Nhöng vöôït leân treân cuoäc ñôøi khoâng coù nghóa laø phuû nhaän cuoäc ñôøi, gheùt boû cuoäc ñôøi. Neáu chæ coù moät söï gheùt boû, xa laùnh, troán chaïy thì chöa coù theå goïi laø vöôït leân. Ñoù chæ laø moät söï chaùn naûn hoaëc khieáp sôï. Vöôït leân ôû ñaây bao haøm moät yù chí khoûe maïnh, moät yù thöùc giaûi thoaùt, moät thaùi ñoä khinh thöôøng khoå ñau. Vaø ñöôïc trang bò ñaày ñuû nhöõng baûn lónh aáy roài, con ngöôøi giaùc ngoä ñi vaøo cuoäc ñôøi vôùi taát caû can ñaûm vaø thieän chí ñeå chuyeån hoùa cuoäc ñôøi.

Nhöõng con ngöôøi giaùc ngoä ñi vaøo cuoäc ñôøi bao giôø cuõng ñem theo taâm nieäm giaûi thoaùt, khoâng tham ñaém, khoâng coá chaáp. Coù nhö theá ta môùi thaáy ñöôïc tính chaát cuûa söï vöôït leân (transcendance) trong thaùi ñoä daán thaân vaøo cuoäc ñôøi (engagement) cuûa nhöõng con ngöôøi giaùc ngoä. Tính chaát voâ tröôùc (deùtachement) cuûa haønh ñoäng laø moät baèng chöùng cuï theå chöùng minh cho söï hieän höõu cuûa giaùc ngoä.

Voâ tröôùc coù nghóa laø khoâng bò dính vaøo. Coá nhieân con ngöôøi giaùc ngoä seõ khoâng nhöõng khoâng bò dính vaøo tham voïng, quyeàn haønh vaø lôïi danh maø coøn khoâng bò dính vaøo nhöõng coá chaáp coù tính caùch tri thöùc nhö quan ñieåm vaø söï phaân bieät nhaân ngaõ nöõa. Ñoù laø thaùi ñoä töï do, voâ taâm, voâ truù cuûa caùc baäc Boà taùt maø kinh Kim Cöông Baùt Nhaõ ñaõ dieãn taû trong raát nhieàu ñoaïn [1]. Baøn luaän ñeán ñeà taøi ñem ñaïo Phaät ñi vaøo cuoäc ñôøi, chuùng ta phaûi yù thöùc ñöôïc nhöõng ñieåm treân cuûa giaùo lyù töùc laø caùc nguyeân lyù vöôït leân, daán thaân vaø voâ tröôùc, thì môùi coù theå traùnh khoûi ñöôïc nhöõng sai laïc caên baûn.

[1] Ví duï: Tu Boà Ñeà, neáu coù moät vò Boà Taùt noùi raèng: "Ta phaûi cöùu ñoä cho voâ löôïng chuùng sanh" thì vò aáy khoâng phaûi laø Boà Taùt nöõa. Vì sao theá Tu Boà Ñeà ? Vì thöïc ra khoâng coù gì coù theå ñöôïc meänh danh laø Boà Taùt caû. Vì vaäy Phaät thöôøng noùi raèng moïi hieän töôïng ñeàu voâ ngaõ, voâ chuùng sanh, voâ thoï giaû.

Tuy nhieân neáu ta quan nieäm ñaïo Phaät nhö nhöõng nguyeân lyù cuûa söï giaùc ngoä caàn ñöôïc theå hieän trong cuoäc ñôøi thì ta seõ thaáy raèng coù nhöõng luùc, vì khaû naêng theå hieän thieáu keùm, ta ñaõ khoâng ñích thöïc laøm hieån loä ñöôïc ñaïo Phaät trong cuoäc ñôøi, trong söï soáng, vaø nhö theá thöïc chaát cuûa ñaïo Phaät vaéng maët maø chæ coù moät soá nhöõng hình thaùi khoâ cheát cuûa ñaïo Phaät laø hieän höõu. Neáu khoâng coù thöïc chaát, thì nhöõng hình thaùi kia (nhö kinh ñieån, giaùo ñöôøng, nghi leã…) ñeàu laø nhöõng hình thaùi khoâ cheát. Chính ñöùc Phaät vaø caùc vò toå sö thieàn toâng ñaõ nhaéc nhieàu ñeán ñieàu ñoù.

Vì vaäy cho neân ñem ñaïo Phaät ñi vaøo cuoäc ñôøi coù nghóa laø theå hieän nhöõng nguyeân lyù ñaïo Phaät trong söï soáng, theå hieän baèng nhöõng phöông thöùc phuø hôïp vôùi thöïc traïng cuûa cuoäc ñôøi ñeå bieán caûi cuoäc ñôøi theo chieàu höôùng thieän myõ. Chöøng naøo sinh löïc cuûa ñaïo Phaät ñöôïc troâng thaáy daøo daït trong moïi hình thöùc cuûa söï soáng chöøng ñoù ta môùi coù theå noùi ñöôïc raèng ñaïo Phaät ñang thaät söï hieän höõu trong cuoäc ñôøi.

Sinh löïc aáy ñöôïc nhaän thöùc qua nhöõng daáu hieäu sau ñaây maø chuùng toâi xin laàn löôït trình baøy:

1. Söï hieän dieän voâ haønh cuûa ñaïo ñöùc
2. Söï hieän dieän cuûa ngoân ngöõ ñaïo ñöùc
3. Söï hieän dieän höõu haønh cuûa ñaïo ñöùc

1. Söï hieän dieän voâ haønh cuûa ñaïo ñöùc

Söï hieän dieän voâ haønh cuûa ñaïo ñöùc töùc laø baûn chaát cuûa töï thaân ñaïo ñöùc, laø nguoàn suoái cuûa moïi hình thaùi ñaïo ñöùc. Chöõ voâ haønh ôû ñaây töùc laø khoâng coù hình thaùi cuûa söï haønh ñoäng. Kinh Töù Thaäp Nhò Chöông, cuoán kinh ñaàu tieân baèng chöõ Sanskrit ñöôïc dòch ra chöõ Haùn, coù moät ñoaïn noùi veà ñieàu aáy: "ngaõ Phaùp haønh voâ haønh haïnh, tu voâ tu tu" [*]. Caâu kinh naøy, ngoaøi yù nieäm "voâ tröôùc" veà nhaän thöùc vaø veà haønh ñoäng, coøn mang yù nghóa cuûa söï voâ haønh cuûa ñaïo ñöùc. Söï hieän dieän cuûa ñaïo ñöùc voâ haønh laø moät gioøng suoái an laïc vaø maàu nhieäm tuoân chaûy vaøo con ngöôøi vaø vaøo söï soáng, tuoân chaûy moät caùch hoàn nhieân vaø giaûn dò nhö söï hieän dieän cuûa aùnh saùng trong khoâng gian. Doøng suoái aáy ñöôïc khôi môû do coâng trình thöïc hieän taâm linh cuûa ngöôøi haønh giaû treân con ñöôøng tu chöùng. Ai cuõng bieát raèng tam taïng giaùo ñieån cuûa Phaät giaùo khoâng coù giaù trò nhö nhöõng lôøi tuyeân boá veà chaân lyù maø chæ coù giaù trò nhö nhöõng kinh nghieäm vaø nhöõng phöông phaùp höôùng daãn coâng cuoäc thöïc nghieäm taâm linh ñeå ngöôøi haønh giaû chöùng ñöôïc chaân lyù. Chöùng ôû ñaây khoâng coù nghóa laø moät söï nhaän thöùc baèng suy luaän maø laø moät söï xuùc tieáp thaúng vôùi baûn thaân thöïc taïi, moät söï theå nhaäp thöïc taïi khoâng caàn ñeán khí cuï tri thöùc suy luaän.

[*] Phöông phaùp cuûa Ta laø phöông phaùp thöïc haønh haïnh "voâ haønh," tu chöùng haïnh "voâ tu."

Söï chöùng ngoä cuûa moät nhaø haønh ñaïo ñöôïc xem nhö laø moät naêng xuaát ñaïo ñöùc lôùn lao vaø quyù baùu nhaát trong phaïm vi ñaïo ñöùc, toân giaùo, vaø vaên hoùa nöõa. Ngöôøi ñaït ñaïo coù theå khoâng giaûng daïy, khoâng vieát laùch, khoâng khuyeân can, khoâng toå chöùc, khoâng caøy böøa, nhöng vaãn ñoùng goùp cho nhaân loaïi nhöõng gì quyù giaù nhaát, hieám coù nhaát maø moät xaõ hoäi ta khoâng theå thieáu ñöôïc. Nhaø thoáng keâ kinh teá hoïc khoâng thaáy ñöôïc yeáu toá quan troïng ñoù cuûa saûn xuaát. Laøm theá naøo maø bieát ñöôïc raèng bao nhieâu phaàn traêm cuûa moät haït luùa laø do coâng trình cuûa moät caâu ca dao. Ta haõy laáy ví duï moät ñaùm ñoâng ñang hoát hoaûng tröôùc tai bieán, vaø söï ñoùng goùp cuûa moät con ngöôøi giöõ ñöôïc traàm tónh. Nhôø söï traàm tónh cuûa moät ngöôøi maø ñaùm ñoâng bôùt hoaûng sôï vaø do ñoù coøn ñuû saùng suoát tìm ra phöông phaùp thoaùt khoûi tai bieán. Hoaëc söï coù maët cuûa moät ngöôøi baïn ñöùc haïnh trong cuoäc xung ñoät gia ñình. Ngöôøi cha aáy, ngöôøi baïn aáy tuy chæ ngoài yeân khoâng laøm gì caû nhöng söï coù maët cuûa hoï coù theå traùnh ñöôïc cho gia ñình caûnh xung ñoät chaéc chaén coù theå xaûy ra neáu hoï vaéng maët. Ñaïo ñöùc voâ haønh tuy khoâng haønh nhöng quaû thöïc laø ñaõ haønh moät caùch raát coù hieäu quaû. Ñoïc Ñaïo ñöùc Kinh ta chæ coù theå thaáy ñöôïc caùi voû khoâ cöùng cuûa Laõo hoïc nhöng neáu soáng moät giôø beân caïnh Laõo Töû chaéc chaén laø ta thaáy ñöôïc caùi baûn thaân cuûa Laõo Hoïc. Ñoïc nhieàu veà thieàn hoïc sao cho baèng ñöôïc nhìn caëp maét cuûa moät vò thieàn sö hay nghe ñöôïc tieáng cöôùi cuûa ngöôøi. Cuõng nhö ñoïc heát tam taïng kinh ñieån Phaät giaùo chöa chaéc ñaõ baèng ñöôïc soáng vaøi ba phuùt beân caïnh ñöùc Phaät. Beân caïnh hieän thaân cuûa chaân nhö aáy, nghóa laø beân caïnh gioøng suoái chaân lyù aáy, ta thaáy ñöôïc hình aûnh linh ñoäng cuûa chaân lyù toûa hieän nôi con ngöôøi, ta voác uoáng ñöôïc thöù nöôùc trong laønh cuûa baûn theå. Ñieàu ñoù cho ta bieát taïi sao caùc vò ñeä töû ñoàng sinh vaøo thôøi Phaät ñaõ coù theå chöùng ngoä deã daøng nhö kinh ñieån thöôøng cheùp. Trong thôøi Phaät taïi theá, ít coù nhöõng thaéc maéc nhöõng nghi vaán veà giaùo lyù bôûi vì chính baûn thaân Phaät ñaõ laø moät baøi giaùo lyù soáng ñoäng roài. Nhìn thaáy Ngaøi, ngöôøi nghi maáy cuõng phaûi tin, ngöôøi aùc maáy cuõng phaûi hieàn, ngöôøi yeáu maáy cuõng phaûi maïnh. Cho ñeán khi Ngaøi nhaäp dieät roài maø hình boùng Ngaøi, phaåm caùch Ngaøi cuõng coøn ñuû söùc höôùng daãn cho giaùo ñoaøn ñöôïc thoáng nhaát vaø thuaàn hoøa gaàn suoát moät theá kyû.

