Toâi xin ñem moät thí duï. Ai cuõng nghó raèng baøi toâi ñang vieát ñaây laø moät baøi vieát veà ñaïo Phaät, do moät ngöôøi Phaät töû vieát.

Treân caên baûn nhaän thöùc ñoù, ai cuõng deã nghó raèng baøi naøy seõ coá noùi hay cho ñaïo Phaät, bôûi khoâng leõ moät ngöôøi Phaät töû maø laïi ñi cheâ ñaïo Phaät vaø khen moät ñaïo khaùc hay sao ? Chuùng ta seõ böïc mình vì nhaän xeùt ñoù, bôûi vì chuùng toâi thaáy tuy noù laø moät söï thaät nhöng laø moät söï thaät raát taàm thöôøng. Khi toâi môû mieäng baét ñaàu noùi hay caàm buùt baét ñaàu vieát, ngöôøi baïn toâi coù theå noùi raèng: "Thoâi ñi, toâi bieát anh muoán noùi gì roài. Anh laïi saép noùi vôùi toâi ñaïo Phaät hay nhö theá naøy, ñaïo Phaät caàn nhö theá kia chöù gì. Khoâng coù caûm thoâng gì heát. Muïc ñích cuûa anh laø ñeå thuyeát giaùo cho toâi nghe ñeå khieán toâi coù caûm tình vôùi anh, vôùi ñaïo cuûa anh. Toâi thaáy raèng moät söï trao ñoåi caûm thoâng chaân thaät chæ coù theå coù giöõa hai con ngöôøi töï do. Anh thì ñaõ bò buoäc vaøo ñaïo Phaät roài, anh khoâng coøn töï do nöõa, vaø heã caùi gì anh noùi ra seõ chæ laø ñeå beânh vöïc cho ñaïo cuûa anh."

Ngöôøi baïn cuûa toâi coù lyù, toâi phaûi coâng nhaän nhö vaäy. Vaø anh, coù leõ anh cuõng phaûi coâng nhaän nhö vaäy. Nhìn vaøo cuoäc ñôøi, nhìn vaøo söï thaät thì bieát. Söï thaät "taàm thöôøng" quaù khieán chuùng ta buoàn baõ, chaùn naûn vaø coù khi khinh gheùt, gheâ tôûm nöõa. Nhöng maø chuùng ta thaáy phaãn uaát. Khoâng leõ söï thaät laïi chæ taàm thöôøng nhö theá thoâi sao ?

Tuy nhieân, loái nhìn ñoù laø loái nhìn chung cuûa moïi ngöôøi caên cöù treân khuynh höôùng nhaän thöùc cuûa lyù luaän hình thöùc. Trong Duy Thöùc Hoïc cuûa ñaïo Phaät, loái nhaän thöùc aáy goïi laø "bieán keá sôû chaáp" (vikalpa) moät leà loái nhaän thöùc ñoùng khung trong söï meâ chaáp vaøo nguyeân taéc ñoàng nhaát (principe d'identiteù) cuûa söï vaät. Söï vaät khoâng ñoàng nhaát treân thôøi gian (voâ thöôøng) cuõng nhö treân khoâng gian (voâ ngaõ). Chuùng ta thöû xeùt laïi vaán ñeà xem sao.

