Trong kinh Phaùp Hoa, giaùo lyù cuûa Phaät ñöôïc ví vôùi moät traän möa raøo thaám nhuaàn röøng nuùi ñoàng ruoäng. Tuøy theo nhu caàu, caùc caây lôùn caây beù huùt laáy nöôùc maùt cuûa traän möa. Nhu caàu tín ngöôõng taàm thöôøng cuûa xaõ hoäi bình daân khieán cho xaõ hoäi bình daân chæ tieáp nhaän ñöôïc moät phaàn raát ít giaùo lyù cuûa ñaïo Phaät, vaø vì vaäy ñaïo Phaät bình daân Vieät Nam tieâu bieåu moät caùch ngheøo naøn vaø voâ cuøng thieáu soùt giaù trò cao ñeïp cuûa Phaät hoïc. Khi moät baø meï mang ñöùa con taùm thaùng ñeán chuøa "baùn khoaùn" cho oâng thaày vaø cho Phaät, baø meï aáy tin töôûng raèng khi ñöùa beù ñaõ laø con cuûa Phaät roài thì ma quyû khoâng coøn daùm ñoäng tôùi taùnh maïng noù nöõa. Nhaø chuøa cho ñöùa beù maëc aùo coù in nhöõng chöõ Phaïn (nhö laø buøa chuù) ñeå traán aùp caùc loaïi ma quyû. Khi maø nhöõng phöông tieän y teá, veä sinh ñang coøn thieáu thoán, khoâng baûo ñaûm ñöôïc cho sinh maïng ñöùa beù thì coá nhieân baø meï phaûi tìm tôùi nhöõng baûo ñaûm cuûa tín ngöôõng. Ñaïo Phaät laø ñaïo töø bi, taïi sao sau moät leã caàu an oâng thaày laïi khoâng cho ñöùa beù maëc moät chieác aùo cuûa Phaät ñeå baø meï vöõng loøng tin hôn nôi uy löïc huyeàn dieäu cuûa Ngaøi ? Maø thöû hoûi caùc oâng thaày chuøa laøng coù caàn phaûi coù moät trình ñoä trí thöùc cao hay khoâng vaø moät khaû naêng höôùng daãn ñôøi soáng taâm linh saâu saéc hay khoâng, khi maø nhöõng nhu caàu tín ngöôõng cuûa quaàn chuùng thì giaûn dò vaø taàm thöôøng nhö theá ? Moät vò taêng só baùc hoïc, chæ bieát daïy tham thieàn vaø giaûng kinh Phaùp Hoa laøm sao coù theå soáng trong moät ngoâi chuøa bao quanh bôûi lôùp quaàn chuùng chæ ñoøi hoûi nhöõng coâng vieäc ma chay tröø taø vaø trò beänh nhö theá ?

Cho neân muoán ñaïo Phaät ñöôïc hieån loä vôùi heát saéc thaùi cao ñeïp cuûa noù, ta phaûi tìm caùch aùp duïng cho ñöôïc ñaïo Phaät moät caùch sung maõn trong söï soáng, vaø nhö theá töùc laø phaûi laøm sao cho quaàn chuùng bieát tìm ôû ñaïo Phaät söï thoûa maõn nhöõng nhu caàu sinh hoaït trí tueä vaø taâm linh caàn cho söï phaùt trieån toaøn veïn con ngöôøi cuûa hoï chöù khoâng phaûi chæ bieát tìm ôû ñaïo Phaät nhöõng an uûi vaø che chôû coù tính caùch thaàn bí maø thoâi.

