (khoâng coù tri giaùc cuõng khoâng khoâng tri giaùc). Taát caû nhöõng traïng thaùi huyeàn bí naøy, theo Phaät ñeàu do taâm taïo, laø saûn phaåm cuûa taâm, do taâm ñònh ñoaït (hay höõu vi, samkhata)[3]. Chuùng khoâng dính daáp gì ñeán thöïc taïi, chaân lyù, Nieát-baøn. Hình thöùc thieàn ñònh naøy ñaõ coù töø tröôùc thôøi Phaät. Vì vaäy noù khoâng thuaàn tuùy laø cuûa Phaät giaùo, nhöng cuõng khoâng bò loaïi ra ngoaøi laõnh vöïc thieàn ñònh Phaät giaùo. Tuy nhieân noù khoâng thieát yeáu cho söï thöïc chöùng Nieát-baøn. Tröôùc khi giaùc ngoä Phaät cuõng ñaõ luyeän taäp caùc phöông phaùp du giaø (yoga) naøy vôùi nhieàu vò thaày, vaø Ngaøi ñaõ ñaït ñeán nhöõng traïng thaùi taâm linh huyeàn bí cao sieâu nhaát, nhöng Ngaøi vaãn khoâng thoûa maõn vôùi chuùng, vì chuùng khoâng ñem laïi giaûi thoaùt hoaøn toaøn, khoâng ñem laïi kieán giaûi veà thöïc taïi toái haäu. Ngaøi xem nhöõng traïng thaùi huyeàn bí aáy chæ laø söï soáng haïnh phuùc trong hieän taïi, goïi laø hieän taïi laïc truù (ditthadhammasukhavihaøra) hay tòch tònh truù (santavihaøra), nhöng ngoaøi ra khoâng ñem laïi gì hôn[4]. 

Bôûi theá Ngaøi ñaõ tìm ra hình thöùc khaùc cuûa thieàn ñònh goïi laø vipassanaø, thieàn quaùn hay  minh saùt baûn chaát cuûa söï vaät, ñöa ñeán söï giaûi thoaùt hoaøn toaøn cuûa taâm, ñeán söï thöïc chöùng Chaân lyù toái haäu, Nieát-baøn. Ñaáy laø thieàn chính yeáu, phöông phaùp tu taâm theo Phaät giaùo. Ñaáy laø moät phöông phaùp phaân tích caên cöù treân söï chuù yù, yù thöùc saùng suoát, tænh giaùc, quan saùt. 

Moät vaán ñeà roäng lôùn quan troïng nhö theá khoâng theå naøo noùi ñuû trong chæ vaøi trang giaáy, nhöng ôû ñaây seõ coá trình baøy sô löôïc gì laø thieàn Phaät giaùoñích thöïc maø töø ñoù ñoäc giaû coù theå ruùt ra nhöõng lôïi ích thöïc tieãn. 

Baøi thuyeát phaùp quan troïng nhaát cuûa Phaät veà thieàn hay tu taâm laø kinh Nieäm xöù (Satipatthaønasutta, kinh Tröôøng boä Digha-nikaøya, soá 12 -  hay Trung boä Majjhima-nikaøna, soá 10.)

Baøi kinh naøy raát ñöôïc suøng moä trong truyeàn thoáng Phaät giaùo ñeán noãi noù thöôøng ñöôïc tuïng khoâng nhöõng trong caùc tu vieän Phaät giaùo maø caû ñeán trong nhaø tín ñoà, nhöõng ngöôøi trong gia ñình ngoài quanh laéng nghe moät caùch thuaàn thaønh. Nhöõng thaày tu thöôøng tuïng kinh naøy beân giöôøng ngöôøi saép cheát ñeå thanh loïc nhöõng yù töôûng cuoái cuøng cuûa hoï[5]. 

Nhöõng caùch thöùc "thieàn ñònh" trong baøi kinh aáy khoâng taùch rôøi khoûi sinh hoaït haøng ngaøy, khoâng traùnh ñôøi. Traùi laïi taát caû söï tu taäp aáy ñeàu lieân quan ñeán ñôøi soáng chuùng ta, ñeán nhöõng hoaït ñoäng chuùng ta haøng ngaøy, ñeán nhöõng vui buoàn cuûa chuùng ta, ñeán lôøi noùi vaø yù nghó chuùng ta, ñeán nhöõng coâng vieäc chuùng ta thuoäc lónh vöïc ñaïo ñöùc hay tri thöùc. 