Coù moät böõa ñi ngoaøi ñöôøng, toâi gaëp moät ngöôøi ngoaïi quoác. OÂng ta döøng laïi hoûi toâi: "OÂng laø ngöôøi Phaät giaùo phaûi khoâng ?." Toâi traû lôøi "vaâng." OÂng ta nhìn toâi moät laùt roài gaät guø coù veû hieåu. Roài chuùng toâi chia tay. Nhöng caâu chuyeän khoâng giaûn dò nhö vaäy. Khi oâng ta ñi roài toâi môùi ngoài suy nghó, baên khoaên khoâng hieåu oâng ta gaät guø veà chuyeän gì. Khoâng bieát oâng ta ñaõ xaây döïng nhöõng gì trong trí oùc oâng ta tröôùc khi gaät guø. Theá naøo trong trí oùc oâng ta cuõng coù moät hình boùng, moät khaùi nieäm veà ñaïo Phaät toå hôïp neân do moät ít ñieàu oâng ta ñaõ thaáy, ñaõ nghe vaø ñaõ töôûng töôïng. Caùi hình boùng aáy, caùi khaùi nieäm aáy maø oâng ta ñaõ cho laø ñaïo Phaät chaéc chaén khoâng gioáng caùi maø toâi cho laø ñaïo Phaät. Moãi ngöôøi trong chuùng ta coù moät nhaän thöùc khaùc nhau veà ñaïo Phaät, tuøy ôû kieán thöùc, khaû naêng lónh ngoä vaø oùc suy luaän cuûa ta. Noùi moät caùch khaùc hôn, moãi ngöôøi trong chuùng ta coù moät ñaïo Phaät, vaø coù bao nhieâu ngöôøi thì coù baáy nhieâu ñaïo Phaät, trong luùc aáy thì ñaïo Phaät töï thaân (le Bouddhisme en soi) naèm ôû ñaâu, vaø coù dính líu ít nhieàu vôùi nhöõng ñaïo Phaät trong nhaän thöùc cuûa chuùng ta khoâng, caùi ñoù chuùng ta khoâng hieåu ñöôïc, bôûi vì chuùng ta chöa thoaùt khoûi yù thöùc suy luaän chuû quan cuûa chuùng ta. Choã sai laàm laø töôûng raèng bao nhieâu nhaän thöùc cuûa chuùng ta veà ñaïo Phaät ñeàu phaûn chieáu ñaïo Phaät töï thaân; kyø thöïc coù nhöõng nhaän thöùc meänh danh laø veà ñaïo Phaät maø thöïc khoâng dính daùng gì ñeán ñaïo Phaät heát caû. Nhöng anh coù quyeàn gì vaø anh döïa vaøo tieâu chuaån naøo ñeå noùi raèng nhaän thöùc ñoù khoâng dính daùng gì ñeán ñaïo Phaät, trong khi anh noùi raèng khoâng theå vöôït khoûi yù thöùc suy luaän chuû quan cuûa anh ? Taïi sao anh laïi ñoan quyeát ñöôïc raèng nhaän thöùc cuûa anh veà ñaïo Phaät laø gaàn vôùi ñaïo Phaät töï thaân hôn caû ? Ngöôøi baïn ñoïc coù theå hoûi nhö theá. Toâi coâng nhaän ñoù laø moät caâu hoûi thaät thoâng minh vaø xin khaát laïi ít laâu tröôùc khi traû lôøi. Nhöng maø toâi xin noùi raèng toâi khoâng bao giôø daùm ñoan quyeát raèng nhaän thöùc cuûa toâi laø gaàn vôùi ñaïo Phaät töï thaân hôn caû. Toâi chæ daùm noùi raèng trong lòch trình kinh nghieäm taâm linh, nhaän thöùc hieän thôøi cuûa toâi veà ñaïo Phaät, so saùnh vôùi nhöõng nhaän thöùc cuûa toâi veà ñaïo Phaät trong quaù khöù, ñaõ ít ngaây thô vaø toâi tin laø vì ít ngaây thô hôn neân cuõng coù theå gaàn vôùi ñaïo Phaät töï thaân hôn.