Moät caâu hoûi töï nhieân ñeán vôùi chuùng ta. Laøm sao trong ñieàu kieän sinh hoaït kinh teá thaáp keùm nhö theá, laøm sao trong sinh hoaït trí thöùc thieáu thoán nhö theá ngöôøi daân coù theå coù ñöôïc nhöõng nhu caàu veà söï phaùt trieån con ngöôøi cuûa hoï veà phöông dieän sinh hoaït taâm linh? Baän roän quaù veà vaán ñeà chaïy aên, chaïy thueá, chaïy thuoác men cho con laøm sao hoï coù theå nghó ñeán chuyeän hoïc hoûi giaùo lyù ñaïo Phaät? Kieán thöùc thieáu thoán nhö theá laøm sao hoï nhaän ra raèng sôû dó con hoï bò beänh khoâng phaûi laø vì taø vì quyû, maø taïi vì hoï thieáu nhöõng phöông phaùp trò lieäu vaø baûo veä sanh maïng cho ñöùa beù? Hoï ñang caàn ôû moät ít traán tónh vaø an uûi thì hoï nhaän moät ít traán tónh vaø an uûi ôû ñaïo Phaät, theá thoâi. Ñaïo Phaät phaûi chæ cho hoï thaáy raèng ngoaøi nhöõng nhu caàu traán tónh vaø trò lieäu aáy, hoï coøn phaûi tìm ôû ñaïo Phaät phöông tieän ñeå phaùt trieån sinh hoaït taâm linh, giaùo duïc, kinh teá vaø xaõ hoäi nöõa. Nhöng ñaïo Phaät Vieät Nam trong nhöõng thôøi gian gaàn ñaây ñaõ khoâng laøm ñöôïc nhö theá. Vì sao?

Lyù do thöù nhaát laø ngöôøi trí thöùc Vieät Nam ñaõ boû Phaät hoïc ñeå theo ñoøi caùi hoïc khoa cöû. Ai cuõng bieát ôû caùc thôøi ñaïi Lyù vaø Traàn sô, ñaïo Phaät ñaõ ñoùng vai troø kieán quoác treân caùc phöông dieän vaên hoïc, ñaïo ñöùc, ngheä thuaät, giaùo duïc, ngoaïi giao vaø xaõ hoäi. Ñaïo Phaät trong caùc thôøi ñaïi aáy ñaõ thuùc ñaåy söï tieán leân cuûa xaõ hoäi Vieät Nam vaø coâng trình kia chöùng thöïc sinh löïc vaø khaû naêng cuûa Phaät giaùo. Söû cheùp raèng ôû trieàu Lyù giôùi trí thöùc baùc hoïc nhaát trong nöôùc laø caùc nhaø Phaät hoïc vaø caùc thieàn sö. Caùi hoïc cuûa Phaät hoïc luùc ñoù laø caùi hoïc ñeå hieåu vaø ñeå xaây döïng, noù khoâng ñem laïi töôùc vò cho ai caû. Caùc thieàn sö thöôøng ñöôïc vua vôøi vaøo cung giaûng ñaïo, luaän baøn vieäc vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi vaø caû chính trò nöõa. Coù thieàn sö ñaõ ñöôïc môøi ñöùng ra ñeå tieáp söù ngoaïi quoác. Theá nhöng hoï vaãn soáng ñaïm baïc naâu soàng trong caùc töï vieän, vaø chæ vaøo cung khi coù chæ trieäu môøi. Giôùi trí thöùc ñaõ naém ñöôïc tinh hoa cuûa Phaät hoïc (taùc phaåm cuûa thôøi ñaïi chöùng toû ñieàu aáy) coù moät neáp sinh hoaït taâm linh phong phuù, giaûi thoaùt, sieâu vieät, vaø ñaõ söû duïng caùi hoïc aáy ñeå giuùp cho xaõ hoäi, töø tinh thaàn kieán truùc ñeán coâng taùc töø thieän xaõ hoäi. Nhöng töø luùc caùi hoïc thì cöû baét ñaàu ñöôïc toå chöùc, thì tình theá ñoåi haún. Ngöôøi trí thöùc cuûa theá heä keá tieáp nhaän thaáy ôû caùi hoïc aáy nhöõng phöông tieän ñeå böôùc leân naác thang phuù quyù danh voïng. Hoïc kinh Laêng Nghieâm vaø thöïc taäp tham thieàn nhaäp ñònh khoâng coù trieån voïng baèng hoïc Luaän Ngöõ vaø taäp laøm vaên saùch, thi phuù. Theá laø trí thöùc Vieät Nam boû Phaät hoïc ñeå theo caùi hoïc khoa cöû vôùi giaác moäng aùo muõ côø loïng vaø voõng ñieàu voõng thaém. Lòch söû ghi laïi nhöõng deøm pha, nhöõng saøm taáu, nhöõng coâng kích ñoái vôùi thieàn sö vaø thieàn moân. Caùc vò taêng khi khoâng ñöôïc duøng nöõa thì an nhieân trôû veà töï vieän haønh ñaïo, daïy hoïc, aån mình, ñuùng nhö lôøi cuûa Tueä Trung Thöôïng Só trong baøi Phoùng cuoàng ca :