Baøi thuyeát phaùp aáy ñöôïc chia laøm 4 phaàn chính. Phaàn ñaàu noùi ñeán thaân theå chuùng ta (kaøya, thaân); phaàn thöù hai noùi ñeán nhöõng caûm giaùc vaø caûm töôûng cuûa ta (vedanaø, thoï); phaàn thöù ba noùi veà taâm ta (citta); vaø phaàn thöù tö noùi veà nhöõng chuû ñeà ñaïo ñöùc vaø tri thöùc (dhamma, phaùp). 

Ta caàn nhôù roõ moät ñieàu laø, duø thieàn ñònh döôùi hình thöùc naøo, ñieàu coát yeáu laø söï chuù yù, tænh thöùc hoaøn toaøn hay nieäm (sati), söï chuù yù  quan saùt (anupassanaø, tuøy quaùn). 

Moät trong nhöõng ñieån hình thieàn thoâng duïng, thöïc tieãn vaø quen thuoäc nhaát lieân heä ñeán thaân theå laø "nieäm hôi thôû voâ ra" (aønaøpaønasati). Chæ rieâng phaùp thieàn naøy môùi caàn moät theá ngoài ñaëc bieät nhö kinh ñaõ chæ daãn. Vôùi caùc hình thöùc thieàn khaùc ñöôïc baøn trong kinh aáy, baïn coù theå ngoài ñöùng, ñi hay naèm tuøy yù. Nhöng vôùi thieàn "nieäm hôi thôû voâ ra" thì kinh daïy ta neân ngoài "kieát giaø, löng thaúng, yù thöùc saùng suoát." Nhöng ngoài kieát giaø khoâng thích hôïp vaø deã daøng cho moïi ngöôøi moïi xöù, nhaát laø cho nhöõng ngöôøi AÂu. Bôûi theá nhöõng ngöôøi khoâng ngoài kieát giaø hay baùn giaø ñöôïc coù theå ngoài treân moät chieác gheá, "giöõ löng thaúng vaø yù thöùc saùng suoát". Ñieàu toái caàn thieát ñeå luyeän taäp laø haønh giaû phaûi ngoài thaät thaúng, nhöng khoâng cöùng ñô, baøn tay ñeå thoaûi maùi treân ñuøi. Xong coù theå nhaém maét hay  nhìn choùt muõi mình. 

Baïn hít vaøo thôû ra suoát ngaøy ñeâm, nhöng  khoâng bao giôø ñeå yù ñieàu ñoù, khoâng giaây phuùt naøo baïn taäp trung taâm mình vaøo hôi thôû. Baây giôø, baïn seõ laøm chæ moät vieäc aáy. Cöù hít vaøo thôû ra nhö thöôøng leä, khoâng moät gaéng söùc hay göôïng eùp naøo. Roài baïn ñem taâm trí taäp trung vaøo hôi hít voâ, thôû ra cuûa baïn, ñeå cho taâm  quan saùt hôi thôû voâ, hôi thôû ra. Hôi thôû aáy coù theå khi daøi, khi ngaén, ñieàu aáy khoâng sao caû. Cöù thôû bình thöôøng, töï nhieân. Ñieàu quan troïng duy nhaát laø khi baïn thôû hôi saâu daøi, baïn phaûi bieát roõ ñaáy laø hôi thôû saâu daøi, khi hôi thôû ngaén, baïn roõ bieát noù ngaén. Noùi caùch khaùc, taâm trí baïn phaûi hoaøn toaøn taäp trung vaøo hôi thôû ñeán noãi baïn bieát roõ nhöõng vaän haønh vaø nhòp ñieäu bieán ñoåi cuûa noù. Haõy queân heát moïi vieäc khaùc, queân nhöõng gì xung quanh baïn. Ñöøng ñöa maét leân, ñöøng nhìn baát cöù caùi gì. Haõy coá laøm nhö vaäy trong chöøng naêm hoaëc möôøi phuùt. 