Thoâi ñeå toâi gaéng thoaùt caùi voøng luaån quaån. Toâi trôû laïi caâu chuyeän oâng baïn ngoaïi quoác hoài naõy. Coù theå khi nghe toâi xaùc nhaän toâi laø ngöôøi ñaïo Phaät, oâng ta lieàn nghó raèng: "AØ ra caùi oâng naøy ñang mong öôùc leân Nieát Baøn Hö Voâ Tòch Dieät ñaây, vaø ñang töï xoùa baûn ngaõ cuûa mình ñeå thoaùt khoûi saùu neûo luaân hoài ñaây." Thaät ra thì chính noäi dung nhöõng danh töø vaø nhöõng khaùi nieäm dieãn ñaït trong yù nghó kia cuõng thay ñoåi theo nhaän thöùc töøng ngöôøi, vaø cuøng veà moät caâu noùi ñoù maø moãi ngöôøi coù theå nghó khaùc nhau. Nhöõng chöõ Nieát Baøn, Hö Voâ, Tòch Dieät, Baûn Ngaõ, Luaân Hoài khoâng coù nghóa nhaát ñònh. Xin baïn ñöøng cöôøi, vì söï thöïc laø nhö theá. Coù bieát bao nhieâu ñònh nghóa veà Nieát Baøn roài, vaø nhöõng coá gaéng aáy laø ñeå laøm neân moät vieäc maø chính Phaät Thích Ca ñaõ khoâng laøm noåi. Hoûi Nieát Baøn laø gì, Ngaøi ñaõ töø choái khoâng traû lôøi.

Vaäy neáu oâng baïn ngoaïi quoác noùi to yù nghó ñoù cho toâi nghe thì toâi seõ hoûi laïi oâng muoán noùi gì khi oâng baûo laø toâi "ñang öôùc mong leân Nieát Baøn Hö Voâ Tòch Dieät vaø ñang töï xoùa baûn ngaõ cuûa mình ñeå thoaùt khoûi saùu neûo luaân hoài." Coá nhieân laø oâng seõ giaûi thích caâu noùi theo nhaän thöùc cuûa oâng veà ñaïo Phaät vaø coá nhieân laø toâi khoù maø chaáp nhaän ñoù laø ñaïo Phaät cuûa toâi. Toâi coù theå traû lôøi: "Toâi laø ngöôøi ñaïo Phaät, nhöng laø ñaïo Phaät trong nhaän thöùc cuûa toâi chöù khoâng phaûi laø ñaïo Phaät trong nhaän thöùc cuûa oâng. Theo toâi, caùi maø oâng cho laø ñaïo Phaät aáy noù khoâng phaûi laø ñaïo Phaät maø chæ laø nhöõng töôûng töôïng cuûa oâng veà ñaïo Phaät." OÂng ta coù theå duøng lyù luaän cuûa toâi ñeå baét beû laïi toâi: "OÂng chaéc gì caùi maø oâng töôûng ñaõ laø ñaïo Phaät ?." Vaäy thì trong hai chuùng toâi khoâng ai hôn ai thua. Chuùng toâi coù hai ñaïo Phaät khaùc nhau, maø ñaïo Phaät töï thaân thì chaúng bieát theo huøa veà phe naøo. Vaán ñeà giaûi dò nhö theá.

Trong soá 500 trieäu ngöôøi töï nhaän laø theo ñaïo Phaät, ngöôøi naøo cuõng nghó raèng mình ñang theo ñaïo Phaät töï thaân. Vaø trong soá nhöõng ngöôøi coù hoïc vaø nghe noùi veà ñaïo Phaät, ngöôøi naøo cuõng nghó raèng ñaïo Phaät laø caùi ñang phaûn chieáu trong quan nieäm mình. Thöïc ra taát caû ñeàu chæ laø nhöõng quan nieäm veà ñaïo Phaät maø khoâng haún laø ñaïo Phaät. Trong moät toân giaùo coù ñeán haèng maáy möôi toâng phaùi chaát chöùa khoâng bieát bao nhieâu laø heä thoáng giaùo lyù vaø trieát hoïc trong moät toân giaùo maø con ngöôøi coù quyeàn töï do pheâ phaùn, choïn löïa vaø saùng taïo giaùo lyù, vaán ñeà quy ñònh caùi gì laø ñaïo Phaät töï thaân laïi laø moät vaán ñeà caøng khoù khaên hôn gaáp boäi. Cho neân ta khoâng ngaïc nhieân khi nghe ñaïo Phaät noùi coù ñeán taùm vaïn boán ngaøn neûo vaøo chaân lyù (baùt vaïn töù thieân phaùp moân).