Bao nhieâu hoaït ñoäng thuoäc phaïm vi toân giaùo ñaïo ñöùc neáu khoâng baét nguoàn caûm höùng töø söï ñaït ñaïo, töø taâm linh con ngöôøi, ñeàu coù theå laø nhöõng hoaït ñoäng voâ boå phaùt xuaát töø ñoäng cô danh lôïi, tính toaùn. Thieáu chaát lieäu ñaïo ñ?c trong cô theå, con ngöôøi khoâng theå haønh chính ñaïo maø chæ coù theå haønh taø ñaïo. Cho neân nhaân loaïi phaûi thaép höông nôi naøo coù moät baäc chaân tu xuaát hieän. Coá nhieân baäc chaân tu khoâng moïc nhieàu nhö naám sau côn möa. Baäc chaân tu khoâng phaûi nhö nhöõng daáu tích linh öùng moïi ngöôøi nghe tieáng tìm tôùi daâng höông. Baäc chaân tu khoâng phaûi laø ngöôøi coù vaøi thuû thuaät môùi laï nhö tieân tri, chöõa beänh, coù theå thaâu huùt ñöôïc nhieàu ngöôøi ham moä. Baäc chaân tu laø söï hieän dieän, tröôùc heát, cuûa ñaïo ñöùc voâ haønh. Nhìn vaøo ngöôøi, thieân haï thaáy loøng mình theâm tin töôûng, theâm traàm tónh, theâm yù thöùc, theâm thöông yeâu cuoäc ñôøi vaø xaây döïng cho cuoäc ñôøi moät caùch chaân thaønh. Baäc chaân tu laø moät nguoàn caûm höùng voâ taän cho moïi hoaït ñoäng ñaïo ñöùc vaø toân giaùo chaân chính. Thaép höông nôi naøo coù baäc chaân tu xuaát hieän coù nghóa laø nhaän thöùc ñöôïc giaù trò cao caû cuûa söï chöùng ngoä, cuûa ñaïo ñöùc chaân thöïc. Ngöôøi chaân tu coù theå chöa laø baäc thaùnh nhöng nhaát ñònh khoâng coøn laø keû phaøm. Keû phaøm laø keû haønh söï treân ñoäng cô danh lôïi vaø taø kieán, chöù khoâng haún laø keû noùi doái, uoáng röôïu vaø aên thòt. Ngöôøi chaân tu hieám coù nhöng khoâng phaûi khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc. Ngoài vôùi moät ngöôøi naøo maø ta thaáy taâm hoàn thanh tònh, an laïc, tin töôûng, ta thaáy khôûi ñoäng trong loøng ta yù höôùng trong saïch höôùng veà phuïng söï thì ta bieát ít nhieàu ngöôøi aáy cuõng ñaõ laø baäc chaân tu. Ngöôøi chaân tu giaûn dò nhö aùnh saùng nhö khí trôøi, cho muoân loaøi söï soáng maø khoâng ai hay bieát. Ngöôøi chaân tu nhö maïch nöôùc thaám trong loøng ñaát, treû con haùi hoa tím hoa vaøng treân thaûm coû maø khoâng bieát ñoàng coû vaø boâng hoa laø taëng phaåm cuûa doøng nöôùc trong. Söï hieän dieän cuûa nhöõng baäc chaân tu mang laïi nhieàu an laïc cho cuoäc ñôøi, nhöng chính nieàm tin môùi thöïc laø phaåm vaät quyù giaù nhaát cuûa ngöôøi chaân tu hieán taëng. Söï hieän dieän cuûa ngöôøi chaân tu chöùng minh söï hieän dieän cuûa ñaïo ñöùc chaân thöïc, chöùng minh khaû naêng cuûa con ngöôøi; chöùng minh tính caùch khaû haønh cuûa giaùo lyù ñöùc Phaät, hoaëc noùi cho roäng laø giaùo lyù cuûa caùc baäc hieàn nhaân.

Chuùng ta khoâng theå saûn xuaát ra caùc baäc chaân tu. Chuùng ta chæ taïo neân nhöõng ñieàu kieän cho caùc baäc chaân tu xuaát hieän. Vì vaäy chuùng ta coù nhöõng taêng vieän, nhaát laø nhöõng vieän thieàn hoïc ñeå laøm nôi sinh hoaït thöïc taäp cho con ngöôøi muoán quyeát taâm ñaït ñeán söï chöùng ngoä baèng phöông phaùp thieàn quaùn. Thöôøng thöôøng nhöõng ngöôøi töø hai möôi tuoåi trôû leân neáu quyeát chí töø boû moïi öôùc muoán veà cuoäc ñôøi ñeå moät taâm moät chí ñaït cho ñöôïc söï giaùc ngoä thì goïi laø nhöõng ngöôøi xuaát gia. Ai cuõng bieát raèng ñaïo Phaät xaùc nhaän khaû naêng tính giaùc ngoä cuûa taát caû moïi ngöôøi vaø vì vaäy theo nguyeân taéc ai cuõng coù theå xuaát gia ñöôïc. Tuy nhieân treân bình dieän thöïc teá, ngöôøi xuaát gia phaûi coù ñuû moät caùch töông ñoái nhöõng ñieàu kieän söùc khoûe, trí tueä vaø yù chí, bôûi vì con ñöôøng xuaát gia ñaït ñaïo laø moät con ñöôøng gian khoå ñoøi hoûi nhöõng chuaån bò taâm lyù vaø sinh lyù raát kyõ löôõng. Coá nhieân ôû Thieàn toâng söï thoâng hieåu chöõ nghóa khoâng ñöôïc xem nhö laø tieâu chuaån ñöùng ñaén nhaát ñeå choïn löïa: tuy vaäy tröôøng hôïp Hueä Naêng laø moät tröôøng hôïp hieám coù treân ñôøi [*].

[*] Töông truyeàn thieàn sö Hueä Naêng khoâng bieát chöõ nhöng ñaõ trôû neân cao ñeä thöù nhaát cuûa nguõ toå Hoaèng Nhaãn.

1) Phaûi xaây caát theâm nhieàu töï vieän vaø phaûi toå chöùc laïi giôùi baïch y ñeå coù theå cung caáp ñaày ñuû caùc nhu yeáu löông thöïc, cö truù, thuoác men vaø y phuïc cho taêng giôùi. Giôùi Phaät töû cö só trôû neân quan troïng vaø caùc töï vieän baét ñaàu phaûi chieàu chuoäng nhöõng sôû thích cuûa ngöôøi cö só. Trong caùc kinh ñieån nhö Kinh Duy Man, Kinh Thaéng Man, v.v… ngöôøi cö só khoâng coøn ñöôïc coi nhö chæ laø nhöõng thí chuû cung döôõng chö taêng ñeå taïo phöôùc ñöùc nöõa maø laø nhöõng ngöôøi coù theå haønh boà taùt haïnh vaø ñaït tôùi ñòa vò khaù sieâu phaøm veà taâm linh. Giôùi Boà taùt cho cö só cuõng phaûi chieáu ñieàu ñoù. Maø ta phaûi coâng nhaän vai troø uûng hoä ñaéc löïc cuûa ngöôøi cö só trong coâng cuoäc phaùt trieån cô sôû giaùo hoäi. Ngöôøi cö só baây giôø khoâng coøn xa caùch quaù vôùi ngöôøi xuaát gia veà phöông dieän uy tín ñaïo ñöùc. Do vai troø ñoùng goùp cuûa hoï trong söï taïo döïng töï vieän, uûng hoä hoaèng phaùp, cung döôõng taêng ni, yù kieán vaø sôû thích cuûa hoï ñöôïc toân troïng hôn leân. Ñieàu naøy coøn coù theå thaáy ngay trong hieän taïi. Cheá ñoä cuùng döôøng (cung döôõng) vaãn coøn ñang toàn taïi, maø phaàn lôùn caùc tröôøng hôïp laø cung döôõng caù nhaân moät vò taêng. (Thöïc ra chöõ taêng – sangha – coù nghóa laø moät ñoaøn theå; moät vò khoâng theå goïi laø taêng ñöôïc). Söï cung döôõng ñuùng chính phaùp laø moät söï cung döôõng voâ ñieàu kieän. Nhöng ai cuõng bieát ngöôøi cö só baây giôø ít bieát theá naøo laø cung döôõng ñuùng chính phaùp. Hoï cung döôõng vì caûm tình rieâng vôùi töøng vò maø hoï meán chuoäng, hoï cung döôõng vì muoán ñöôïc hoïc hoûi rieâng hay ñöôïc thoûa maõn rieâng veà caùc nhu caàu caàu sieâu, caàu an hay veà tình thaày troø, tình moân phaùi huynh ñeä. Nhöõng baäc chaân tu khoâng chòu caùc ñieàu kieän aáy thì laïi hay bò queân laõng vaø thieáu ñieàu kieän ñeå tieán tu. Söùc khoûe thieáu keùm hoï coù theå boû cuoäc nöûa chöøng. Coøn nhöõng vò chieàu theo sôû thích cuûa ngöôøi aùo traéng thì laïi khoâng coù töï do vaø thì giôø ñeå thöïc hieän chí nguyeän buoåi ban ñaàu.

2) Ñaõ ñoâng ñaûo thì coá nhieân khoù giöõ ñöôïc tinh tuùy. Theá roài xuaát hieän nhöõng vò hình ñoàng xuaát gia maø taâm nieäm chöa xuaát gia. Cuøng vôùi nhu caàu tín ngöôõng (chöù khoâng phaûi nhu caàu ñaïo ñöùc) caøng ngaøy caøng taêng cuûa quaàn chuùng, nhu caàu caàu an, caàu sieâu, ñaùm ma, ñaùm chay vaân vaân, moät soá lôùn nhöõng ngöôøi xuaát gia trôû neân nhöõng nhaø chuyeân moân veà tuïng nieäm, caàu nguyeän. Nhöõng vò naøy caàn thieát cho quaàn chuùng thöïc, nhöng hoï ñaõ boû maát yù nguyeän ban ñaàu (sô taâm xuaát gia) laø quyeát ñaït ñöôïc giaùc ngoä. Theâm vaøo nhöõng nhu yeáu tín ngöôõng thuaàn tuùy, coøn coù nhöõng nhu yeáu môùi thuoäc phaïm vi toå chöùc giaùo hoäi maø xaõ hoäi baây giôø ñoøi hoûi; ngöôøi xuaát gia phaûi ñem heát thì giôø laøm caùc coâng vieäc töø giaûng dieãn, toå chöùc, hoäi hoïp, daïy doã, chaêm soùc beänh xaù, vaân vaân… cho ñeán caùc coâng vieäc raát môùi nhö laøm tuyeân uùy trong quaân ñoäi chaúng haïn. Vì theá muïc ñích ñaït ñaïo cuûa ngöôøi xuaát gia haàu nhö laø khoâng coøn nöõa vaø ñoù laø moät vaán ñeà lôùn lao cho Phaät giaùo. Coá nhieân söï hieän dieän cuûa ngöôøi taêng só trong moïi cô caáu xaõ hoäi laø moät söï caàn thieát khoâng ai khoâng coâng nhaän, nhöng neáu thieáu maát nguoàn caûm höùng cuûa ñaïo ñöùc voâ haønh theå hieän nôi ngöôøi ñaït ñaïo thì coù theå coù söï caïn khoâ cuûa thöïc chaát ñaïo phaùp nôi chính nhöõng hoaït ñoäng ñöôïc goïi laø hoaït ñoäng cho ñaïo phaùp aáy.

Xaõ hoäi ngaøy nay baét buoäc phaûi coù maët cuûa ngöôøi Phaät töû trong caùc cô caáu toå chöùc cuûa noù, neáu Phaät giaùo muoán khoâng bò ñöùng ngoaøi. Nhöng ñöùng trong khoâng nhöõng chæ laø ñöùng trong vôùi hình thöùc suoâng maø phaûi laø vôùi moät hình thöùc chöùa ñöïng noäi dung nöõa. Vì vaäy vaán ñeà ñaët ra cho chuùng ta phaûi laø keâu goïi taát caû caùc vò xuaát gia trôû veà tu vieän lo chuyeän coâng phu thieàn quaùn maø laøm sao gaây döïng laïi nhöõng cô sôû thaät ñöùng ñaén thaät vöõng chaõi cho soá nhöõng ngöôøi nguyeän chuyeân tu ñaït ñaïo. Soá ngöôøi naøy seõ ít oûi, nhöng heát söùc quyù giaù, bôûi vì moãi khi coù moät vò tìm tôùi ñöôïc nguoàn suoái ñaït ñaïo thì taát nhieân caû chuùng ta, taát caû daân toäc vaø nhaân loaïi ta ñeàu ñöôïc thöøa höôûng. Naêm baûy vò nhö theá ñuû ñeå cho chuùng ta sung söôùng roài. Maø coù ñöôïc haøng maáy möôi vò thì ñoù quaû thöïc laø hoàng phuùc cho daân toäc. Nhöõng baäc hieän ñang hoaït ñoäng cho Phaät giaùo trong caùc cô caáu xaõ hoäi seõ nhö nhöõng caønh laù toát töôi baét goác töø nhöõng baäc ñaït ñaïo ñoù, hoaëc laø nhöõng baäc ñang cöông quyeát chí taâm tieán böôùc treân con ñöôøng ñaït ñaïo ñoù. Hoï seõ trôû veà soáng moãi naêm ba thaùng beân caïnh nhöõng baäc taêng só hoaøn toaøn xuaát theá naøy ñeå maø nhìn, ñeå maø nghe, ñeå maø caûm, ñeå maø tónh tu, maø voõ trang laïi taâm hoàn mình, öôùc nguyeän mình, lyù töôûng mình, ñeå trong chín thaùng döôùi nuùi seõ giöõ veïn ñöôïc taâm hoàn vaø yù chí cuûa nhöõng chaøng duõng só caàn thieát cho cuoäc ñôøi [*]. Coù nhö theá baûn chaát cuûa ñaïo ñöùc voâ haønh, cuûa trí tueä giaùc ngoä, cuûa nhöõng nguyeân lyù Phaät giaùo linh ñoäng môùi töø nguoàn suoái cuûa noù chuyeàn qua ngöôøi ñaït ñaïo, thaám tôùi ngöôøi haønh ñaïo vaø cuoái cuøng ñöôïc theå hieän trong cuoäc ñôøi. Ta haõy taïm goïi doøng tu cuûa nhöõng con ngöôøi ñi saâu hoaøn toaøn vaøo ñòa vöùc thuaàn tuùy taâm linh laø doøng tu theå nhaäp vaø doøng tu cuûa nhöõng ngöôøi haønh ñaïo (hay hoùa ñaïo ? Xin ñeå quyù vò xeùt) laø doøng tu tieáp hieän. Theå nhaäp nghóa laø theå hieän vaø thaâm nhaäp nhöõng nguyeân lyù linh ñoäng cuûa thöïc taïi, cuûa Phaät hoïc.