Luùc ñaàu baïn thaáy voâ cuøng khoù khaên ñeå taäp trung taâm vaøo hôi thôû. Baïn seõ ngaïc nhieân thaáy taâm chaïy laêng xaêng. Noù khoâng ôû yeân moät choã. Baïn khôûi söï nghó nhieàu chuyeän khaùc nhau. Baïn nghe nhöõng aâm thanh beân ngoaøi. Taâm baïn bò giao ñoäng, lo ra. Baïn coù theå naûn chí, thaát voïng veà ñieàu aáy. Nhöng neáu baïn tieáp tuïc luyeän taäp nhö theá moãi ngaøy hai baän, saùng vaø chieàu, moãi laàn chöøng naêm, möôøi phuùt, baïn seõ daàn daàn baét ñaàu taäp trung ñöôïc taâm vaøo hôi thôû. Sau moät thôøi gian, baïn seõ kinh nghieäm moät giaây phuùt ngaén nguûi trong ñoù taâm baïn hoaøn toaøn taäp trung vaøo hôi thôû, khoâng coøn nghe caû ñeán nhöõng aâm thanh gaàn, giaây phuùt maø ngoaïi giôùi khoâng coù nöõa ñoái vôùi baïn. Caùi giaây phuùt mong manh naøy thaät laø moät kinh nghieäm lôùn lao ñoái vôùi baïn, ñaày haïnh phuùc hoan laïc vaø bình an, khieán baïn muoán keùo daøi noù. Nhöng baïn chöa theå laøm ñöôïc. Tuy theá, neáu tieáp tuïc luyeän taäp ñeàu ñaën, baïn coù theå coù laïi kinh nghieäm aáy nhieàu laàn trong nhöõng thôøi khoaûn caøng ngaøy caøng daøi hôn. Ñaáy laø luùc baïn hoaøn toaøn queân mình, chæ chuù yù hôi thôû. Khi coøn coù yù thöùc veà chính mình, thì baïn khoâng bao giôø coù theå taäp trung vaøo moät caùi gì. 

Loái taäp chuù yù hôi thôû naøy, moät loái giaûn dò vaø deã nhaát, laø coát ñeå phaùt trieån löïc taäp trung daãn ñeán nhöõng traïng thaùi thieàn cao sieâu. Ngoaøi ra, naêng löïc taäp trung coøn laø ñieàu coát yeáu ñeå ñaït ñeán baát cöù söï hieåu bieát saâu xa naøo, söï thaâm nhaäp, tri kieán veà baûn chaát cuûa vaïn höõu, keå caû söï thöïc chöùng Nieát-baøn. 

Ngoaøi ra, söï luyeän taäp naøy veà hôi thôû ñem laïi cho baïn nhöõng keát quaû töùc thì. Noù lôïi ích cho söùc khoûe cuûa baïn, giuùp baïn thoaûi maùi, nguû ngon, vaø coù hieäu naêng trong coâng vieäc haèng ngaøy. Noù laøm cho baïn bình an thanh thaûn. Ngay caû nhöõng luùc noùng naûy xuùc ñoäng, neáu thöïc haønh phaùp quaùn naøy vaøi phuùt, baïn seõ thaáy mình trôû laïi bình tónh, laéng dòu ngay. Baïn caûm thaáy nhö vöøa ñöôïc nghæ ngôi ñaày ñuû. 

Moät hình thöùc thieàn hay tu taâm khaùc nöõa  laø coù yù thöùc, ñeå yù ñeán baát cöù gì baïn laøm hay noùi trong ñôøi soáng haøng ngaøy, khi ôû moät mình, giöõa coâng chuùng hay khi haønh ngheà nghieäp. Duø khi ñöùng ñi ngoài naèm hoaëc nguû, hoaëc co giaõn chaân tay, hoaëc nhìn quanh, hoaëc maëc quaàn aùo, hoaëc noùi naêng hoaëc im laëng hoaëc aên hoaëc uoáng, hoaëc ngay caû khi baïn ñaùp tieáng goïi cuûa thieân nhieân - trong taát caû nhöõng ñoäng taùc naøy vaø nhöõng ñoäng taùc khaùc, baïn ñeàu phaûi hoaøn toaøn yù thöùc vaø tænh taùo veà haønh vi maø baïn ñang laøm moãi luùc. Theá nghóa laø, baïn phaûi soáng trong phuùt hieän taïi, trong haønh ñoäng hieän taïi. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa baïn khoâng neân nghó chuùt naøo veà quaù khöù hay vò lai. Traùi laïi, baïn nghó veà chuùng trong söï töông quan vôùi hieän taïi, haønh ñoäng hieän taïi, tuøy luùc vaø tuøy tröôøng hôïp. 