Xin cho pheùp toâi noùi roäng ra theâm moät ít tröôùc khi chuùng ta ñaët nguyeân taéc thöù nhaát. Nhaø thaàn hoïc danh tieáng Paul Tillich trong taùc phaåm Systematic Theology coù neâu leân yù nieäm veà moät "voøng troøn thaàn hoïc" (theological circle). Muoán ñaït ñeán chaân lyù thaàn khaûi maàu nhieäm, ta phaûi ñöùng ôû trong voøng troøn chöù khoâng phaûi ñöùng ngoaøi voøng troøn. Voøng troøn aáy bieåu hieän beân trong, cho nhöõng ngöôøi ñaõ chaáp nhaän giaùo hoäi vaø Thaùnh Kinh nhö laø nhöõng phöông tieän duy nhaát ñeå tìm ñeán söï theå nhaäp chaân lyù thaàn khaûi - noùi khaùc, cho nhöõng ngöôøi ñaõ can ñaûm löïa choïn vaø tin töôûng ôû Ky Toâ Giaùo. Nhöõng ngöôøi ñöùng ngoaøi voøng troøn thì khoâng theå thaáy ñöôïc chaân lyù thaàn khaûi; neáu nhöõng ngöôøi ñoù muoán hoï phaûi can ñaûm nhaåy vaøo voøng troøn - Neáu ta xeùt kyõ yù nieäm voøng troøn thaàn hoïc naøy theo nhaän thöùc ta ñaõ duøng ñeå xeùt nhöõng ngöôøi Phaät töû, thì ta seõ thaáy voøng troøn thaàn hoïc aáy cuõng khoâng theå naøo thieát laäp ñöôïc. Coù nhöõng ngöôøi mang danh hieäu laø tín ñoà Ky Toâ Giaùo nhöng maø nhìn vaøo hoï ai cuõng thaáy hình nhö nhöõng ngöôøi aáy khoâng ñöùng trong voøng troøn thaàn hoïc. Hoï laø nhöõng tín ñoà höõu danh voâ thöïc. Trong ñaïo naøo cuõng coù hieän töôïng aáy. Nhöng neáu hoï cöù töï nhaän hoï laø ngöôøi ñöùng ôû trong ai maø caám ñöôïc ? Uy quyeàn cuûa Giaùo Hoäi, uy quyeàn cuûa Thaùnh Kinh ai cuõng bieát laø khoâng ñuû ñeå quy ñònh theá naøo laø ôû trong vaø theá naøo laø ôû ngoaøi. Nhìn vaøo söï thaät töï khaéc chuùng ta bieát. Coù haøng ngaøn haøng vaïn nhaän thöùc veà chaân lyù Thaùnh Kinh, ta duøng nhaän thöùc naøo ñaây ñeå quy ñònh vaán ñeà trong, ngoaøi vaø veõ ra caùi voøng troøn khoù khaên ñoù ?