[*] "Cöûa Tuøng Ñoâi Caùnh Gaøi" chuyeän ngaén cuûa taùc giaû. Baùo Haûi Trieàu AÂm soá 11 ngaøy 2-7-1964.

Coøn chöõ tieáp hieän coù nghóa laø tieáp nhaän vaø thöïc hieän. Tieáp nhaän nguoàn sinh löïc ñaïo phaùp do nhöõng nhaø tu theå nhaäp khôi môû vaø ñem noù thöïc hieän trong cuoäc ñôøi. Thaønh thöû giöõa caùc nhaø tu theå nhaäp quaàn chuùng trong cuoäc ñôøi, nhaø tu tieáp hieän ñoùng traùch nhieäm cuûa moät ngang noái, moät trait d’union, vaø soá ngöôøi naøy phaûi khaù ñoâng ñeå coù theå cung caáp cho nhu caàu toân giaùo vaø ñaïo ñöùc caøng ngaøy caøng taêng cuûa xaõ hoäi môùi. Nhöõng nhaø tu trong doøng naøy seõ ñem yù chí naêng löïc vaø taâm hoàn cuûa mình ñeå thöïc hieän moät ít nguyeân chaát cuûa ñaïo Phaät trong cuoäc ñôøi, vaø kho taøng cuûa hoï laø nhöõng baäc trong doøng tu theå nhaäp maø hoï ñöôïc gaàn guõi vaø hoïc taäp ba thaùng moãi naêm. Vaø khi hoï ñaõ chaéc chaén raèng thôøi gian phuïng söï cuûa hoï ñaõ taïm ñuû vaø muoán coá quyeát thöïc nghieäm saâu saéc chaân lyù, hoï seõ phaùt nguyeän trôû veà tu vieän vónh vieãn ñeå maø haï thuû coâng phu cho lyù töôûng ñaït ñaïo. Coá nhieân vì ñaõ döùt khoaùt chín chaén vaø ñaõ am hieåu veà cuoäc ñôøi, veà giaù trò cuûa söï chöùng ngoä, neân hoï seõ trôû neân nhaát taâm nhaát chí treân con ñöôøng ñaït ñaïo vaø do ñoù, deã ñaït ñöôïc keát quaû mau choùng vaø toát ñeïp.

Ñeå ñaït ñeán moät keát quaû nhö theá, giaùo hoäi seõ phaûi toå chöùc trang bò hoaëc tu chænh naêm baûy tu vieän heát söùc trang nghieâm trong toaøn quoác ñeå laøm cô sôû cho nhöõng nhaø tu doøng theå nhaäp. Nhöõng vaán ñeø cö truù, löông thöïc, y phuïc, thuoác men, thö vieän… phaûi ñöôïc baûo ñaûm ñeå cho caùc nhaø tu khoûi phaûi baän taâm. Chaám döùt vaán ñeà cuùng döôøng caù nhaân trong caùc tu vieän. Chaám döùt söï leã baùi du ngoaïn thính phaùp cuûa ngöôøi baïch y taïi tu vieän. Khoâng khí tu vieän seõ trang nghieâm vaø töï do; töï do ôû ñaây coù nghóa laø khoâng bò uoán naén theo sôû thích vaø ñoøi hoûi cuûa baát cöù ngöôøi cö só baïch y naøo hoaëc toå chöùc taøi chính hay xaõ hoäi naøo. Caùc vò trong doøng tu seõ taïo ra khoâng khí thuaän tieän cho söï thieàn quaùn. Tu vieän chæ môû cöûa moãi naêm ba thaùng ñeå tieáp nhaän nhöõng vò trong doøng Tieáp Hieän. Coá nhieân phaûi coù caû tu vieän cho nöõ giôùi, tuy raèng ta bieát soá löôïng seõ vaøo khoaûng moät phaàn ba.

Chuùng ta seõ coù dòp trôû laïi vaán ñeà naøy trong nhöõng phaàn sau. Hieän giôø ta caàn ñi sang phaàn thöù hai töùc laø söï hieän höõu cuûa ngoân ngöõ ñaïo ñöùc.
 
 

2. Söï hieän höõu cuûa ngoân ngöõ ñaïo ñöùc

Coù söï hieän dieän cuûa chöùng ngoä töùc laø coù söï coá gaéng ñeå dieãn taû nhöõng chöùng ngoä aáy. Ngoân ngöõ cuûa chöùng ngoä laø moät ngoân ngöõ mang ñaày sinh löïc chöù khoâng phaûi nhö ngoân ngöõ cuûa suy luaän vaø cuûa giaû thieát huyeàn ñaøm. Ngoân ngöõ laø phöông tieän duøng ñeå caûm thoâng vaø vì vaäy caàn phaûi thích hôïp vôùi ngöôøi nghe vaø ngöôøi noùi. Ta haõy hieåu chöõ ngoân ngöõ ôû ñaây theo nghóa nhöõng phöông thöùc dieãn ñaït, nhöõng leà loái dieãn ñaït. Ngoân ngöõ thieàn toâng chaúng haïn, thöïc laø ñaëc bieät. Coù khi laø moät caùi vaãy tay, coù khi laø moät cuoäc ñoái thoaïi maø ngöôøi ngoaïi cuoäc khoâng hieåu AÁt Giaùp gì caû, coù khi laø moät baøi keä hay moät caâu chuyeän ñi thaúng vaøo loøng ngöôøi khoâng caàn qua trung gian phaân tích suy luaän. Ngoân ngöõ giaùc ngoä luoân luoân laø ngoân ngöõ cho moät thôøi ñaïi naøo, cho moät lôùp ngöôøi naøo, chöù khoâng phaûi laø ngoân ngöõ cho muoân thôøi vaø muoân xöù. Ngoân ngöõ giaùc ngoä laø moät phöông tieän dieãn ñaït vaø höôùng daãn söï thöïc hieän giaùc ngoä vaø söï aùp duïng giaùc ngoä ñoù trong cuoäc ñôøi. Vaø bôûi vì con ngöôøi cuûa moãi thôøi ñaïi moät khaùc, moãi xaõ hoäi moät khaùc, neân ngoân ngöõ giaùc ngoä phaûi thích hôïp vôùi thôøi gian, phöông sôû, trí tueä vaø taâm lyù con ngöôøi.

Tröôùc heát ta phaân bieät nhöõng nguyeân lyù Phaät giaùo linh ñoäng vaø giaøu coù maø ngöôøi ñaït ñaïo coù theå xuùc tieáp thaúng tôùi ñöôïc, vaø nhöõng phöông tieän dieãn ñaït caùc nguyeân lyù aáy cho hôïp thôøi hôïp caûnh, nhöõng phöông tieän maø ta goïi laø "phaùp moân" (cöûa ñi vaøo chaân lyù) hay laø nhöõng heä thoáng giaùo lyù thích hôïp vôùi töøng thôøi ñaïi, töøng phöông sôû. Caùc nguyeân lyù aáy, theo Thieàn Toâng, khoâng coù theå dieãn taû tröïc tieáp ñöôïc maø chæ coù theå töï mình thöïc nghieäm (thaân chöùng). Ngoân ngöõ chæ coù giaù trò heát söùc töông ñoái vaø chæ coù theå laøm nhöõng ñoà aùn chæ daãn cho söï thöïc nghieäm maø thoâi. Theá cho neân qua lòch söû hai ngaøn naêm traêm naêm Phaät hoïc ñaõ coù bieát bao nhieâu hình thaùi ngoân ngöõ, bao nhieâu heä thoáng giaùo lyù ñeå coá gaéng dieãn taû söï chöùng ngoä trong cuoäc ñôøi. Bao nhieâu toâng phaùi ñaõ thaønh laäp. Caùc vò thieàn sö ngoä ñaïo neáu khoâng vieát saùch thì cuõng ñeå laïi nhöõng baøi thô baøi keä hay caùc maåu ñoái thoaïi coøn ñöôïc ghi trong caùc cuoán ngöõ luïc. Ngaøy nay xaõ hoäi ñaõ bieán ñoåi moät caùch caên baûn, nhöõng phöông thöùc dieãn ñaït cuõ, nhöõng heä thoáng giaùo lyù cuõ coù theå khoâng coøn thích hôïp hoaëc coù theå khoâng gaây noåi söï caûm thoâng vôùi con ngöôøi môùi trong xaõ hoäi môùi. Cho neân ngoân ngöõ Phaät hoïc phaûi hôïp vôùi thôøi cô, phaùp moân cuûa thôøi ñaïi phaûi ñaùp öùng ñöôïc vôùi nhu caàu cuûa thôøi ñaïi. Maø phaùp moân aáy, giaùo lyù aáy khoâng theå do söï suy tö trong thaùp ngaø maø saûn xuaát ra. Ñoù phaûi do söï chöùng ngoä ñích thöïc tuoân traøo ra, phaûi ñöôïc ñaët treân neàn taûng kheá lyù vaø kheá cô. Kheá ly laø khoâng traùi choáng vôùi nhöõng nguyeân lyù Phaät hoïc, noùi moät caùc khaùc hôn, laø baét nguoàn töø söï giaùc ngoä. Kheá cô nghóa laø phuø hôïp vôùi khaùt voïng nhu caàu vaø leà loái nhaän thöùc cuûa con ngöôøi môùi, cuûa xaõ hoäi môùi. Coù ñöôïc hai tính chaát kheá lyù vaø kheá cô roài thì ngoân ngöõ Phaät giaùo seõ traøn ñaày sinh löïc, seõ ñuû hieäu löïc höôùng daãn ñöôïc cho con ngöôøi trong coâng cuoäc th?c nghieäm chaân lyù vaø theå hieän chaân lyù trong söï soáng. Chöùng ngoä khoâng coù nghóa laø nghe vaø ñoïc xong giaùo lyù baèng lyù trí suy luaän. Nghe vaø ñoïc chæ môùi laø giai ñoaïn ñaàu cuûa söï thöïc nghieäm giaùo lyù trong quaù trình vaên, tö, tu, chöùng (nghe, suy tö, thöïc nghieäm vaø chöùng ngoä). Nhö ñaõ noùi treân, ngoân ngöõ giaùc ngoä chæ laø phöông tieän chæ daãn cuõng nhö chieác beø duøng ñeå qua soâng, chieác beø khoâng phaûi laø söï sang soâng; cuõng nhö ngoùn tay chæ maët traêng, ngoùn tay khoâng phaûi maët traêng [1]. Neáu oâm chaët ngoùn tay vaø cho laø maët traêng thì khoâng bao giôø thaáy ñöôïc maët traêng. Phaûi nöông vaøo ngoùn tay nhö moät phöông tieän ñeå thaáy ñöôïc maët traêng.

[1] "Nhaát thieát tu ña la giaùo nhö tieâu nguyeät chæ."

[2] "Y kinh giaûi nghóa tam theá Phaät oan, ly kinh nhaát töï töùc ñoàng ma thuyeát."

Neáu phaùp moân cuûa thôøi ñaïi phaûi kheá lyù vaø kheá cô thì phaùp moân aáy phaûi do ngöôøi cuûa thôøi ñaïi khai thò. Khai thò nghóa laø môû baøy, chæ daãn. Maø ngöôøi cuûa thôøi ñaïi coù coâng phu thöïc nghieäm taâm linh, coù nhaän thöùc thaâm thieát veà traïng huoáng vaø nhöõng vaán ñeà caáp thieát cuûa cuoäc ñôøi, thì chæ coù nhöõng vò trong hai doøng tu Theå Nhaäp vaø Tieáp Hieän. Moät beân thì traøn ñaày giaùc ngoä (lyù), moät beân thì thoâng hieåu caên cô (cô). Coâng trình cuûa moät ngoân ngöõ ñaïo ñöùc cuûa thôøi ñaïi, nhö theá, phaûi laø moät coâng trình cuûa caû hai beân cuøng chung moät thao thöùc laø ñem ñaïo Phaät ñi vaøo cuoäc ñôøi.

Ngaøy xöa nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi vaø con ngöôøi ñôn giaûn hôn baây giôø nhieàu. Ngaøy xöa, chæ coù nhu yeáu veà söï hieän dieän cuûa moät soá ngöôøi ñaït ñaïo vaø daïy doã luaân lyù ñaïo ñöùc cho quaàn chuùng. Ngaøy nay söï daïy doã thuyeát phaùp thieáu haún hieäu löïc. Taâm lyù con ngöôøi voâ cuøng phöùc taïp, trí tueä con ngöôøi voâ cuøng thaéc maéc, söï soáng con ngöôøi voâ cuøng ñau oám, xaõ hoäi con ngöôøi trình baøy nhieàu vaán ñeà voâ cuøng raéc roái. Phaùp moân khoâng coøn coù theå chæ laø nhöõng phaùp moân chæ daãn cho caù nhaân tu taäp vaø daïy doã cho ngöôøi baïch y bieát phaùp thöùc cuùng döôøng, giöõ tam qui nguõ giôùi. Phaùp moân phaûi laø moät phaùp moân ñaùp öùng laïi ñöôïc nhöõng nhu caàu giaùo duïc, vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi, chính trò, vaân vaân… Vaø vì, ñaïo Phaät phaûi coù maët trong moïi cô caáu xaõ hoäi, ngöôøi Phaät töû phaûi coù lyù thuyeát (phaùp moân) cuûa thôøi ñaïi veà giaùo duïc, vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi, chính trò…

Khoâng coù lyù thuyeát aáy, khoâng coù phaùp moân aáy, noùi toùm laïi, khoâng coù ngoân ngöõ chính thöùc cuûa ñaïo ñöùc thôøi ñaïi thì ngöôøi Phaät töû bieát nöông vaøo ñaâu, nöông vaøo ñöôøng loái naøo, vaøo söï höôùng daãn naøo maø theå hieän Phaät phaùp vaøo cuoäc ñôøi ? Khoâng tieáp thì laøm sao coù theå hieän ?

Cho neân muoán ñaïo Phaät coù maët trong cuoäc ñôøi thì phaûi coù ngoân ngöõ môùi, phaùp moân môùi. Trí tueä ñaït ñaïo phaûi quaùn chieáu vaøo tình traïng taâm lyù, sinh lyù vaø xaõ hoäi cuûa con ngöôøi môùi treân con ñöôøng thöïc nghieäm thieàn quaùn ñeå chöùng ngoä. Trí tueä ñaït ñaïo phaûi phoái hôïp vôùi kieán thöùc chuyeân moân veà giaùo duïc vaø veà hieän tình giaùo duïc ñeå caáu taïo neân phaùp moân höôùng daãn neàn giaùo duïc môùi. Trí tueä ñaït ñaïo phaûi phoái hôïp vôùi kieán thöùc chuyeân moân veà vaên hoùa vaø veà hieän tình vaên hoùa ñeå coù theå caáu taïo neân moät phaùp moân höôùng daãn neàn vaên hoùa môùi. Trong caùc ñòa vöïc kinh teá, xaõ hoäi, chính trò, noâng thoân, vaân vaân… cuõng phaûi coù nhöõng hoaït ñoäng töông tôï. Noùi toùm laïi, caên cöù treân nhöõng nguyeân lyù Phaät giaùo, noùi ñuùng hôn, treân söï chöùng ñaït nhöõng nguyeân lyù Phaät giaùo, ngöôøi Phaät töû phaûi xaây döïng nhöõng lyù thuyeát veà giaùo duïc, vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi, chính trò, vaân vaân… ñeå ngoân ngöõ cuûa ñaïo Phaät ñöôïc coù maët trong cuoäc ñôøi, laøm ñieàu kieän cho söï coù maët cuûa moïi hoaït ñoäng ñaïo phaùp trong moïi cô sôû cuûa cuoäc ñôøi. Chöøng naøo chöa coù nhöõng lyù thuyeát cho thôøi gian vaø phöông sôû hieän taïi veà caùc vaán ñeà aáy, chöøng ñoù ñaïo Phaät vaãn chöa hoaøn toaøn coù maët. Cuõng neân nhaéc laïi raèng caùc lyù thuyeát ñoù, caùc phaùp moân ñoù khoâng phaûi chæ laø nhöõng xaây döïng caên cöù treân suy luaän suoâng. Phaûi coù neàn taûng treân söï thöïc chöùng, töùc laø phaûi kheá lyù. Vaø cuõng khoâng ñöôïc lyù töôûng quaù ñeå xa lìa söï thöïc, töùc laø phaûi kheá cô. Coá nhieân Phaùp moân seõ laø phaùp moân cuûa thôøi ñaïi cuûa phuông sôû maø khoâng phaûi laø cuûa muoân thôøi vaø muoân xöù.

Thöïc teá maø noùi, ta chöa thaáy Giaùo Hoäi Phaät Giaùo saép ñaët söï gaëp gôõ giöõa caùc baäc cao taêng chaân tu vôùi caùc nhaø giaùo duïc chuyeân moân cuûa xöù sôû. Nhö vaäy laø ta chöa coù phaùp moân veà ñöôøng loái vaø keá hoaïch giaùo duïc. Veà vaên hoùa vaø veà chính trò thì coøn khaû khöù. Coøn veà kinh teá, xaõ hoäi, thì quaû thöïc chöa coù gì. Chöa coù moät ñöôøng loái moät keá hoaïch kinh teá vaø xaõ hoäi naøo caû. Bao giôø ñaïo Phaät coù theå tham döï vaøo vieäc höôùng daãn phong traøo cuûa söï phaân phoái hôïp lyù vaø coâng bình lôïi töùc saûn xuaát, coù theå gaây nieàm tin cho quaàn chuùng veà moät ñöôøng höôùng kinh teá nhaân baûn, ñaïo ñöùc, thieát laäp treân quan ñieåm töù dieäu ñeá ? Bao giôø hoaït ñoäng xaõ hoäi môùi vöôït ñöôïc caùi phaïm vi nhoû beù vaø meät nhoïc cuûa coâng taùc töø thieän, nhoû gioït töøng gioït treân caùi thieáu thoán khaùt khao voâ bieân cuûa nhöõng keû ñau khoå ñeå höôùng daãn moät phong traøo caùch maïng xaõ hoäi caên cöù treân tình thöông vaø treân nguyeân lyù baát baïo ñoäng ? Giaùo hoäi caàn phaûi coá gaéng nhieàu hôn nöõa vaø Phaät töû caàn phaûi yù thöùc nhieàu hôn nöõa.

Nhö treân ñaõ noùi, phaùp moân bao giôø cuõng ñöôïc thích hôïp vôùi thôøi ñaïi vaø phöông sôû ñeå coù theå ñöôïc goïi laø moät phaùp moân. Caên cöù treân nguyeân lyù ñaït ñaïo, coù theå thieát laäp taùm vaïn boán ngaøn phaùp moân, nghóa laø raát nhieàu phaùp moân. Taát caû caùc phaùp moân aáy trong thôøi gian vaø khoâng gian mang maøu saéc dò bieät, nhöng treân phöông tieän baûn chaát vaãn ñöôïc caên cöù treân cuøng nhöõng nguyeân lyù, cuøng phaùt xuaát töø moät nguoàn suoái ñaït ñaïo nhieäm maàu. Bôûi vaäy söï khaùc bieät vaø coù khi traùi choáng giöõa caùc phaùp moân vôùi nhau chæ laø söï dó nhieân, khoâng coù gì ñaùng ñeå ta ngaïc nhieân caû. Thôøi ñaïi môùi, ñòa phöông môùi, ñieàu kieän xaõ hoäi môùi baét buoäc phaûi coù nhöõng phaùp moân môùi. Luaân lyù vaø taäp tuïc coå truyeàn, noùi moät caùch khaùc hôn, nhöõng phaùp moân ñaõ ñöôïc öùng duïng trong quaù khöù khoâng theå laø moät söï caûn trôû, moät chöôùng ngaïi cho söï tinh luyeän vaø xaây döïng neân nhöõng phaùp moân môùi. Ví duï ngaøy xöa ngöôøi tu só khoâng ñöôïc ñi vaøo nôi quaân trung, nhöng ngaøy nay nhu caàu xaõ hoäi vôùi tö caùch nhöõng nhaø tuyeân uùy. Ví duï ngaøy xöa ngöôøi tu só sinh hoaït treân neàn taûng cung döôõng, ngaøy nay ngöôøi tu só caàn töï tuùc ñeå thoaùt khoûi nhöõng raøng buoäc voâ lyù cuûa nhöõng keû baïch y chöa hieåu ñaïo. Ví duï thôøi ñaïi Long Thoï caàn giaùo lyù khoâng tueä ñeå phaù chaáp Höõu boä, vaø thôøi ñaïi Theá Thaân caàn giaùo lyù Duy thöùc ñeå toång hôïp Höõu boä vaø Khoâng boä. Trong lòch söû giaùo lyù Phaät giaùo ñaõ coù bao nhieâu söï chuyeån mình cuûa ñaïo Phaät ñeå hình thaønh nhöõng heä thoáng giaùo lyù môùi. Maø moãi laàn chuyeån mình ñeå hình thaønh ñöôïc moät heä thoáng kheá lyù kheá cô nhö theá, sinh löïc cuûa ñaïo Phaät laïi ñöôïc thoåi vaøo töøng luoàng maïnh meõ. Nhôø ñoù maø ñaïo Phaät phaùt trieån maïnh meõ khoâng caàn ñeán keá hoaïch truyeàn giaùo. Vaø cuõng do ñoù maø ñaïo Phaät ñöôïc xem nhö laø moät neàn vaên hoùa tö töôûng hoaøn toaøn töï do chöù khoâng phaûi laø moät heä thoáng nhöõng giaùo ñieàu cöùng coûi. Nhöõng giaùo lyù caên baûn cuûa ñaïo Phaät phaûi ñöôïc nhaän thöùc nhö nhöõng nguyeân taéc haønh ñoäng chöù khoâng phaûi nhöõng giaùo ñieàu. Ví duï giaùo lyù Töù dieäu ñeá vaø Baùt chaùnh ñaïo. Trong giaùo lyù Töù dieäu ñeá ta thaáy ñöùc Phaät ñaët nguyeân taéc vaø chæ baøy phöông phaùp ñeå giaûi quyeát baát cöù moïi vaán ñeà naøo. Tröôùc heát laø söï trình baøy traïng huoáng thöïc taïi, vôùi nhöõng vaán ñeà maø con ngöôøi phaûi xaùc nhaän söï hieän höõu ñeå maø giaûi quyeát. Nhöõng ñau thöông, khoù khaên vaø thaéc maéc cuûa con ngöôøi caàn ñöôïc trình baøy minh baïch vaø chính xaùc trong phaàn ñeä nhaát ñeá aáy. Vaø sang ñeán phaàn thöù hai, ñeä nhò ñeá, con ngöôøi phaûi ñi saâu vaøo söï khaûo saùt caùc nguyeân nhaân, khaûo saùt moät caùch khaùch quan vaø kyõ löôõng taát caû nhöõng nguyeân do naøo ñaõ laøm phaùt sinh ra traïng huoáng ñöôïc trình baøy trong phaàn thöù nhaát. Phaàn thöù ba, ñeä tam ñeá, laø söï xaùc ñònh raèng neáu coù nhöõng nguyeân do trình baøy trong phaàn thöù hai thì chaéc chaén laø söï caûi bieán traïng huoáng trình baøy tieâu dieät nhöõng nguyeân do trình baøy trong phaàn thöù hai aáy. Vaø trong phaàn thöù tö, ñeä töù ñeá, con ngöôøi ñi tìm phöông phaùp thích hôïp, con ñöôøng thích hôïp ñeå thöïc hieän söï caûi bieán ñöôïc trình baøy nôi phaàn thöù ba. Ta khoâng thaáy giaùo ñieàu naøo caû maø chæ coù nhöõng nguyeân lyù haønh ñoäng.

Veà Baùt chính ñaïo cuõng vaäy. Baùt chính ñaïo neâu roõ taàm lieân heä giöõa thaân khaåu yù vaø giôùi ñònh tueä treân quaù trình haønh ñaïo vaø chöùng ñaïo. Ta chæ thaáy kieán giaûi chaân chính, tö duy chaân chính, ngoân thuyeát chaân chính v.v…, maø khoâng thaáy quy ñònh kieán giaûi nhöõng gì thì môùi chaân chính, tö duy nhöõng gì thì môùi chaân chính, ngoân thuyeát nhöõng gì thì môùi chaân chính. Thì ra ñoù chæ laø nguyeân lyù maø khoâng phaûi laø luaân lyù. Neáu ñaïo Phaät chæ laø luaân lyù thì khoûe cho ngöôøi haønh ñaïo bieát bao ! Chæ caàn ñoïc trong moät cuoán kinh xem ta phaûi laøm nhöõng gì vaø traùnh nhöõng gì, cuoán kinh seõ nhö moät baûn lieät keâ thaät daøi nhöõng ñieàu phaûi laøm vaø nhöõng ñieàu khoâng neân laøm. Traùi laïi, giaùo lyù chæ höôùng daãn phöông phaùp thöïc hieän, chæ noùi raèng neân laøm theo nguyeân lyù naøy vaø thöïc nghieäm theo phöông phaùp kia, maø thoâi.

Cho neân hoïc Phaät laø ñaøo saâu vaøo kinh nghieäm taâm linh ñeå naém laáy nguyeân lyù, ñeå thöïc hieän nguyeân lyù vaø ñeå ñaït ñaïo. Ñaït ñaïo roài thì khoâng caàn moät boä luaät naøo caû, khoâng caàn moät saùch chæ nam naøo caû, khoâng caàn moät neàn luaân lyù naøo caû. Ngöôøi ñaït ñaïo aên nguû laø ñaïo, thuyeát phaùp laø ñaïo, aên rau cuõng laø ñaïo maø aên thòt caù cuõng laø ñaïo nöõa. Nhöõng ngöôøi chöa ñaït ñaïo thì khoâng theå baét chöôùc hoï ñöôïc [*].

[*] Coù moät hoâm Tueä Trung Thöôïng Só (Traàn Quoác Taûng) ñöôïc thænh thoï trai trong cung Ngaøi gaép caû thòt caù treân baøn maø khoâng yù thöùc Hoaøng haäu em Ngaøi hoûi: "anh tu maø coøn aên maën laøm sao thaønh Phaät ?." Ngaøi cöôøi traû lôøi: " Phaät laø Phaät, anh laø anh, anh khoâng caàn thaønh ra Phaät, Phaät cuõng khoâng caàn thaønh ra anh."

Coù moät doøng thöïc chöùng taâm linh noái tieáp thì seõ luoân luoân coù nhöõng ngoân ngöõ nhöõng phaùp moân dò bieät ñöôïc söû duïng ñeå nhaém ñeán söï theå hieän thöïc chöùng aáy trong cuoäc ñôøi. Cho neân lyù thuyeát haønh ñoäng cuûa ñaïo Phaät (phaùp moân) luoân luoân ñöôïc phaùt xuaát töø nguoàn thöïc chöùng vaø ñöôïc döïng treân caên baûn nhöõng ñieàu kieän thöïc hieän trong hieän taïi cuûa xaõ hoäi vaø cuûa con ngöôøi. Thieáu moät trong hai ñieàu kieän aáy thì baát thaønh. Vaø cuõng vì theá phaùp moân phaûi luoân luoân bieán ñoåi ñeå coù theå ñi saùt vôùi thöïc taïi, söï bieán ñoåi ñoù coá nhieân cuõng khoâng coù theå phaûn laïi caên baûn thöïc chöùng. Sôû dó toâi phaûi nhaán maïnh ñeán ñieåm naøy hoaøi vì chính ñaây laø ñieåm caên baûn cho moïi nhaän ñònh.

Cuõng vì hai yeáu toá quaùn lyù (thöïc chöùng) vaø quaùn cô (xuùc tieáp vôùi boä maët thöïc cuûa cuoäc ñôøi) laø hai yeáu toá caên baûn cuûa ngoân ngöõ ñaïo Phaät cho neân chuùng ta phaûi ñaët cho hai nguoàn nhaän thöùc gaëp nhau. Trong thôøi gian coøn hoïc taäp ôû caùc Phaät hoïc vieän, ngöôøi sinh vieân phaûi ñöôïc hoïc kyõ veà nhöõng moân hoï caàn thieát coù theå giuùp hoï nhìn roõ ñöôïc thöïc traïng xaõ hoäi, nhö giaùo duïc, vaên hoùa, kinh teá chaúng haïn.

Coá nhieân caùi hoïc aáy phaûi ñöôïc ñi ñoâi vôùi caùi hoïc chuyeân moân veà tö töôûng Phaät hoïc, vaø moãi ngöôøi neân ñi saâu vaøo moät khía caïnh cuûa neáp soáng xaõ hoäi ñeå sau naøy duøng trí tueä Phaät hoïc quaùn chieáu khía caïnh aáy. Trong khi tinh luyeän thaønh moät phaùp moân haønh hoùa. Ví duï nhö khi ta muoán ñem ñaïo Phaät xaây döïng cô caáu gia ñình thì ta phaûi coù kieán thöùc veà nhöõng khía caïnh sinh hoaït gia ñình: naøo vaán ñeà löùa ñoâi, naøo vaán ñeà giaùo duïc con caùi, naøo vaán ñeà nhaân quyõ gia ñình, naøo vaán ñeà söùc khoûe gia ñình, v.v… Thieáu nhöõng kieán thöùc nhö theá thì khoâng taøi naøo Phaät hoùa gia ñình ñöôïc. Haún nhieân ta coù theå caàu cöùu ñeán nhöõng nhaø chuyeân moân veà vaán ñeà khaûo saùt thöïc traïng sinh hoaït toaøn dieän cuûa toå chöùc gia ñình, nhöng ít ra ta cuõng phaûi coù nhöõng kieán thöùc caên baûn vaø xaùc thöïc. Phaät hoïc khoâng phaûi laø moät moân hoïc coù theå taùch rôøi khoûi nhöõng vaán ñeà cuûa söï soáng. Traùi laïi, ta chæ coù theå hieåu ñöôïc Phaät hoïc qua nhöõng vaán ñeà cuûa söï soáng. Phaät hoïc khoâng phaûi laø moät neàn huyeàn hoïc. Nhöõng phöông phaùp ñeå aùp duïng caùc nguyeân lyù Phaät hoïc chæ coù theå tìm thaáy trong söï khaûo saùt nhöõng vaán ñeà cuûa söï soáng. Cho neân ta khoâng theå noùi raèng ñi vaøo nhöõng vaán ñeà cuûa söï soáng laø khoâng coøn thì giôø ñeå hoïc caùi hoïc chuyeân moân veà Phaät hoïc. Coù theå laø trong moät vieän Phaät hoïc, moân hoïc veà nhöõng vaán ñeà cuûa söï soáng, khoâng ñoùng vai troø chuû yeáu nhöng phaûi ñoùng moät vai troø khaù quan troïng.

Vôùi laïi, caùi hoïc giuùp cho ta coù nhaän thöùc chính xaùc veà cuoäc ñôøi laø moät caùi hoïc thöïc duïng, khoâng laøm maát thì giôø nhö caùi hoïc chuyeân moân ñeå trôû thaønh baùc hoïc. Neáu ngöôøi sinh vieân Phaät hoïc caàn phaûi hoïc veà kinh teá chaúng haïn, thì chæ nhöõng neùt quan troïng vaø thöïc duïng cuûa kinh teá hoïc môùi laø caàn thieát maø thoâi. Nhöõng gì coù theå giuùp cho ngöôøi sinh vieân coù moät caùi nhìn chính xaùc veà thöïc traïng kinh teá, vaø veà nhöõng vaán ñeà kinh teá ñöôïc ñaët ra cho xaõ hoäi hieän giôø, môùi chính laø nhöõng kieán thöùc caàn thieát. Ngöôøi sinh vieân Phaät hoïc khoâng coøn tìm hoïc nhöõng ñeà taøi xa xoâi coù tính caùch baùc hoïc nhöng thieáu tính caùch thöïc duïng nhö tö töôûng kinh teá cuûa xaõ hoäi Do Thaùi ngaøy xöa hoaëc lòch söû kinh teá Baéc Phi chaúng haïn. Coá nhieân nhöõng kieán thöùc nhö theá roài cuõng coù lôïi, nhöng ai cuõng bieát chuùng khoâng quan troïng laém ñoái vôùi ngöôøi sinh vieân Phaät hoïc.

Veà kinh teá ñaõ vaäy thì veà giaùo duïc, vaên hoùa vaân vaân cuõng theá, cho neân moät Vieän Phaät hoïc phaûi laø moät cô sôû cung caáp hai nguoàn kieán thöùc caên baûn sau ñaây :

Kieán thöùc veà Phaät hoïc vaø phöông phaùp (phaùp moân) theå nghieäm chaân lyù Phaät hoïc baèng baûn thaân, baèng taâm linh.

Kieán thöùc veà caùc vaán ñeà quan troïng cuûa söï soáng vaø phöông phaùp (phaùp moân) giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà aáy baèng caùc nguyeân lyù Phaät hoïc. Phaàn thöù nhaát khoâng neân ñöôïc giaûng giaûi nhö moät trieát hoïc khoâ khan nhö ôû tröôøng ñaïi hoïc khaùc maø phaûi ñöôïc giaûng daïy baèng ngoân ngöõ vaø thaùi ñoä cuûa ngöôøi muoán thao thöùc trao truyeàn sinh löïc ñaït ñaïo. Cuõng vì theá, cuõng vì traùnh söï khoâ khan vaø nguy haïi cuûa caùi hoïc baèng ngoân ngöõ khoâ cheát maø caùc sinh vieân vaø caùc nhaø tu Tieáp hieän phaûi ñöôïc gaàn guõi caùc nhaø tu phaùi Theå nhaäp trong moät muøa an cö ba thaùng moãi naêm. Hoï caàn ñöôïc thaáy, ñöôïc nghe, ñöôïc caûm vaø ñöôïc thöïc taäp coâng vieäc theå nghieäm.

Ruùt töø nhaän thöùc treân ta thaáy caùc moân hoïc veà nhöõng vaán ñeà cuûa söï soáng, nhöõng moân hoïc thuoäc taâm lyù, giaùo duïc, y teá, kinh teá, vaên hoùa vaân vaân, phaûi ñöôïc toå chöùc vaø giaûng daïy ôû caùc vieän Phaät hoïc moät caùch thieát thöïc, khaùc haún vôùi söï giaûng daïy chuoäng tính caùch baùc hoïc khoâ khan ôû caùc tröôøng ñaïi hoïc khaùc. Ñieàu naøy ñoøi hoûi söï giaùc ngoä vaø noã löïc cuûa giôùi trí thöùc hieän ñaïi, moät giôùi bieát raát nhieàu chuyeän nhöng coøn caùch xa cuoäc ñôøi moät caùch ñaùng keå. Nhöõng sinh vieân Phaät hoïc khoâng neân ghi teân ôû caùc chöùng chæ vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi, giaùo duïc ôû caùc tröôøng beân caïnh bôûi vì seõ phaûi hoïc nhieàu quaù nhöõng ñieàu khoâng ñoùng goùp thieát thöïc vaøo söï nhaän thöùc caùc vaán ñeà thöïc taïi cuûa söï soáng. Caùc moân hoïc nhö theá phaûi ñöôïc toå chöùc taïi caùc vieän Phaät hoïc moät caùch coù phöông phaùp vôùi moät tinh thaàn ñích thöïc caùch maïng. Moät sinh vieân Phaät hoïc thöïc ra khoâng caàn bieát giaûi moät phöông trình baäc tö hay khoâng thuoäc nhöõng thaønh ngöõ nhöõng ñieån tích trong truyeän Kieàu. Ngöôøi sinh vieân Phaät hoïc caàn doàn naêng löïc vaø thì giôø vaøo nhöõng vaán ñeà troïng yeáu vaø thieát thöïc nhaát cuûa söï soáng hieän taïi.

Kieán giaûi xaùc thöïc veà taâm lyù vaø öôùc voïng ngöôøi daân noâng thoân cuõng nhö ngöôøi daân thaønh thò, nhöõng nhu caàu cuûa hoï, nhöõng ñieàu aáy caàn phaûi ñöôïc lieät keâ trong chöông trình Phaät hoïc (vaø trong soá nhöõng ñeà taøi tham thieàn nöõa) chöù khoâng theå ñöôïc coi nhö laø nhöõng moân hoïc phuï cuûa chöông trình. Nhöõng moân nhö toân giaùo tyû giaûo, toân giaùo söû, trieát hoïc Duy thöùc, trieát hoïc Baùt nhaõ, Thieàn vaân vaân…, phaûi ñöôïc xeáp caïnh caùc moân hoïc kia vôùi yù thöùc laø chuùng coù nhöõng lieân heä maät thieát. Khoâng neân daïy vaø hoïc nhöõng moân aáy nhö nhöõng moân coå hoïc, nhöõng neàn trieát hoïc tuy thaâm saâu nhöng khoâng dính líu ñeán söï soáng. Thöïc ra taát caû caùc heä thoáng giaùo lyù ñeàu ñaõ ñöôïc thaønh laäp caên cöù treân con ngöôøi, vì con ngöôøi, ñeå höôùng daãn söï theå nhaäp vaø thöïc hieän. Neáu ngöôøi sinh vieân Phaät hoïc hoïc xong moät chöùng chæ veà trieát hoïc Baùt nhaõ chaúng haïn, maø khoâng thaáy coù chuùt lieân heä naøo giöõa trieát hoïc Baùt nhaõ vaø moät vaøi vaán ñeà cuûa söï soáng, aáy laø moân hoïc khoâng ñöôïc giaûng daïy theo tinh thaàn kheá cô cuûa ñaïo Phaät. Cho neân muoán phaân bieät ngoân ngöõ cuûa moät doøng ñaïo ñöùc soáng ñoäng vôùi nhöõng caùi xaùc moät doøng ñaïo ñöùc khoâ caïn thì chæ caàn xeùt xem caùc lyù thuyeát vaø phaùp moân maø ñaïo Phaät ñang truyeàn baù coù höôùng ñeán söï giaûi quyeát moät caùch thöïc teá vaán ñeà thöïc chöùng (baûn thaân) vaø theå hieän (aùp duïng vaøo söï soáng) khoâng, coù mang nguoàn sinh löïc vaøo cuoäc ñôøi, gaây caûm höùng vaø bieán ñoåi cuoäc ñôøi hay khoâng. Vaø ngoân ngöõ ñích thöïc cuûa ñaïo ñöùc chöùng minh söï hieän dieän ñích thöïc cuûa ñaïo ñöùc vaäy.
 
 

3.- Söï hieän dieän höõu haønh cuûa ñaïo ñöùc

Söï hieän dieän höõu haønh cuûa ñaïo ñöùc töùc laø söï hieän dieän cuûa nhöõng hoaït ñoäng nhaèm theå hieän söùc soáng cuûa ñaïo phaùp treân nhöõng khía caïnh khaùc nhau cuûa cuoäc ñôøi. Treân caùc phöông dieän giaùo duïc, kinh teá vaø vaên hoùa nhöõng hoaït ñoäng aáy phaûn chieáu ngoân ngöõ cuûa chöùng ngoä vaø goùp phaàn vaøo söï xaây döïng moät neáp soáng xaõ hoäi toát ñeïp, vaø söï giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà khoå ñau cuûa thôøi ñaïi vaø cuûa ñòa phöông. Coá nhieân baûn chaát cuûa nhöõng hoaït ñoäng naøy phaûi ñöôïc baét nguoàn töø thöïc chöùng vaø nhöõng hoaït ñoäng naøy phaûi theå hieän ñöôïc thöïc chöùng. Neáu khoâng, nhöõng hoaït ñoäng naøy seõ chæ laø nhöõng gì ñöôïc phaùt khôûi do yù nieäm danh lôïi vaø nhö theá chæ gaây ra roái loaïn cho xaõ hoäi maø khoâng giaûi quyeát ñöôïc gì cho xaõ hoäi. Ñöùng veà phöông dieän lyù thuyeát, nhöõng voïng töôûng cuûa con ngöôøi veà chaân lyù coù theå khieán cho con ngöôøi tin ñoù laø chaân lyù tuyeät ñoái vaø trôû neân cuoàng tín trong luùc naùo nöùc muoán thöïc hieän nhöõng ñieàu do caùc voïng töôûng aáy phaùc hoïa. Söï hieän dieän höõu haønh cuûa ñaïo ñöùc khoâng theå phaùt khôûi töø voïng töôûng vaø nhöõng suy tö huyeàn hoïc. Coù thöïc chöùng thì môùi coù baûn chaát cuûa ñaïo ñöùc, vaø nhö theá caùi haønh môùi mang theo noù sinh khí vaø thöïc giaù cuûa ñaïo ñöùc. Neáu khoâng, daàu coù haønh bao nhieâu ñi nöõa thì caùi haønh aáy cuõng khoâng theå caûi bieán ñöôïc thöïc taïi maø chæ gaây roái theâm cho thöïc taïi. Theá giôùi roái loaïn chính khoâng phaûi vì thieáu ngöôøi haønh maø chính vì coù quaù nhieàu ngöôøi haønh. Caùi haønh khoâng phaùt xuaát töø nguoàn suoái cuûa thöïc chöùng.

Khi ngöôøi Phaät töû naém ñöôïc nhöõng nguyeân lyù haønh ñaïo, ngöôøi Phaät töû seõ ñi vaøo cuoäc ñôøi vôùi tinh thaàn voâ tröôùc ñeå maø haønh ñaïo, noùi moät caùch khaùc hôn, ñeå maø chöùng toû söï hieän dieän höõu haønh cuûa ñaïo trong cuoäc ñôøi. Vaø coá nhieân nhöõng nhaõn hieäu nhöõng hình thöùc vaø nhöõng danh töø khoâng theå naøo chöùng toû söï hieän dieän ñoù. Neáu ngöôøi Phaät töû nhaém ñeán söï phuïng söï nhöõng nhaõn hieäu, hình thöùc vaø nhöõng danh töø aáy töùc laø chöa ñaït ñöôïc tinh thaàn voâ tröôùc vaø do ñoù hoaït ñoäng cuûa ngöôøi kia chöa phaûi laø hoaït ñoäng ñích thöïc cuûa ñaïo phaùp.

Ngoân ngöõ ñaïo ñöùc chæ laø phöông tieän truyeàn ñaït vaø höôùng daãn söï thöïc hieän ñaïo ñöùc. Ñoù khoâng phaûi laø nhöõng gì caàn phaûi toân thôø nhö nhöõng tín ñieàu baát khaû xaâm phaïm. Ñoù laø nhöõng phöông tieän maø khoâng phaûi cöùu caùnh, laø "ngoùn tay chæ maët traêng chöù khoâng phaûi laø maët traêng." Kinh Kim Cöông coù noùi ñeán ví duï chieác beø ñöa ngöôøi sang soâng, sang soâng roài thì phaûi rôøi boû chieác beø. Nhöõng hình thaùi vaø nhöõng phöông tieän haønh ñaïo (haønh ñaïo quan troïng hôn truyeàn ñaïo) keå caû ngoân ngöõ, lyù thuyeát, ñeàu chæ laø nhöõng phöông tieän ñöa tôùi theå nhaäp vaø thöïc hieän. Khoâng neân vì nhöõng thöù aáy maø tranh chaáp, möu toan, gaây khoå cho nhau. Chæ coù tinh thaàn thöïc chöùng cuûa ñaïo ñöùc laø phaûi ñöôïc baûo veä baèng taát caû moïi giaù cuûa söï coá gaéng. Baûo toàn ñöôïc tinh thaàn Phaät giaùo thì duø coù hy sinh nhöõng chieác beø cuõng khoâng sao. Toùm laïi laø nhöõng hoaït ñoäng haønh ñaïo cuûa ngöôøi Phaät töû trong söï soáng xaõ hoäi phaûi baét nguoàn töø thöïc chöùng, phaûi nhaém ñeán söï giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà caáp baùch ñau khoå cuûa con ngöôøi, nhöõng vaán ñeà ñoùi khaùt, beänh taät, noâ leä vaø cheát choùc cuûa con ngöôøi chöù khoâng phaûi nhaém ñeán söï baønh tröôùng theá löïc vaø uy quyeàn cuûa moät giaùo hoäi. Ñaïo Phaät xuaát hieän vì con ngöôøi chöù khoâng phaûi vì ñaïo Phaät. Con ngöôøi thöïc haønh ñaïo Phaät laø ñeå laøm giaûm bôùt khoå ñau cuûa chính mình vaø cuûa nhöõng ngöôøi chung quanh mình, chöù khoâng phaûi laø vì ñeå laøm cho ñaïo Phaät theâm uy quyeàn theâm theá löïc. Nhaän ñònh ñöôïc nhö theá, con ngöôøi môùi bieát ñöôïc caùch söû duïng chieác beø cöùu khoå maø khoâng daïi doät mang chieác beø treân vai trong moät thaùi ñoä toân thôø. Ñi vaøo cuoäc ñôøi baèng thaùi ñoä vaø taâm nieäm aáy, ngöôøi Phaät töû khoâng mang theo moät chieác voû cöùng naøo caû vaø saün saøng ñoùn nhaän hôïp taùc vôùi taát caû nhöõng ai coù thieän taâm thieän chí. Bieát bao nhieâu thaønh kieán vaø coá chaáp coù theå tieâu dieät khi tinh thaàn voâ tröôùc aáy ñöôïc thöïc hieän.

Cho neân ngöôøi Phaät töû khi ñi vaøo cuoäc ñôøi phaûi ñöøng nghó raèng: toâi laøm caùi naøy laø vì ñaïo Phaät, toâi laøm caùi kia laø vì ñaïo Phaät. Phaûi neân queân "ñaïo Phaät" ñi, queân raèng mình laø "ngöôøi Phaät töû ñi." Coù queân nhö theá thì mình môùi thöïc laø ngöôøi cuûa ñaïo Phaät, mình môùi thöïc laø Phaät töû. Haõy haønh ñoäng baèng thöông yeâu, baèng hyû xaû, haønh ñoäng theo nhöõng nguyeân lyù ñaïo Phaät ñeå thöïc hieän an laïc cho cuoäc ñôøi, maø ñöøng haønh ñoäng vì baûn ngaõ toân giaùo. Caùi baûn ngaõ aáy khoâng coù trong ñaïo Phaät vaø trong baát cöù moät neàn ñaïo ñöùc naøo chaân chính. Baát cöù moät phong traøo xaõ hoäi naøo neáu muoán thaønh coâng cuõng phaûi gaây ñöôïc höùng caûm trong quaàn chuùng tröôùc ñaõ. Höùng caûm aáy ñöôïc ñi keøm vôùi moät ñöùc tin: ngöôøi Phaät töû ñi vaøo cuoäc ñôøi caàn gaây ñö?c nieàm tin caàn thieát aáy vaø phaùt khôûi ñöôïc nguoàn höùng caûm quan troïng aáy. Ít khi moät chính quyeàn coù theå gaây ñöôïc nieàm tin vaø nguoàn höùng caûm. Nhöng ñaïo Phaät vôùi moät theá heä ngöôøi bieát soáng ñoàng lao coäng khoå vôùi quaàn chuùng, bieát phuïng söï lyù töôûng xaõ hoäi voâ ngaõ vaø voâ tröôùc, bieát khinh thöôøng ñòa vò vaø quyeàn lôïi thì chaéc chaén seõ gaây ñöôïc nieàm tin aáy vaø khôi môû ñöôïc nguoàn höùng caûm aáy. Taát caû coøn tuøy ôû söï thaáu ñaït nguyeân lyù ñaïo Phaät vaø ôû ñoäng cô taâm lyù cuûa ngöôøi haønh ñaïo. Ta thaáy raèng baûn chaát ñaïo ñöùc vaø söï gaïn loïc taâm hoàn quan troïng bieát bao.

Trong nhöõng thôøi kyø suy ñoài, ñaïo Phaät Vieät Nam döôùi maét keû baøng quan chæ laø moät hình thöùc tín ngöôõng bình daân. Thöïc ra, ñaïo Phaät coù moät neáp soáng sinh hoaït taâm linh raát cao sieâu vaø phong phuù, moät naêng löïc sinh hoaït lôùn lao tieàm aån caàn ñöôïc theå hieän vaø phaùt hieän trong cuoäc ñôøi. Trong giai ñoaïn hieän taïi cuõng nhö trong nhöõng thôøi ñaïi Lyù Traàn, ngöôøi trí thöùc vaø thanh nieân ñaõ heù thaáy ñöôïc nguoàn sinh löïc aáy cuûa ñaïo Phaät. Söï thöïc hieän giôø cho ta thaáy coù caû moät theá heä muoán ñem naêng löïc vaø tuoåi xanh cuûa hoï ñeå phuïng söï cho lyù töôûng ñaïo Phaät, lyù töôûng cuûa tình thöông, khoâng haän thuø, khoâng coá chaáp, khoâng danh lôïi. Nhöng hoï ñang gaëp khoù khaên. Coâng cuoäc hieän ñaïi hoùa ñaïo Phaät chæ môùi ñöôïc khôûi ñaàu vôùi nhöõng vaán ñeà to taùt cuûa noù, veà caû ba phöông dieän giaùo lyù, giaùo cheá vaø giaùo saûn. Ñöùng veà phöông dieän giaùo lyù, ngoân ngöõ ñaïo Phaät chöa ñuû khaû naêng chæ baøy cho ngöôøi thanh nieân thaáy roõ con ñöôøng thöïc hieän ñaïo Phaät trong cuoäc ñôøi, nghóa laø trong moïi khía caïnh giaùo duïc, kinh teá, chính trò v.v… cuûa xaõ hoäi. Phaûi caàn coù theâm nhöõng tröôøng Cao ñaúng Phaät hoïc, phaûi caàn coù raát nhieàu nhöõng cuoäc gaëp gôõ giöõa nguyeân lyù ñaïo Phaät vaø kieán thöùc chuyeân moân veà nhöõng vaán ñeà thuùc baùch cuûa söï soáng. Noùi toùm laïi, lyù thuyeát cuûa ñaïo Phaät cho thôøi ñaïi chöa ñöôïc töôïng hình roõ reät vaø caàn coù moät yù thöùc xuùc tieán ñaày thao thöùc vaø coá gaéng.

Ñöùng veà phöông dieän giaùo cheá, sinh hoaït ngöôøi Phaät töû xuaát gia vaø taïi gia chöa thoaùt ñöôïc nhöõng theå cheá coå ñieån khoâng ñuû söùc ñeå ñöa ñaïo Phaät ñi haún vaøo trong loøng cuoäc ñôøi. Soá löôïng caùc baäc Taêng Ni höôùng daãn quaàn chuùng veà sinh hoaït tín ngöôõng vaãn coøn ít oûi thieáu thoán laém. Leà loái toå chöùc nhöõng Phaät Hoïc Vieän, chöông trình tu hoïc cuûa ngöôøi xuaát gia v.v… vaãn chöa thoaùt ñöôïc theå cheá xöa, vì vaäy, soá löôïng Taêng Ni sinh khoâng taêng leân ñöôïc, vaø soá ngöôøi ra tröôøng moãi naêm khoâng coù gì ñaùng keå. Ngöôøi thanh nieân Nam Nöõ khoâng thaáy neáp soáng tu hoïc aáy thích hôïp vôùi nhöõng ñieàu kieän, ít nhaát laø taâm lyù, cuûa hoï. Xaõ hoäi môùi ñoøi hoûi haøng ngaøn hoaëc haøng chuïc ngaøn ngöôøi Phaät töû coù chí nguyeän ñem cuoäc ñôøi mình ñeå daâng hieán cho ñ?ng baøo, cho nhaân loïai. Hoï phaûi ñöôïc thu nhaän, hoïc taäp vaø ñaøo luyeän moät caùch hôïp lyù ñeå coù theå thöïc hieän lyù töôûng cuûa hoï.

Veà sinh hoaït nghi leã, Giaùo hoäi caàn coù moät doøng nhöõng nhaø tu só ñöôïc ñaøo taïo vöõng chaõi veà kieán thöùc vaø khaû naêng veà leã nghi ñeå ñöa leã vaø nhaïc cuûa ñaïo Phaät tieán ñeán nhöõng hình thöùc phuø hôïp vôùi taâm lyù vaø ngöôõng voïng cuûa con ngöôøi thôøi ñaïi. Leã vaø Nhaïc Phaät giaùo ngaøy xöa ñaõ ñaït ñeán moät trình ñoä khaù cao, ñieàu ñoù coøn coù theå thaáy qua söï khaûo cöùu vaø leã nhaïc coå ñieån. Hình thöùc vaø noäi dung Leã vaø Nhaïc baây giôø cuûa ñaïo Phaät quaû thaät ñaõ thua keùm xa ngaøy tröôùc vaø khoâng bieåu loä ñöôïc neáp soáng taâm linh sieâu vieät nhö leã nhaïc coå ñieån. Ít coù vò Taêng só naøo baây giôø coù theå xöôùng ñöôïc nhöõng baøi phaùp ngöõ tuyeät dieäu, cöû ñöôïc moät trong haèng traêm nhöõng baøi taùn keä maø aâm nhaïc ñaõ bieåu loä ñöôïc moät söùc soáng taâm linh heát söùc phong phuù cuûa caùc thieàn sö thuôû tröôùc. Leã vaø Nhaïc cuûa Phaät giaùo Vieät Nam ngaøy nay chöa ñöôïc taïo döïng ñeå coù theå phaûn chieáu taâm lyù öôùc voïng vaø daân toäc tính cuûa con ngöôøi. Neàn leã nhaïc Phaät giaùo ngaøy nay caàn phaûi ñöôïc thieát laäp moät caùch nghieâm chænh, caên cöù treân truyeàn thoáng cuõ, chaát lieäu baây giôø vaø kyõ thuaät môùi. Phaûi coù söï gaëp gôõ giöõa nhaø kieán truùc vôùi nhaø ñaïo hoïc, giöõa nhaø aâm nhaïc vaø nhaø ñaïo hoïc. Muoán cho neàn leã nhaïc laáy ñöôïc phong ñoä vaø hình thaùi xöùng ñaùng, Giaùo hoäi phaûi ñi tôùi söï thaønh laäp moät tröôøng Cao Ñaúng AÂm Nhaïc Toân Giaùo. Nhöõng tröôøng nhö theá ñaõ hieän höõu töø laâu ôû caùc nöôùc tieàn tieán vaø caáp ñeán baèng Tieán só aâm nhaïc toân giaùo. Ai cuõng thaáy vai troø toái ö quan troïng cuûa leã nhaïc toân giaùo. Coá nhieân thaønh laäp moät tröôøng nhö theá ôû Vieät Nam laø khoù khaên vaø ñoøi hoûi söï coá gaéng cuûa caùc nhaïc gia höõu taâm. Trong thôøi gian chôø ñôïi, ít ra phaûi coù moät ban caùc nhaø nhaïc hoïc ñeå nghieân cöùu leã nhaïc coå ñieån Phaät giaùo caùc nöôùc AÙ Chaâu vaø nhaát laø Vieät Nam ñeå cung caáp chaát lieäu vaø kyõ thuaät saùng taùc cho leã nhaïc môùi. Keát quaû cuûa nhöõng söu taàm neân ñöôïc ñem giaûng daïy taïi caùc Vieän Cao Ñaúng Phaät Hoïc trong nöôùc.

Veà phöông dieän coá vaán giaùo lyù, Giaùo hoäi hieän ñang caàn moät doøng nhöõng tu só ñöôïc ñaøo luyeän vöõng chaõi veà khaû naêng dieãn giaûng giaùo lyù vaø khaû naêng aùp duïng giaùo lyù trong ñôøi soáng taâm lyù caù nhaân vaø ñôøi soáng gia ñình. Nhaø tu só trong doøng naøy seõ coù kieán thöùc caàn thieát veà taâm lyù hoïc ñeå coù theå coù ñuû ñieàu kieän khuyeân nhuû, coá vaán vaø giaûi ñaùp nhöõng vaán ñeà thuoäc phaïm vi taâm lyù cho nhöõng ai caàn ñeán. Laïi caàn phaûi coù kieán thöùc veà sinh hoaït gia ñình ñeå gaàn guõi, höôùng daãn vaø giaûi quyeát baèng nhöõng nguyeân lyù vaø phöông phaùp ñaïo Phaät nhöõng khoù khaên cho nhöõng gia ñình trong ñòa phöông, khi caàn tôùi. Baèng caùch haønh ñaïo naøy, ngöôøi tu só mang bình yeân vaø haïnh phuùc ñeán cho töøng caù nhaân töøng gia ñình ñang höôùng veà tìm kieám loái thoaùt trong ñaïo Phaät. Vaø nhö theá ít ra phaûi coù nhöõng lôùp chuyeân veà taâm lyù hoïc vaø gia ñình hoïc, daïy taïi caùc tröôøng Cao Ñaúng Phaät Hoïc ñeå chuaån bò cho nhöõng sinh vieân sau naøy muoán trôû neân nhöõng nhaø coá vaán giaùo lyù.

Veà phöông dieän giaùo duïc, Giaùo hoäi hieän ñang caàn moät doøng tu só chuyeân moân veà söï khai môû trí naêng vaø taâm hueä con ngöôøi, khoâng goø boù con ngöôøi trong nhöõng maûnh vuïn khoâ cheát cuûa kieán thöùc. Neàn giaùo duïc Phaät giaùo nhaèm chæ cho con ngöôøi Vieät Nam thaáy nhöõng traïng huoáng thöïc taïi, nhöõng vaán ñeà caáp thieát cuûa ñôøisoáng xaõ hoäi Vieät nam ñeå tìm caùch giaûi quyeát, ñeå söû duïng nhöõng kieán thöùc moät caùch linh ñoäng vaø höõu hieäu trong söï tieán ñeán söï giaûi quyeát caùc vaán ñeà thieát thöïc cuûa söï soáng aáy, chöù khoâng phaûi ñeå thu löôïm nhöõng kieán thöùc khoâng coù aên nhaäp gì vaøo vôùi söï soáng cuûa chính baûn thaân mình. Chuùng ta bieát raèng nhöõng tröôøng tieåu hoïc vaø trung hoïc Phaät giaùo ñaõ ñöôïc thaønh laäp raát nhieàu, nhaát laø ôû mieàn Trung. Chæ tröø moät soá ít ñöôïc chaêm soùc caån thaän coøn ngoaøi ra ñeàu khoâng phaûn chieáu ñöôïc neàn trí duïc vaø ñöùc duïc Phaät giaùo. Giaùo sö khoâng chuyeân moân vaø ñoâi khi khoâng hieåu ñöôïc theá naøo laø tinh thaàn giaùo duïc Phaät giaùo. Vì vaäy söï hieän höõu cuûa caùc tröôøng aáy khoâng coù nghóa gì, ngoaøi caùi nghóa moät danh töø tröôøng naøy laø tröôøng Boà Ñeà. Cho neân caàn phaûi coù ngay caùc tröôøng sö phaïm Phaät giaùo, moät maët ñeå ñaøo taïo caùc giaùo sö môùi, moät maët laøm nôi tu nghieäp cho nhöõng giaùo sö thieáu caên baûn veà Phaät hoïc. Ai cuõng bieát laø neàn giaùo duïc Phaät giaùo seõ chuù troïng ñeán söï khai phoùng con ngöôøi treân moïi maët maø khoâng chuû tröông nhoài soï con ngöôøi ñeå con ngöôøi trôû neân coá chaáp vaø cuoàng tín. Bieát bao nhieâu tröôøng hoïc caàn phaûi môû theâm ôû thaønh thò vaø ôû thoân queâ theo nhu caàu cuûa quaàn chuùng, nhaát laø quaàn chuùng Phaät töû. Vaø hieän nay trong nöôùc laïi coù raát nhieàu caùc ñoaøn theå thanh nieân Phaät töû, sinh vieân Phaät töû, hoïc sinh Phaät töû, Höôùng ñaïo Phaät töû, Gia ñình Phaät töû, v.v… Nhu caàu höôùng daãn tinh thaàn theo neàn giaùo duïc Phaät giaùo ñaõ trôû neân caáp baùch. Doøng tu cuûa nhöõng nhaø giaùo vì vaäy caàn ñöôïc thaønh laäp ñeå ñaûm nhieäm töông lai cuûa lôùp haäu tieán.

Ñöùng veà phöông tieän y teá, söï coù maët cuûa ngöôøi Phaät töû trong caùc hoaït ñoäng y teá, nhaát laø y teá noâng thoân, thöïc laø caàn thieát hôn bao giôø heát. Nhöõng beänh xaù, nhöõng traïm y teá noâng thoân, ñöôïc thieát laäp ra nhieàu trong töông lai, seõ khoâng mang tính caùch boá thí töø thieän nöõa maø seõ trôû thaønh nhöõng nôi chaån beänh vaø cung caáp thuoác men cho quaàn chuùng vôùi phí toån ngöôøi daân coù theå ñaøi thoï ñöôïc. Sau naøy tröôøng y khoa cuûa Vieän ñaïi hoïc Phaät giaùo cuõng caàn coù beänh vieän rieâng, vöøa ñeå laøm moät beänh vieän göông maãu, vöøa laøm nôi thöïc taäp cho sinh vieân. Tröôøng caùn söï y teá caàn ñöôïc thaønh laäp sôùm hôn heát ñeå ñaùp öùng vôùi nhu caàu caáp baùch hieän nay cuûa ngaønh y teá noâng thoân cuûa Giaùo hoäi.