Ngöôøi ta khoâng thöôøng soáng trong haønh ñoäng cuûa hoï, trong hieän taïi. Hoï soáng trong quaù khöù hoaëc trong vò lai. Maëc duø hoï döôøng nhö ñang laøm moät vieäc gì ôû ñaây vaø baây giôø, nhöng kyø thöïc hoï soáng ôû moät nôi naøo khaùc trong taâm töôûng hoï, trong nhöõng aâu lo vaø nhöõng vaán ñeà töôûng töôïng cuûa hoï. Hoï thöôøng nhôù veà quaù khöù hay nuoâi nhöõng khao khaùt vaø suy töôûng veà töông lai. Bôûi vaäy hoï khoâng soáng trong nhöõng gì hoï ñang laøm, vaø cuõng khoâng thöôûng thöùc ñöôïc nhöõng gì hoï ñang laøm trong moãi luùc. Do ñoù hoï baát maõn vaø baát haïnh vôùi hieän taïi, vôùi coâng vieäc ñang laøm, vaø dó nhieân hoï khoâng theå naøo laøm "heát mình" nhöõng gì hoï coù veû ñang laøm. 

Ñoâi khi baïn thaáy moät ngöôøi trong quaùn aên vöøa aên vöøa ñoïc - moät caûnh raát thöôøng. Hoï cho baïn caùi caûm töôûng raèng hoï laø moät ngöôøi raát baän bòu, khoâng coù thì giôø ñeå maø aên nöõa. Baïn töï hoûi hoï ñang aên hay ñang ñoïc. Ngöôøi ta coù theå noùi hoï laøm caû hai chuyeän. Nhöng thaät ra hoï khoâng laøm ñöôïc vieäc naøo, hoï khoâng thöôûng thöùc ñöôïc vieäc naøo. Hoï bò caêng thaúng, roái ren trong taâm trí, khoâng thöôûng thöùc ñöôïc nhöõng gì hoï ñang laøm, maø voâ tình moät caùch ñieân roà hoï ñang coá thoaùt khoûi söï soáng. (Tuy nhieân, ñieàu naøy khoâng coù nghóa raèng ngöôøi ta khoâng neân noùi chuyeän vôùi baïn trong luùc aên tröa hay aên toái). 

Duø coá gaéng caùch maáy, baïn cuõng khoâng theå naøo thoaùt khoûi cuoäc ñôøi. Bao laâu baïn coøn soáng, duø trong thaønh thò hay trong hang ñoäng, baïn vaãn coøn phaûi ñoái ñaàu vôùi cuoäc ñôøi vaø soáng noù. Söï soáng chaân thaät laø luùc hieän taïi - khoâng phaûi kyù öùc veà quaù khöù, vì quaù khöù ñaõ cheát ñaõ troâi qua, cuõng khoâng phaûi nhöõng mô moäng veà töông lai, vì töông lai chöa ñeán. Moät con ngöôøi soáng trong hieän taïi laø soáng ñôøi soáng chaân thöïc, vaø laø ngöôøi haïnh phuùc nhaát. 

Khi coù ngöôøi hoûi Phaät, vì sao nhöõng ñoà ñeä cuûa Ngaøi soáng moät cuoäc ñôøi ñôn sô laëng leõ, chæ aên ngaøy moät böõa maø laïi hoan hæ nhö theá. Ñöùc Phaät traû lôøi: "Hoï khoâng aân haän vì quaù khöù, hoï cuõng khoâng traàm tö veà töông lai. Hoï soáng trong hieän taïi. Bôûi theá hoï hoan hæ. Vì traàm tö töông lai vaø aân haän quaù khöù, nhöõng ngöôøi ngu khoâ heùo nhö caây xanh bò chaët ñeå döôùi naéng."[6]