Theo yù chuùng toâi thì khoâng coù moät tín höõu naøo daùm caû quyeát raèng mình ñang ñích thöïc ñöùng trong voøng troøn caû - neáu ta noùi ñeán nhöõng ngöôøi bieát caån troïng vaø khieâm nhöôïng trong böôùc hoïc hoûi vaø tu luyeän cuûa mình. Tin moät caùch tuyeät ñoái raèng mình ñang ôû trong vaø keû kia ñang ôû ngoaøi laø daáu hieän cuûa söï quaù chaát phaùc giaûn dò neáu khoâng phaûi laø aûo töôûng. Theo chuùng toâi, ñöùc tin khoâng phaûi laø moät söï ñaït ñaïo tôùi bình an voâ löôïng maø laø moät thao thöùc thöôøng xuyeân höôùng ñeán söï ñi tôùi, ñi tôùi baèng caùch can ñaûm töø boû caùi mình nhaän ra laø sai vaø chaáp nhaän caùi mình môùi khaùm phaù ra ñöôïc baèng hoïc taäp vaø baèng kinh nghieäm taâm linh trong sinh hoaït toân giaùo. Tin khoâng phaûi laø ñeå ñöôïc yeân nguû maø laø ñeå chaáp nhaän ñi tôùi - maø ñi tôùi laø moät quaù trình töï huûy vaø töï taïo thöôøng xuyeân - moät coâng trình ñoøi hoûi can ñaûm, thao thöùc vaø khoå ñau nöõa.

Caùi nhaø thaàn hoïc Taây phöông hieän nay thöôøng noùi ñeán ñöùc tin nhö moät aân hueä, moät taëng phaåm cuûa Thöôïng Ñeá cho con ngöôøi, maø khoâng phaûi chæ laø söï löïa choïn vaø chaáp nhaän cuûa con ngöôøi ñoái vôùi Giaùo Hoäi vaø ñoái vôùi Thaùnh Kinh. Trong tröôøng hôïp aáy, laøm sao ta coù theå quyeát ñoaùn ñöôïc raèng ai ñaõ tin, vaø ai chöa tin ? Ai ñaõ ñöôïc taëng phaåm ñoù cuûa Thöôïng Ñeá vaø ai chöa ? Vaø chính baûn thaân cuûa mình nöõa: mình cho raèng mình ñang tin, ñang ñöùng ôû trong voøng troøn, lieäu mình ñaõ ñöôïc ñích thöïc tieáp nhaän aân hueä aáy hay taát caû nhöõng gì mình ñang coù cuõng chæ laø saùng taïo phaåm cuûa moät nhaän thöùc chuû quan ?

Maø neáu coù nhöõng keû höõu danh voâ thöïc, thì sao laïi khoâng coù theå coù nhöõng keû höõu thöïc voâ danh ? Moät ngöôøi kia khoâng bieát ñeán Giaùo Hoäi, khoâng ñoïc ñeán Thaùnh Kinh, nhöng neáu sinh hoaït taâm linh phuø hôïp vôùi chaân yù Chuùa Ky Toâ thì ai daùm baûo raèng ngöôøi aáy ôû ngoaøi voøng troøn vaø khoâng theå tieáp nhaän chaân lyù toái haäu ?

Cho neân nhöõng yù nieäm ôû trong, ôû ngoaøi, beân naøy, beân kia, ñaïo Phaät, ñaïo Chuùa… ñeàu laø nhöõng nguïc tuø giam haõm ngaên caùch con ngöôøi. Neáu muoán coù moät cuoäc ñoái thoaïi chaân thöïc, ta phaûi vuøng vaãy ñeå ñaäp boû phaù vôõ nhöõng caùi voû cöùng aáy cuûa taâm nieäm, cuûa thaønh kieán. Khi ngöôøi baïn toâi noùi: "anh ñaõ bò buoäc vaøo ñaïo Phaät roài, anh khoâng coøn töï do nöõa" laø baïn toâi muoán noùi ñeán nhöõng voû cöùng ñoù. "Vaäy neáu muoán ñöôïc töï do, ta khoâng neân theo moät caùi gì heát phaûi khoâng ?." Moät ngöôøi baïn khaùc hoûi. Toâi thaáy ñieàu ñoù khoâng theå thöïc hieän ñöôïc. Anh khoâng theå soáng, neáu anh khoâng theo moät caùi gì. Trong tröôøng hôïp moät ngöôøi khoâng theo ñaïo Chuùa, khoâng theo ñaïo Phaät, cuõng nhaát ñònh khoâng theo ñaïo naøo heát, ngöôøi aáy ñaõ phaûi laø töï do ñaâu. Ngöôøi aáy cuõng coù moät caùi voû cöùng thaät to lôùn vaø vöõng chaõi, coù leõ coøn to hôn caùi voû cuûa baïn vaø toâi nöõa. Caùi voû aáy che laáp khoâng cho ngöôøi aáy thaáy gì, vaø vì vaäy ngöôøi aáy cuõng laø noâ leä muoân ñôøi cho nhaän thöùc cuûa chính mình. Toát hôn laø phaûi chaáp nhaän, vôùi taát caû trí tueä vaø taâm linh mình, moät ñöôøng loái, vaø haõy ñi treân ñöôøng loái aáy vôùi taâm traïng thao thöùc, caån troïng, khieâm nhöôïng, saün saøng trao ñoåi, saün saøng thay ñoåi, saün saøng chaáp nhaän khoå ñau ñeå thöïc hieän. Vôùi thaùi ñoä ñoù, khoâng coù caùi voû naøo giam haõm chuùng ta ñöôïc, khoâng coù xieàng xích naøo níu keùo chuùng ta ñöôïc, khoâng coù maõnh löïc naøo khieán ta trôû neân cuoàng tín phuû nhaän taát caû "nhöõng gì khoâng phaûi laø ta" ñöôïc. Vaø ñöùng ôû ñaâu, ta cuõng nhìn thaáy nhau.

Vaäy nguyeân taéc thöù nhaát, theo thieån yù, laø nhôù maõi raèng duø cho coù ñöùc tin, duø coù ñöùc tin roài, duø khoâng coù ñöùc tin, taát caû chuùng ta ñeàu laø ngöôøi ñang ñi tìm söï thöïc vaø söï thöïc thì khoâng bieát ñeán nhöõng voû cöùng vaø nhöõng voøng troøn.

Nguyeân taéc thöù hai, theo yù chuùng toâi, laø khoâng bieän luaän treân caên baûn tyû giaûo ñeå so saùnh ñoái chieáu vaø öôùc löôïng giaù trò sieâu hình, trieát hoïc vaø ñaïo ñöùc giöõa toân giaùo naøy vôùi toân giaùo kia maø chæ trình baøy sôû kieán cuûa mình veà laõnh vöïc chuyeân moân cuûa mình ñeå cuøng nhaän xeùt vaø thaûo luaän.

Nhö theá caâu hoûi caáp thieát cuûa chuùng ta ñaët ra khoâng phaûi laø xeùt xem ñaïo naøo laø chaân lyù, vaø ñaïo naøo khoâng laø chaân lyù, ñaïo naøo hôïp vôùi quaàn chuùng vaø ñaïo naøo khoâng hôïp vôùi quaàn chuùng, ñaïo naøo neân theo vaø ñaïo naøo khoâng neân theo - caâu hoûi caáp thieát cuûa chuùng ta laø tìm xem :

1. - Ñaïo maø anh ñang theo coù nhöõng ñaëc ñieåm naøo ?
2. - Coù theå giuùp ñöôïc gì ?
3. - Giuùp theá naøo ?
4. - Vì sao vaø caên cöù vaøo ñaâu maø anh noùi ñöôïc nhö vaäy ?

Nguyeân taéc thöù ba maø cuõng laø nguyeân taéc choùt, theo yù chuùng toâi, laø ta phaûi cuøng ñöùng treân moät mieáng ñaát ñeå coù theå cuùng ñoàng thôøi troâng thaáy ñöôïc nhöõng ñieàu maø baïn coá chæ cho toâi aáy. Nhö theá coù nghóa laø baïn coá chæ ra nhöõng ñeà taøi sieâu hình chaúng bao giôø coù theå kieåm soaùt ñöôïc treân hyù luaän voâ ích chæ gaây theâm thaønh kieán vaø ñau khoå.

Veà nguyeân taéc thöù ba naøy, ta coù theå ñi saâu hôn ñeå nhaän ñònh giôùi haïn nhöõng ñòa haït maø ta coù theå khaùm phaù chung vôùi nhau. Nghieân cöùu moät toân giaùo ta coù theå tìm ñeán toân giaùo aáy baèng chieàu ngöôõng cöûa: ngöôõng cuûa thaàn lyù hoïc, ngöôõng cuûa söû hoïc, ngöôøi cuûa kinh teá hoïc, ngöôõng cöûa nhaân chuûng hoïc, ngöôõng cöûa xaõ hoäi hoïc… Töø moãi loái vaøo ta coù theå khaùm phaù theâm roõ khi ta ñi vaøo baèng nhöõng loái kia. Nhöng maø ta ñöøng bò quaùng maát bôûi moät khaùm phaù nhoû ñeå roài ñi ñeán söï phuû nhaän nhöõng khaùm phaù khaù cuûa söï phuû nhaän nhöõng khaùm phaù khaùc cuûa nhöõng ngöôøi khoâng cuøng ñi vaøo moät cöôõng ngöïa cuûa vôùi ta. Ta ñöøng coá caét nghóa taát caû caùc hieän töôïng toân giaùo baèng ñieàu ta môùi khaùm phaù ñöôïc, neáu khoâng ta seõ phaïm vaøo loãi laàm muoân ñôøi cuûa oâng thaày boùi baûo raèng con voi cuõng gioáng caùi choåi loâng. Ñöùng veà phía giaûi thích hieän töôïng toân giaùo chaúng haïn, moät Max Luller coù theå khaùm phaù ra raèng toân giaùo baét nguoàn ôû khuynh höôùng nhaân caùch hoùa nhöõng söï vaät töï nhieân ñeå ñöôïc bieåu hieän ôû thaàn thoaïi vaø thôø cuùng. Moät Spencer coù theå cho raèng toân giaùo baét nguoàn töø söï sôï haõi maø quyû roài ñi ñeán söï thôø cuùng toå tieân vaø tieáp ñoù laø söï thôø cuùng nhöõng thaàn linh ñöôïc choïn trong soá vong hoàn nhöõng toå tieân naøo hieån haùch nhaát. Moät Van Gennep hay moät Crawley coù theå cho raèng toân giaùo phaùt nguyeân töø nhöõng khuûng hoaûng taâm lyù trong ñôøi ngöôøi taïo ra do nhöõng hieän töôïng sinh ñeû, daäy thì, hoân phoái, cheát. Nhöõng khuûng hoaûng ñoù ñöa tôùi söï thôø cuùng vaø leã baùi. Moät Freud coù theå noùi raèng toân giaùo laø hình aûnh cuûa moät aûo töôûng, keát caáu ñaïi ñoàng cuûa moät traïng thaùi thaàn kinh nhaém muïc ñích thoûa maõn vaø che daáu öôùc voïng chaân thöïc cuûa con ngöôøi ñang soáng. Chuùng ta khoâng coù thì giôø ñeå maø thaûo luaän caân nhaéc taát caû nhöõng khaùm phaù aáy. Chuùng ta khoâng coù ñöôïc caùi xa hoa ngoài thaûo luaän haøng thaùng haøng naêm nhö theá. Chuùng ta phaûi nhìn thaúng vaøo xaõ hoäi loaøi ngöôøi, khaét khe hôn nöõa, xaõ hoäi Vieät Nam chuùng ta trong hieän taïi, ñeå thaûo luaän. Ta seõ nhìn nhaän thöïc traïng xaõ hoäi, phaûi nhìn nhaän söï coù maët cuûa caùc yù thöùc heä vaø cuûa caùc toân giaùo coù maët taïi xaõ hoäi ta, phaûi hoûi raèng trong hieän tình quaû thöïc toân giaùo cuûa ta coù theå ñoùng goùp gì ? Ñoùng goùp caùch naøo, vaø coù thöïc teá khoâng, hay chæ laø öôùc voïng laø aûo töôûng ? Ta seõ nhìn nhaän ñòa vò toân giaùo ta beân caïnh söï hieän dieän cuûa caùc toân giaùo khaùc nhö theá naøo trong xaõ hoäi ta. Ta seõ phuïng söï, khoâng phaûi cho moät toå chöùc toân giaùo, maø cho moät lyù töôûng toân giaùo. Noùi khaùc ta phuïng söï con ngöôøi, phuïng söï xaõ hoäi; trong quaù trình haønh ñoäng, toå chöùc toân giaùo khoâng phaûi cöùu caùnh maø laø phöông tieän. Noùi nhö theá khoâng phaûi laø chuû tröông raèng haõy bieán caùc ñoaøn theå toân giaùo thaønh nhöõng löïc löôïng xaõ hoäi vaø chính trò: noùi nhö theá chæ laø nhaán maïnh ñeán söï thöïc hieän lyù töôûng toân giaùo maø phaûn khaùng yù thöùc quy höôùng moïi hoaït ñoäng veà söï xaây döïng cho toå chöùc toân giaùo, ñeå cho "toân giaùo" mình theâm maïnh, theâm quyeàn theá ñeå "toân giaùo" mình chieám ñòa vò ñoäc toân. Neáu moät toân giaùo naøo queân laõng söï thöïc hieän lyù töôûng toân giaùo maø chæ nhaém ñeán söï baønh tröôùng theá löïc vaø toå chöùc thì toân giaùo aáy khoâng ñöôïc goïi laø toân giaùo nöõa. Ta phaûi thaønh khaån vaø thaän troïng nhaän thöùc söï khaùc bieät giöõa hình thöùc vaø noäi dung moät toân giaùo. Coù khi ñaït ñöôïc hình thöùc lôùn maïnh maø noäi dung ñaõ tan bieán vaø tieâu dieät, vì leõ nhöõng phöông tieän ñeå ñaït ñeán hình thöùc lôùn maïnh aáy ñaõ ñi ngöôïc laïi tinh thaàn cuûa toân giaùo aáy.