Ñöùng veà phöông dieän kinh teá, ñaïo Phaät phaûi tích cöïc böôùc ngay vaøo moät cuoäc caùch maïng xaõ hoäi caên cöù treân tình thöông vaø nguyeân lyù baát baïo ñoäng, ñeå naâng cao möùc soáng ngöôøi daân Vieät vaø san phaún daàn nhöõng baát coâng trong xaõ hoäi veà phöông dieän phaân phoái lôïi töùc. Caên cöù treân nhöõng ñieàu kieän ñaëc bieät cuûa xöù sôû, ngöôøi Phaät töû bieát raèng xaõ hoäi Vieät Nam khoâng theå theo moät chính saùch kinh teá chæ huy cuõng nhö khoâng theå moät chính saùch kinh teá tö baûn töï do. Bao nhieâu höùa heïn ñaõ chaúng ñöôïc thaønh töïu trong quaù khöù. Hieän taïi, vôùi lôùp ngöôøi bieát soáng ñoàng lao coäng khoå vôùi quaàn chuùng, bieát ñi saâu vaøo xaõ hoäi ñeå xaây döïng vaø phuø hôïp vôùi ñieàu kieän xaõ hoäi Vieät Nam vaø phuø hôïp vôùi tinh thaàn lieân ñôùi traùch nhieäm veà nhöõng khoå ñau chung cuûa con ngöôøi Vieät Nam, chaéc chaén ñaïo Phaät coù theå taïo döïng ñöôïc nieàm tin vaø nguoàn höùng khôûi cho quoác daân trong coâng cuoäc phaùt trieån vaø xaây döïng kinh teá. Chæ coù nieàm tin vaø nguoàn höùng khôûi môùi laø chaát lieäu cho moïi coá gaéng thieát thöïc ! Nhöõng tröôøng caùn söï kinh teá, caùn söï xaây döïng noâng thoân caàn ñöôïc thieát laäp ñeå cung caáp soá ngöôøi caàn thieát cho coâng vieäc. Hieän giôø ñaõ coù moät soá giaùo sö vaø sinh vieân ñang theo ñuoåi coâng vieäc thí nghieäm laøm nhöõng "laøng" kieåu maãu caên cöù treân quan ñieåm vaø lyù thuyeát xaõ hoäi Phaät giaùo. Ñaõ coù nhöõng laøng raát thaønh coâng. Sau khi hoaøn taát nhöõng thí ñieåm ñoù, lyù thuyeát vaø kinh nghieäm seõ ñöôïc daïy ôû tröôøng caùn söï xaõ hoäi ñeå ñaøo taïo lôùp ngöôøi caàn thieát. Chöõ xaõ hoäi ôû ñaây coù nghóa moät phong traøo phaùt trieån xaõ hoäi baèng nhöõng lyù thuyeát coù chöùng nghieäm vaø baèng nhöõng hoaït ñoäng cuï theå ñeå caûi tieán xaõ hoäi chöù khoâng coù nghóa laø nhöõng coâng taùc "töø thieän" heïp hoøi nhö laâu nay ngöôøi ta thöôøng nghó khi nghe noùi ñeán nhöõng caùi "UÛy Ban xaõ hoäi Phaät giaùo" "coâng taùc xaõ hoäi cuûa ñoaøn" chaúng haïn. Acharya Vinoba ñôn thaân ñoäc maõ trong xöù AÁn Ñoä meânh moâng ñaày thaønh kieán, giai caáp, khoâng coù söï uûng hoä cuûa moät taäp ñoaøn xaõ hoäi ñôn thuaàn naøo caû maø ñaõ coù theå thaønh coâng trong vieäc thieát laäp ngoùt hai ngaøn khu laøng gramdan töôïng tröng cho coâng cuoäc caùch maïng xaõ hoäi baát baïo ñoäng. ÔÛ Vieät Nam, ña soá quaàn chuùng laø Phaät töû, bieát höôûng öùng lôøi keâu goïi cuûa Giaùo hoäi trong moïi coâng taùc ích nöôùc ích daân chaéc chaén taäp ñoaøn Phaät giaùo seõ thu hoaïch thaéng lôïi veû vang gaáp ngaøn laàn. Huoáng nöõa chuùng ta ñi treân moät con ñöôøng ñöôïc nghieân cöùu vaø chöùng nghieäm kyõ caøng, vaø sau cuøng ñöôïc söï uûng hoä cuûa quoác daân ñaõ lao ñao qua maáy möôi naêm gian khoå.

Trong taát caû caùc lónh vöïc treân, ngöôøi tu só Tieáp Hieän phaûi coù maët. Coá nhieân trong hieän taïi ta ñaõ thaáy xuaát hieän ôû tröôøng hoïc, nhaø tröôøng, nhaø giöõ treû, ôû nha Tuyeân UÙy quaân ñoäi…, hình boùng ngöôøi taêng só treû tuoåi. Nhöng soá löôïng hoï phaûi ñöôïc taêng leân caû haøng ngaøn hoaëc haøng chuïc ngaøn laàn môùi ñuû ñeå thöïc hieän coâng cuoäc theå hieän. Neáu chính quyeàn thieáu phöông tieän nhaân löïc vaø yeáu toá taâm lyù neân chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc moät phaàn naøo nhöõng ñieàu caàn thöïc hieän thì caùc toân giaùo phaûi coù traùch nhieäm gaùnh vaùc chung, moãi toân giaùo ñoùng goùp vôùi khaû naêng vaø phöông phaùp cuûa rieâng mình. Quaàn chuùng ñang kyø voïng raát nhieàu ôû ñaïo Phaät. Theá heä Phaät töû treû tuoåi caàn phaûi töï hieán cuoäc ñôøi mình trong caùc doøng tu Tieáp Hieän. Caùc doøng tu naøy seõ laø nhöõng doøng tu laøm vieäc, chín thaùng trong moãi naêm, vaø seõ trôû veà tu vieän ñeå gaàn guõi caùc nhaø tu Theå Nhaäp moãi naêm ba thaùng ñeå ñöôïc voõ trang theâm veà thöïc chaát ñaïo ñöùc taâm linh. Vì vaäy giôùi luaät cuõng nhö ñôøi soáng caùc nhaø tu Tieáp Hieän seõ khoâng khaéc khoå nhö giôùi luaät vaø ñôøi soáng cuûa caùc nhaø tu Theå Nhaäp chuyeân hieán troïn thì giôø cho thöïc nghieäm tu chöùng. Vaø caùc nhaø tu Tieáp Hieän, sau khi töï thaáy ñaõ phuïng söï vöøa ñuû trong phaïm vi cuoäc ñôøi, coù theå phaùt nguyeän ñeå soáng ñôøi soáng hoaøn toaøn taâm linh cuûa caùc nhaø tu Theå Nhaäp.

Vaán ñeà ngöôøi seõ ñöôïc giaûi quyeát neáu coù moät cuoäc caùch meänh thöïc söï veà giaùo cheá, nghóa laø phaûi coù theâm nhöõng doøng tu môùi maø theå cheá sinh hoaït phuø hôïp vôùi khaû naêng vaø lyù töôûng cuûa lôùp ngöôøi trai treû hieän taïi, nam cuõng nhö nöõ; nhöõng doøng tu ñeå laøm vieäc vaø nhö vaäy coù ñoøi hoûi kieán thöùc vaø khaû naêng chuyeân moân. Chöøng naøo chöa coù söï thay ñoåi veà giaùo cheá thì chöøng ñoù vaán ñeà Ngöôøi vaãn chöa ñöôïc giaûi quyeát. Coøn ñöùng veà vaán ñeà phöông dieän taøi chính, ta khoâng neân lo ngaïi. Töø tröôùc ñeán giôø, giaùo hoäi laøm ñöôïc gì, caùc taêng só laøm ñöôïc gì thì cuõng do söï ñoùng goùp cuùng döôøng cuûa ngöôøi boån ñaïo. Cheá ñoä cuùng döôøng coá nhieân seõ ñöôïc duy trì nhöng phaûi ñöôïc thöïc hieän theo theå cheá cuùng döôøng taäp theå. Nhö theá vöøa traùnh ñöôïc naïn phaân bieät sö tö, vöøa giuùp cho söï phaân phoái phöông tieän taøi chính moät caùch hôïp lyù trong coâng vieäc Phaät söï. Laâu nay chuùng ta cöù nghó raèng laøm moät coâng vieäc xaõ hoäi laø laøm moät coâng vieäc töø thieän maø khoâng nghó raèng coâng vieäc aáy tröôùc heát phaûi coù giaù trò chuyeân moân cuûa noù tröôùc ñaõ. Ví duï nhö khi môû moät tröôøng maãu giaùo ta chæ nghó nhieàu ñeán vieäc laøm sao ñeå mieãn hoïc phí thaät nhieàu cho con nhaø ngheøo, vì vaäy laáy thaät reû tieàn vaø thaâu vaøo raát nhieàu treû em. Nhö theá, vieäc daïy khoâng theå naøo hay ñöôïc, lyù do laø tieàn thu vaøo ít, coâ giaùo aên löông khoå thì thöôøng chæ coù coâ giaùo khoâng chuyeân moân veà vöôøn treû. Nhö vaäy ta nhaém ñeán phaàn töø thieän vaø laøm giaûm giaù trò cuûa coâng vieäc giaùo duïc, moät ñieàu coù phöông haïi ñeán uy tín cuûa tröôøng vaø cuûa ñaïo Phaät. Vaäy ñöøng ñaët vaán ñeà töø thieän laø vaán ñeà quan troïng nhaát: treân caùc phöông dieän giaùo duïc, y teá, vaên hoùa, xaõ hoäi v.v… ta phaûi ñi saâu vaøo chuyeân moân vaø phaûi nhaän thöùc raèng baèng nhöõng phöông tieän töø thieän khoâng thoâi, ta khoâng theå ñi xa ñöôïc. Trôû veà thí duï tröôøng maãu giaùo. Ta haõy laáy tieàn hoïc cao nhö caùc tröôøng danh tieáng khaùc, vaø khi tröø cho sôû phí, tieàn dö ra seõ ñeå caáp hoïc boång cho caùc em ngheøo. Giaùo sö daïy coù löông ñaøng hoaøng môùi laø giaùo sö gioûi, vaø coù theå laøm vieäc laâu daøi, coøn söï phaùt taâm thì thöôøng khoâng beàn laâu vaø hay meät moûi. Duø muoán duø khoâng, nhöõng vò tu só thuoäc caùc doøng tieáp hieän ñeàu phaûi coù löông boång nhö thöôøng vaø tuøy theo nhu caàu caù nhaân, ngöôøi tu só söû duïng soá löông aáy vaø neáu coù dö thì seõ gôûi veà cuùng döôøng cho quyõ töø thieän trung öông. Caùc vò tu só Tieáp hieän seõ laø nhöõng söù giaû, nhöõng ngöôøi coâng chöùc cuûa giaùo hoäi vaø seõ laø nhöõng baøn tay phuïng söï cho xaõ hoäi treân höôùng chung cuûa neàn Phaät giaùo thôøi ñaïi. Quan nieäm hoaït ñoäng xaõ hoäi nhö theá, ta thaáy vaán ñeà tieàn baïc khoâng coøn khoù khaên nöõa. Chæ khi naøo laøm vieäc thuaàn töø thieän boá thí thì ta môùi thaáy laïi nhöõng khoù khaên kia maø thoâi.

Nhöõng öôùc voïng ñem ñaïo Phaät vaøo cuoäc ñôøi buoäc chuùng ta phaûi nghieân cöùu moïi vaán ñeà cuûa cuoäc soáng. Ñoái vôùi nhöõng keû coù ñöùc tin, nhöõng ñieàu trình baøy treân ñaây khoâng phaûi laø nhöõng mong öôùc khoâng theå thöïc hieän. Ñaïo Phaät daïy: "Taát caû ñeàu do taâm taïo taùc" (kinh Phaùp Cuù). Neáu toaøn theå Phaät töû höôûng öùng ñöôøng loái "mang ñaïo Phaät ñi vaøo cuoäc ñôøi" do Giaùo Hoäi ñeà xöôùng thì khoâng coù trôû löïc naøo maø ta khoâng theå vöôït qua.