Söï chuù yù hay tænh thöùc khoâng coù nghóa raèng baïn phaûi nghó vaø yù thöùc raèng "toâi ñang laøm caùi naøy" hay "toâi ñang laøm caùi kia". Khoâng. Hoaøn toaøn traùi laïi. Luùc maø baïn nghó "toâi ñang laøm caùi naøy", baïn ñaâm ra töï yù thöùc veà mình, vaø khi ñoù baïn khoâng soáng trong haønh ñoäng aáy, maø baïn soáng trong yù nghó veà "toâi" vaø keát quaû laø vieäc laøm cuûa baïn cuõng hoûng noát. Baïn phaûi hoaøn toaøn queân baïn ñi, ñaém mình trong nhöõng gì baïn ñang laøm. Luùc maø moät thuyeát trình vieân töï yù thöùc vaø nghó "toâi ñang noùi vôùi khaùn giaû" thì lôøi leõ cuûa anh ta seõ bò boái roái vaø doøng tö töôûng bò giaùn ñoaïn. Nhöng khi anh ta queân mình ñi trong luùc noùi, ñaët heát mình vaøo ñeà taøi, thì luùc aáy anh ta noùi hay nhaát, dieãn ñaït troâi chaûy vaø giaûi thích moïi söï moät caùch roõ raøng. Moïi taùc phaåm vó ñaïi - veà ngheä thuaät, thi ca, tri thöùc hay taâm linh - ñeàu ñöôïc thaønh hình vaøo nhöõng luùc maø nhöõng ngöôøi saùng taùc hoaøn toaøn queân mình trong haønh ñoäng, say söa vôùi noù, vaø khoâng coøn yù thöùc veà mình. 

Söï chuù yù hay tænh thöùc ñoái vôùi nhöõng hoaït ñoäng cuûa mình chính laø soáng trong hieän taïi, soáng trong haønh ñoäng hieän taïi. (Ñaây cuõng laø caùch cuûa Zen, coù caên baûn chính yeáu treân giaùo lyù naøy). ÔÛ ñaây, trong hình thöùc "quaùn" naøy, baïn khoâng caàn phaûi laøm moät haønh ñoäng naøo ñaëc bieät ñeå phaùt trieån söï chuù yù, maø baïn chæ phaûi ñeå yù vaø tænh giaùc (coù yù thöùc) veà baát cöù gì baïn laøm. Baïn khoâng caàn phaûi phí phaïm moät giaây phuùt naøo cuûa thôøi gian quyù baùu ñeå thöïc haønh phaùp "quaùn" ñaëc bieät naøy: baïn chæ caàn luoân luoân ñaøo luyeän söï chuù yù vaø tænh thöùc, ngaøy vaø ñeâm, ñoái vôùi taát caû moïi hoaït ñoäng cuûa baïn trong ñôøi soáng thöôøng nhaät. Hai hình thöùc "quaùn" treân ñaây thuoäc veà quaùn thaân. 

Keá ñeán coù moät caùch thieàn hay tu taâm ñoái vôùi moïi caûm giaùc vaø caûm töôûng cuûa ta, duø vui, khoå hay khoâng vui khoâng khoå. Ta haõy laáy moät ví duï: Baïn kinh nghieäm moät caûm giaùc ñau buoàn, baát haïnh. Trong tình traïng aáy taâm trí baïn bò suy suïp, môø mòt, u aùm, khoâng quang ñaõng. Ñoâi khi baïn laïi coøn khoâng thaáy ñöôïc taïi sao mình coù caûm giaùc baát haïnh ñoù. Tröôùc tieân, baïn phaûi taäp ñöøng buoàn veà nhöõng caûm giaùc baát haïnh cuûa mình. Nhöng haõy coá tìm hieåu roõ vì sao mình laïi coù moät caûm giaùc hay caûm töôûng baát haïnh, lo aâu, hay buoàn saàu. Coá xem xeùt noù phaùt khôûi ra sao, nguyeân nhaân cuûa noù, vaø noù tan bieán nhö theá naøo, söï chaám döùt cuûa noù. Coá xem xeùt noù, laøm nhö baïn ñang quan saùt noù töø beân ngoaøi, khoâng coù moät phaûn öùng chuû quan naøo caû, nhö moät nhaø khoa hoïc quan saùt moät ñoái töôïng. ÔÛ ñaây cuõng theá, baïn khoâng neân nhìn noù nhö laø "caûm giaùc cuûa toâi" hay "caûm töôûng cuûa toâi" moät caùch chuû quan maø chæ nhìn noù nhö "moät caûm giaùc" hay "moät caûm töôûng" theo caùch khaùch quan. Baïn laïi cuõng caàn queân ñi yù töôûng sai laàm veà "toâi". Khi baïn thaáy baûn chaát cuûa noù, noù sinh vaø dieät ra sao, taâm thöùc baïn daàn trôû neân döûng döng ñoái vôùi caûm giaùc aáy, vaø hoaøn toaøn heát raøng buoäc, baïn ñöôïc giaûi thoaùt, töï do. Ñoái vôùi moïi caûm giaùc hay caûm töôûng khaùc cuõng theá. 