Cho neân moät cuoäc ñoái thoaïi giöõa ngöôøi Phaät töû vôùi ngöôøi Phaät töû, giöõa ngöôøi Phaät töû vôùi ngöôøi "khoâng" Phaät töû, phaûi laø moät cuoäc ñoái thoaïi giöõa nhöõng ngöôøi coù thieän chí - chæ nhaém ñeán con ngöôøi. Tröôùc heát neáu ta ñeå thì giôø baøn veà Nieát Baøn, baøn veà Thieân Ñöôøng, baøn veà söï soáng beân kia caùi cheát, chuùng ta seõ coøn bò ngaên caùch nhau maõi maõi baèng nhöõng giaû thuyeát sieâu hình khoâng theå kieåm soaùt, nhöõng sai bieät ñaõ gaây quaù nhieàu thöông tích cho lòch söû. Ta coù theå nghe Ñöùc Khoâng Töû "vò naêng söï sinh, yeân naêng söï töû" hay nghe Phaät Thích Ca: "Ñöøng coù hoûi raèng theá giôùi naøy höõu haïn hay voâ haïn, höõu cuøng hay voâ cuøng. Duø noù höõu haïn hay voâ haïn, höõu cuøng hay voâ cuøng thì ñieàu maø chuùng ta phaûi coâng nhaän tröôùc tieân laø ñau khoå cuûa cuoäc ñôøi laø moät hieän thöïc."

Vì vaäy, ta baét ñaàu töø söï khoå ñau, töø con ngöôøi maø khoâng phaûi töø theá giôùi sieâu hình.