"Thaâm taéc leä heà, thieån taéc keä,
Duïng taéc haønh heà, xaõ taéc taøng"
(Thöôïng Só Ngöõ Luïc, Vieät Nam Phaät Ñieån Tuøng San)

Lyù do thöù hai laø soá ngöôøi Phaät töû trí thöùc khoâng bieát tìm caùch traû ñaïo Phaät laïi cho giôùi trí thöùc, khoâng bieát ñaùnh tan nhöõng nhaän thöùc sai laïc cuûa giôùi trí thöùc khi hoï cho raèng ñaïo Phaät laø meâ tín thaàn quyeàn, laø chæ lo töï lôïi, laø chaùn ñôøi, laø nhu nhöôïc yeáu ñuoái… khoâng trình baøy ñöôïc ñaïo Phaät cho nhöõng ngöôøi coù chí nhö moät lyù töôûng caûi thieän sinh hoaït xaõ hoäi vaø taâm linh cuûa daân toäc. Ñieàu naøy coù theå laø moät ñieàu traùch cöù quaù ñaùng, bôûi vì coâng vieäc thì khoù maø soá löôïng caùc cao taêng vaø caùc cö só hieåu Phaät thì quaù nhoû beù. Nhöng duø sao quan nieäm vaø phöông phaùp cuûa hoï trong coâng cuoäc duy trì Phaät phaùp cuõng ñaõ thieån caän. Khi ngöôøi Taây phöông mang qua nöôùc ta neàn vaên minh vaø caùi hoïc cuûa hoï, ñaùng leõ ñaïo Phaät coù theå laáy kyõ thuaät môùi ñeå phaùt huy neàn ñaïo hoïc ñaõ bò mai moät vaø chen laán bôûi caùi hoïc khoa cöû. Bôûi vì khi Taây hoïc ñöôïc thieát laäp ôû xöù ta, trí thöùc Vieät Nam laïi boû Nho hoïc maø theo caùi hoïc môùi, cuõng nhö ngaøy xöa ngöôøi ta ñaõ boû Phaät hoïc ñeå theo Nho hoïc vaäy. Caùi hoïc oâng ngheø oâng coáng baáy giôø heát coù hieäu quaû nöõa roài, ngöôøi ta beøn chaïy theo caùi hoïc oâng Phaùn ñeå buoåi toái coù röôïu saâm bang vaø buoåi saùng coù söõa boø. Caùc nhaø nho bò boû rôi, lui veà vöôøn, vaø ta thaáy roõ caùi caûnh thieàn gia vaø nho gia ngoài uoáng traø thaân maät. Nhaø sö coá nhieân bao giôø cuõng hoan hyû, duø laø vôùi ngöôøi ngaøy xöa ñaõ cho mình veà vöôøn.

Caùi chöõ nho maø ngaøy xöa ngöôøi taêng só thöôøng duøng ñeå hoïc kinh vaø daïy kinh baáy giôø cuõng ít ai chòu hoïc, neân neàn Phaät hoïc ñaõ oám yeáu laïi caøng oám yeáu hôn. Theâm vaøo ñoù laïi coù nhöõng toân giaùo môùi, vôùi loái truyeàn ñaïo coù phöông phaùp hôn, coâng phu hôn vaø tích cöïc hôn. Caùc nhaø sö voán gaàn guõi vôùi phong traøo khaùng chieán Caàn Vöông neân cuõng khoâng öa gì caùi hoïc a troøn b meùo cuûa ngöôøi Phaùp ñem vaøo. Hoï cuõng muoán taåy chay caùi thöù vaên minh "maát goác" luùc baáy giôø ñang lan traøn nhö vuõ baõo, nhaát laø ôû thaønh thò. Hoï khoâng bieát thích nghi vôùi thôøi ñaïi, ñem loái vaên töï môùi ñeå truyeàn baù Phaät hoïc. Traùi laïi nhöõng ngöôøi taäp söï trong caùc tu vieän (ñieäu) ñeàu chæ ñöôïc hoïc chöõ Haùn. Maõi ñeán khoaûng 1930 môùi baét ñaàu thaáy coù caùc chuù ñieäu ñöôïc hoïc quoác ngöõ.

Coá nhieân Phaät hoïc phaûi suy ñoài moät caùch thaûm haïi khi maø moät maët, theá heä nhöõng ngöôøi thaâm hieåu Haùn vaên taøn daàn, moät maët, lôùp ngöôøi muoán hoïc quoác vaên bò caám ñoaùn, khoâng ñöôïc khuyeán khích. Theá kyû vöøa qua thöïc ñaõ mang laïi quaù nhieàu ñen toái cho Phaät giaùo, neáu maø khoâng coù phong traøo chaán höng Phaät hoïc khôûi môû töø khoaûng 1930 döôùi aûnh höôûng cuûa phong traøo Phaät hoïc Trung Hoa do Thaùi Hö ñaïi sö laõnh ñaïo.

Coâng cuoäc chaán höng Phaät giaùo ñaõ vaáp phaûi nhöõng trôû ngaïi lôùn lao. Moät maët, lôùp ngöôøi Phaät töû trí thöùc laøm caùn boä thì thieáu thoán; maët khaùc, coâng vieäc va chaïm söï khoù khaên nghi kî cuûa chính quyeàn; maët khaùc nöõa khoâng coù cô sôû taøi chính: moïi coá gaéng phaàn nhieàu döïa treân phöông tieän cuûa moät soá caùc ngöôøi hôi dö daät ñöôïc meänh danh laø coù taâm ñaïo vaø thöïc ra laø coù nhieàu ñoøi hoûi tín ngöôõng khoâng caàn cho chaùnh phaùp laém nhö toâ töôïng, ñuùc chuoâng, ñaøn trai, chaån teá… Cho neân maõi ñeán naày sau bao nhieâu coá gaéng, ñaïo Phaät vaãn chöa töï thöïc hieän ñöôïc phong ñoä ngaøy xöa. Moät soá raát ñoâng thanh nieân vaø trí thöùc meâ say Taây phöông vaãn khoâng coù ñöôïc moät yù nieäm veà giaù trò Phaät hoïc, moãi khi nghe noùi ñeán ñaïo Phaät vaãn nghó ñeán nhöõng hình thaùi leã baùi tín ngöôõng tieâu cöïc, nhöõng leà loái sinh hoaït yeám theá.

Cuoäc bieán ñoäng lòch söû vöøa qua ñaõ lay chuyeån ñöôïc trí thöùc treû tuoåi Vieät Nam. Tinh thaàn voâ uùy, hy sinh, thöông yeâu cuûa ñaïo Phaät ñöôïc theå hieän choùi raïng nôi Hoøa thöôïng Quaûng Ñöùc, nôi lôùp ngöôøi hieàn laønh nhöng cöông quyeát khi hoï ñöùng daäy cho töï do vaø ngaõ xuoáng cho töï do. Moät soá nhöõng ngöôøi baïn treû baøng hoaøng tænh thöùc: hoï khoâng daùm nghó raèng caùi hình aûnh hoï taïo ra trong trí hoï laø ñaïo Phaät nöõa. Hoï heù thaáy ôû ñaïo Phaät moät caùi gì khoâng phaûi yeám theá, tieâu cöïc. Thì ra trong caùi hình thöùc cuõ kyõ vaø taàm thöôøng aáy coù moät vieân ngoïc noäi dung voâ cuøng giaù trò. Söï höôûng öùng vaø phong traøo hoïc Phaät cuûa ngöôøi trí thöùc vaø thanh nieân ngaøy nay chöùng toû söï heù thaáy ñoù.

Cuoäc vaän ñoäng cuûa toaøn daân sôû dó thaønh coâng laø vì chuùng ta ñaõ khai trieån ñöôïc ñöùc voâ uùy, tình thöông yeâu, söï hy sinh, nhöõng gì ñöôïc coi nhö laø naém trong phaàn noäi dung ñeïp ñeõ cuûa ñaïo Phaät. Ñoù laø nhöõng tia saùng ñaàu chieáu xuyeân ra ngoaøi caùi voû hình thöùc cuõ kyõ vaø taàm thöôøng. Neáu laáy ñöôïc vieân ngoïc ñoù ra haún ngoaøi aùnh saùng, thì ta seõ trôû neân voâ cuøng giaøu coù.

Nhaân ñaây toâi xin nhaéc laïi caâu chuyeän vieân ngoïc quyù trong kinh Phaùp Hoa. Moät vò tröôûng giaû trieäu phuù kia bieát raèng ñöùa con trai mình vì taùnh tieâu xaøi phung phí neân coù theå laøm taùn gia baïi saûn ngay trong moät thôøi gian ngaén sau khi oâng qua ñôøi. OÂng lieàn laáy caùi aùo cuûa ñöùa con, caùi aùo maø oâng daën ñöùa con seõ mang theo suoát ñôøi, raïch gaáu aùo vaø giaáu vaøo ñaáy moät vieân ngoïc baûo chaâu quyù giaù voâ ngaàn. Quaû nhieân sau khi oâng maát, ñöùa con phaù saûn trong moät thôøi gian raát ngaén, vaø sau khi bò baïn beø haát huûi lieàn ñi tha phöông caàu thöïc, ñoùi laïnh khoå sôû thaùng naøy sang naêm khaùc. Moät hoâm khaùm phaù ra ñöôïc vieân ngoïc trong gaáu aùo, ñöùa con lieàn trôû thaønh giaøu coù sung söôùng nhö xöa. Vieân ngoïc kia, trong tröôøng hôïp Vieät Nam, maø cuõng laø tröôøng hôïp cuûa AÙ chaâu nöõa, laø tieàm löïc vaø khaû naêng cuûa ñaïo Phaät naèm saâu trong lôùp hình thöùc cuõ kyõ vaø taàm thöôøng cuûa nhöõng nhu caàu tín ngöôõng bình daân. Vieân ngoïc ñoù ñaõ hôn moät laàn loùe cho ta thaáy aùnh saùng cuûa noù. Tình traïng cuûa chuùng ta hieän cuõng laø tình traïng cuûa ñöùa con ngheøo khoå tha phöông khaát thöïc khoâng nôi nöông töïa, khoâng coù moät caùi gì nöõa ñeå tin vaøo maø soáng. 

Gaàn moät theá kyû maát nöôùc. Hai möôi naêm chieán hoïa lieân mieân; anh em moät nhaø gieát nhau vì chuû nghóa,  vì ñaûng phaùi. Vaên minh Taây phöông gaây xaùo ñoäng vaø thaùc loaïn. Ñaïo lyù coå truyeàn baát löïc vì khoâng thoaùt xaùc noåi. Toân giaùo laám lem chính trò. Baïo löïc ñaûng phaùi gaây chia reõ, caêm thuø, cuoàng tín. Höùa heïn ngaøn chuyeän nhöng khoâng thöïc hieän ñöôïc moät. Ngöôøi thanh nieân sinh ra chaùn naûn nghi ngôø, lieàu lónh, ñi tìm queân laõng trong khoùi thuoác, tieáng ca, men röôïu. Chuùng ta laâm vaøo tình traïng cô cöïc ngheøo khoå coøn chua xoùt gaáp maáy laàn ñöùa con phung phí cuûa ngöôøi tröôûng giaû trong kinh Phaùp Hoa. Daân toäc Vieät Nam, coù dö can ñaûm ñeå chòu ñöïng khoå ñau nhöng khoå ñau phaûi laø khoå ñau vì moät caùi gì. Phaûi coù moät caùi gì ñeå laøm ñoái töôïng cho söï quy höôùng ñöùc tin. Neáu baïo löïc, caêm thuø, cuoàng tín ñaõ thaát baïi thì chæ coøn coù tình thöông, söï hy sinh vaø thaùi ñoä khoâng coá chaáp môùi coù theå xaây döïng laïi cuoäc soáng. Maø tình thöông söï hy sinh vaø thaùi ñoä khoâng coá chaáp aáy ôû ñaïo Phaät voán khoâng phaûi laø nhöõng trang söùc hình thöùc: noù naèm trong taän cuøng beà saâu cuûa ñaïo Phaät, noù laø baûn chaát cuûa ñaïo Phaät. Noù chính laø vieân baûo chaâu quyù giaù.

Thöïc ra nhöõng chaát lieäu quyù giaù kia ñaõ ñöôïc phaùt sinh vaø nuoâi döôõng bôûi coâng trình thöïc nghieäm vaø sinh hoaït taâm linh cuûa ñöùc Phaät vaø cuûa con ngöôøi. Qua nhöõng bieán coá vaø kinh nghieäm trong lòch söû, vaø nhaát laø qua cuoäc tranh ñaáu vöøa roài cuûa toaøn daân, ta bieát ñeán söï hieän höõu cuûa vieân ngoïc quyù giaù ñoù. Tuy nhieân, noù ñang naèm saâu trong lôùp aùo raùch, phaûi laøm theá naøo ñeå ñem noù ra cho ñöôïc thì ta môùi thoaùt khoûi traïng thaùi cuøng khoå hieän nay. Taát caû söï khoù khaên laø ôû choã ñoù.

Trong nhöõng naêm thaùng tha phöông caàu thöïc, ñöùa con cuøng khoå tuy mang vieân ngoïc quyù trong aùo nhöng vaãn khoâng bieát khoâng hay. Maø duø neáu coù bieát raèng vieân ngoïc ñang naèm trong tuùi aùo nhöng khoâng laáy ñöôïc noù ra thì ñöùa con cuõng chöa coù theå goïi laø thöïc söï giaøu coù. Chuùng ta cuõng vaäy. Neáu chæ baèng loøng vôùi yù töôûng raèng chuùng ta coù vieân ngoïc, maø khoâng chòu noã löïc ñeå laøm hieån loä noù - hieån loä tieàm löïc vaø khaû naêng ñaïo Phaät - thì chuùng ta vaãn chöa laø thöïc söï giaøu coù. Vaø coâng vieäc ñoøi hoûi taát caû chuùng ta - nhöõng ngöôøi giöõ ngoïc - moät thaùi ñoä khieâm toán, moät tinh thaàn caáp cöùu, moät yù chí cöông quyeát thöïc hieän. Phaûi trôû laïi vôùi ñaïo Phaät, phaûi traû ñaïo Phaät veà cho trí thöùc vaø thanh nieân, phaûi xaây döïng laïi neàn Phaät hoïc, phaûi ñem neàn hoïc aáy ra aùp duïng trong sinh hoaït taâm linh, aùp duïng trong moïi sinh hoaït vaên hoùa, kinh teá, myõ thuaät, xaõ hoäi… nhö caùc nhaø Phaät hoïc xöa kia ñaõ thöïc hieän vaø ñaõ thaønh coâng trong xaõ hoäi Lyù Traàn.