Baây giôø ta haõy baøn ñeán hình thöùc thieàn quaùn veà taâm. Baïn caàn phaûi hoaøn toaøn yù thöùc taâm mình ñang meâ hay tænh; noù ñaày haän thuø, aùc ñoäc, ghen gheùt, hay ñaày tình yeâu, töø bi; noù ñang coù aûo töôûng hay thaáy bieát chaân xaùc roõ raøng v.v.. Ta phaûi coâng nhaän raèng raát thöôøng khi ta sôï haõi hay hoå theïn, khoâng daùm nhìn thaúng vaøo taâm mình. Bôûi theá ta öa laån traùnh noù. Nhöng ta neân can ñaûm, thaønh thaät nhìn vaøo taâm mình nhö nhìn maët mình trong göông[7]. 

ÔÛ ñaây khoâng coù thaùi ñoä chæ trích hay pheâ phaùn, hoaëc phaân bieät phaûi traùi, toát xaáu. Chæ coù söï quan saùt, ngaém nhìn, xem xeùt. Baïn khoâng phaûi laø moät quan toøa, maø laø moät nhaø khoa hoïc. Khi quan saùt taâm baïn, vaø thaáy roõ baûn chaát ñích thöïc cuûa noù, baïn trôû neân döûng döng vôùi nhöõng caûm xuùc, tình caûm vaø traïng huoáng cuûa taâm. Nhôø theá baïn khoâng coøn bò dính maéc raøng buoäc, vaø ñöôïc töï do ñeå thaáy moïi söï ñuùng nhö thaät. 

Ta haõy laáy moät ví duï. Giaû söû baïn töùc giaän thaät söï, soâi suïc vì giaän döõ, aùc ñoäc, thuø haèn. Ñieàu thaät laï luøng maâu thuaãn laø ngöôøi ñang töùc giaän thöôøng khoâng töï bieát, khoâng ñeå yù raèng mình ñang töùc giaän. Luùc ngöôøi aáy chuù yù, coù yù thöùc veà taâm traïng cuûa mình, thaáy ñöôïc söï töùc giaän cuûa mình, thì söï giaän döõ ñoù döôøng nhö ñaâm ra maéc côõ, beõn leõn, vaø baét ñaàu nguoâi bôùt. Baïn phaûi xem xeùt baûn chaát cuûa noù, noù sinh laøm sao, dieät theá naøo. ÔÛ ñaây laïi cuõng caàn nhôù raèng baïn khoâng neân nghó "toâi ñang töùc giaän" hay nghó veà söï giaän döõ "cuûa toâi". Baïn chæ caàn yù thöùc vaø chuù yù traïng thaùi cuûa moät taâm hoàn giaän döõ. Baïn chæ quan saùt vaø xem xeùt moät caùch khaùch quan caùi taâm ñang giaän döõ. Ñaây phaûi laø thaùi ñoä ñoái vôùi taát caû moïi tình caûm, caûm xuùc vaø traïng thaùi taâm. 

Keá tieáp coøn moät hình thöùc thieàn quaùn veà nhöõng ñeà muïc luaân lyù, taâm linh vaø trí thöùc. Taát caû moïi söï nghieân cöùu, ñoïc saùch, thaûo luaän, ñaøm thoaïi vaø baøn caõi veà nhöõng ñeà muïc nhö theá ñeàu ñöôïc bao goàm trong phaùp thieàn quaùn naøy. Ñoïc quyeån saùch naøy, vaø suy nghó saâu xa veà nhöõng ñeà taøi trong ñoù laø moät hình thöùc thieàn quaùn. Chuùng ta ñaõ thaáy tröôùc ñaây [8] raèng cuoäc ñaøm thoaïi giöõa Khemaka vaø nhoùm Taêng löõ laø moät hình thöùc thieàn quaùn ñaõ ñöa ñeán söï thöïc chöùng Nieát-baøn. 

Bôûi theá, theo hình thöùc thieàn quaùn naøy, baïn coù theå nghieân cöùu, suy nghó, vaø thaûo luaän veà "nguõ caùi" (5 söï ngaên che, nìvarana) goàm coù : 

1. Tham duïc (kaømacchanda).
2. Saân haän (vyaøpaøda).
3. Hoân traàm (thìnamiddha).
4. Traïo hoái (uddacakukucca).
5. Hoaøi nghi (vicikicchaø).

Naêm phaùp naøy ñöôïc xem nhö chöôùng ngaïi cho baát cöù hieåu bieát naøo, vaø do ñoù, baát cöù söï tieán boä naøo. Khi bò chuùng laøm chuû, khi khoâng bieát tröø khöû chuùng, thì con ngöôøi khoâng coøn coù theå hieåu ñöôïc chính taø, toát xaáu. 

Ngöôøi ta cuõng coù theå quaùn veà Baûy giaùc chi (Bojjhanga) laø baûy yeáu toá cuûa giaùc ngoä: 

1. Nieäm (sati): coù yù thöùc vaø tænh giaùc veà taát caû caùc hoaït ñoäng vaø ñoäng taùc vaät lyù cuõng nhö taâm lyù, nhö ñaõ baøn ôû treân. 

2. Traïch phaùp (dhammavicaya). Tìm toøi nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà khaùc nhau cuûa lyù thuyeát. ÔÛ ñaây bao goàm taát caû moïi nghieân cöùu veà toân giaùo, luaân lyù vaø trieát hoïc, ñoïc saùch, söu taàm, baøn luaän, ñaøm thoaïi, ngay caû döï 
nhöõng buoåi dieãn giaûng veà nhöõng vaán ñeà cuûa lyù thuyeát aáy. 

3. Tinh taán (viriya), laøm vieäc moät caùch ñaày nghò löïc cho ñeán cuøng. 

4. Hyû (pìti), ñöùc tính hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi thaùi ñoä taâm lyù hoaøi nghi, bi ñaùt hay thaûm ñaïm. 

5. Khinh an (passadhi), söï thoaûi maùi cuûa caû theå xaùc laãn tinh thaàn. Ngöôøi ta khoâng neân coù theå xaùc hay taâm thaàn caêng thaúng. 

6. Ñònh (samaødhi), nhö ñaõ baøn ôû treân. 

7. Xaû (upekkhaø), nghóa laø coù theå ñoái dieän cuoäc soáng trong moïi thaêng traàm cuûa noù, vôùi moät taâm hoàn an tónh thanh bình, khoâng roái loaïn. 

Muoán ñaøo luyeän nhöõng ñöùc tính aáy ñieàu coát nhaát laø phaûi coù moät loøng mong moûi thöïc söï, yù chí, hay khuynh höôùng. Nhieàu ñieàu kieän vaät chaát vaø taâm linh giuùp cho söï phaùt trieån moãi ñöùc tính aáy ñöôïc taû roõ trong caùc kinh nguyeân thuûy. 

Ngöôøi ta cuõng coù theå thieàn quaùn veà nhöõng ñeà muïc nhö Nguõ uaån, nghieân cöùu caâu hoûi "con ngöôøi laø gì?" hay "caùi ñöôïc goïi laø toâi laø caùi gì?" hay veà Töù dieäu ñeá, nhö ñaõ baøn treân. Söï hoïc hoûi vaø söu taàm veà nhöõng ñeà muïc aáy bao goàm trong muïc quaùn phaùp, hình thöùc thöù tö cuûa tu taâm hay thieàn ñònh, ñöa ñeán söï thöïc chöùng chaân lyù toái haäu. 

Ngoaøi nhöõng ñeà muïc ñaõ baøn, coøn coù nhieàu ñeà muïc thieàn quaùn khaùc, theo truyeàn thoáng coù 40, trong ñoù ñaëc bieät ta phaûi keå ñeán boán Phaïm truù (brahmavihaøra):

1. Töø (mettaø), traûi ra moät tình yeâu voâ bieân, phoå quaùt vaø thieän caûm ñoái vôùi taát caû moïi chuùng sinh khoâng chuùt phaân chia "nhö moät ngöôøi meï thöông yeâu ñöùa con duy nhaát." 

2. Bi (karunaø), loøng traéc aån ñoái vôùi moïi chuùng sinh khoå ñau phieàn naõo vaø gaëp hoaïn naïn. 

3. Hyû (muditaø), nieàm vui ñaày thieän caûm ñoái vôùi söï thaønh coâng cuûa keû khaùc, ñoái vôùi may maén vaø haïnh phuùc cuûa hoï. 

4. Xaû (upekkhaø), söï bình thaûn tröôùc moïi thaêng traàm cuûa cuoäc soáng.

---

Ghi chuù: