Töø theá kyû thöù möôøi chín ñeán nay, khoa hoïc tieán trieån moät caùch voâ cuøng nhanh choùng, vaø chòu aûnh höôûng aáy, trieát hoïc cuõng raát coù tieán boä. Trieát hoïc Taây phöông caän ñaïi töø ñoä aáy ñaõ baét ñaàu ñöôïc kieán thieát treân nhöõng khaùm phaù khoa hoïc neân ñaõ lìa boû ñöôïc raát nhieàu giaû thuyeát vaø huyeàn ñaøm vu vô, thieáu caên cöù. Moät maët, trieát hoïc xoâng vaøo lónh vöïc toân giaùo ñeå chæ roõ nhöõng gì chæ laø thaàn thoaïi vaø huyeån töôïng, moät maët khaùc phoùng nhöõng chaân trôøi môùi cho khoa hoïc höôùng tôùi. Caû ba gioøng toân giaùo, trieát hoïc vaø khoa hoïc vì theá ñeàu ñöôïc thuùc ñaåy tieán boä. Nhaän thöùc veà toân giaùo, duø muoán coâng nhaän hay khoâng, cuõng ñaõ bieán ñoåi moät caùch ñaùng keå. Trieát hoïc vaø khoa hoïc khoâng phuï thuoäc vaøo thaàn hoïc nhö ôû thôøi Trung coå nöõa maø ñaõ taùch rieâng ra moät caùch hoaøn toaøn ñoäc laäp vaø trôû veà chænh lyù cho nhaän thöùc toân giaùo.

Nhöõng tö töôûng gia quaù khích ñaõ cho raèng thôøi ñaïi môùi chæ caàn ñeán khoa hoïc. Ñaây laø moät ñieàu nhaàm laãn bôûi vì giöõa khoa hoïc vaø trieát hoïc coù nhöõng lieân heä maät thieát, nhaát laø nhöõng lieân heä coù tính caùch khai thoâng vaø gôïi yù veà phaàn trieát hoïc. Veà phaàn toân giaùo, lòch söû ñaõ chöùng toû raèng toân giaùo laø neàn taûng, laø yeáu toá quan troïng cuûa ñoaøn keát xaõ hoäi. Tín ngöôõng tính cuõng laø xaõ hoäi tính cuûa con ngöôøi. Noùi raèng thôøi ñaïi khoa hoïc khoâng caàn ñeán toân giaùo hoaëc noùi raèng phaûi huûy boû toân giaùo töùc laø khoâng nhaän thöùc ñöôïc söï thöïc aáy, töùc laø tin töôûng quaù ôû giaù trò cuûa thuyeát tam thôøi kyø cuûa nhaø trieát hoïc Phaùp.

Cöù nhìn vaøo thöïc traïng xaõ hoäi theá giôùi ngaøy nay thì bieát. Toân giaùo ñang ñoùng vai troø taïo neân xaõ hoäi tính cuûa caùc khoái. Ñaïi khaùi khoái AÂu Chaâu coù Coâng giaùo, khoái Caän Ñoâng coù Hoài giaùo, khoái Trung Ñoâng coù AÁn giaùo. Vaø roát cuoäc ta thaáy xaõ hoäi khoâng theå khoâng coù nhöõng heä thoáng tín ngöôõng ñöôïc xem nhö yeáu toá taïo thaønh xaõ hoäi tính. Yeáu toá toân giaùo trong theá thaêng baèng cuûa chính trò laø moät caùi gì khoâng theå phuû nhaän ñöôïc.

Nhöng coù hai caâu hoûi ñöôïc ñaët ra. Caâu hoûi thöù nhaát lieân heä ñeán söï phaân bieät ranh giôùi giöõa toân giaùo vaø chính trò, caâu hoûi thöù hai lieân heä ñeán baûn chaát cuûa toân giaùo vaø aûnh höôûng toân giaùo trong sinh hoaït xaõ hoäi vaø trong nhöõng xung ñoät chuû nghóa.

Ta haõy ñaët caâu hoûi thöù nhaát. Neáu toân giaùo laø chaát lieäu cuûa xaõ hoäi tính, vaø neáu chính trò laø quyeàn bính söû duïng xaõ hoäi tính aáy ñeå thöïc hieän nhöõng ñieàu mô öôùc, thì ñaâu laø ranh giôùi vaø quyeàn haïn giöõa giaùo quyeàn vaø chính quyeàn? Giaùo quyeàn vaø chính quyeàn coù phaûi laø hai thöù quyeàn haïn hoaøn toaøn khoâng leä thuoäc gì nhau khoâng? Theo chuùng toâi töôûng, moïi söï giaûn löôïc hoùa vaán ñeà ñeàu khoâng ñem ñeán cho ta moät caùi nhìn xaùc thöïc. Moïi hieän töôïng trong xaõ hoäi ñeàu coù lieân heä vôùi nhau moät caùch raát maät thieát vaø khoâng bao giôø coù nhöõng ranh giôùi tuyeät ñoái giöõa hieän töôïng naøy vôùi hieän töôïng kia, ñuùng nhö nguyeân lyù voâ ngaõ ñaõ cho ta thaáy. Vì vaäy trong khi xeùt vaán ñeà chuùng ta phaûi coá gaéng traùnh leà loái caét xeùn, baèng trí oùc ta, caùi thöïc taïi phieàn taïp kia ra thaønh nhieàu mieáng nhoû rôøi raïc.

Ñoái töôïng cuûa toân giaùo laø con ngöôøi maø ñoái tö?ng cuûa chính trò cuõng laø con ngöôøi, vaø duø con ngöôøi tinh thaàn hay con ngöôøi vaät chaát cuõng laø con ngöôøi, cuõng laø nhöõng khía caïnh lieân heä nhau cuûa con ngöôøi. Nhö theá laøm sao toân giaùo vaø chính trò khoâng coù nhöõng töông quan cho ñöôïc. Ñieàu ta coù theå noùi laø trong khi chính trò duøng nhöõng quyeàn haønh quaân söï thì toân giaùo duøng nhöõng quyeàn haønh tinh thaàn vaø tình caûm; trong khi chính trò duøng nhöõng phöông tieän luaät phaùp thì toân giaùo duøng nhöõng phöông tieän ñaïo ñöùc.

Moät beân laø phaùp trò vaø moät beân laø ñöùc trò. Neáu coù söï aùp duïng ñöùc trò theâm vaøo trong maët phaùp trò töùc laø coù söï söû duïng tinh thaàn toân giaùo ñaïo ñöùc trong phaïm vi chính trò. Trong phaïm vi toân giaùo nhaát laø trong nhöõng toân giaùo maø giaùo quyeàn quyeát ñònh moïi söï aùp duïng phaùp trò. Vaø nhö theá phöông phaùp cuûa chính trò ñöôïc aùp duïng ít nhieàu trong phaïm vi toân giaùo. Ñaùng lyù ra, theo öôùc muoán cuûa con ngöôøi, toân giaùo chæ ñöôïc thuaàn tuùy döïng treân ñöùc trò. Ta cuõng neân hieåu toân giaùo nhö nhöõng löïc löôïng vaên hoùa maø trung taâm laø moät yù thöùc heä. Toân giaùo cuõng nhö chính trò, nhaém ñeán ñoái töôïng con ngöôøi vaø ñeán söï thöïc hieän theá giôùi lyù töôûng cuûa con ngöôøi, hoaëc ngay treân traùi ñaát naøy, hoaëc ôû moät thieân ñöôøng ngoaøi traùi ñaát naøy. Nhöng duø treân traùi ñaát naøy hay ôû moät thieân ñöôøng ngoaøi traùi ñaát naøy thì cuõng vaãn laø nhöõng con ngöôøi naøy, nhöõng con ngöôøi maø ta gaëp gôõ vaø cuøng chung soáng hoâm nay. Cuõng nhöõng con ngöôøi aáy chòu aûnh höôûng, chòu söï höôùng daãn, chòu söï chi phoái vaø chòu nhöõng meänh leänh cuûa toân giaùo vaø cuûa chính trò - duø laø do chính con ngöôøi taïo ra. Vaø nhö theá phaûi coù maâu thuaãn, bôûi vì coù hôn moät ñöôøng loái, hôn moät meânh leänh. Töø xöa ñeán nay ñaõ coù nhöõng choáng baùng vaø nhöõng hôïp taùc giöõa caùc nhaø vaên hoùa (ta taïm goùi chöõ toân giaùo trong chöõ vaên hoùa) vaø caùc nhaø chính trò. Caùc nhaø chính trò luoân luoân ñi tìm nhöõng nhaø vaên hoùa ñeå lôïi duïng (xin noùi traéng - vôùi laïi chöõ lôïi duïng khoâng coù nghóa gì xaáu), bôûi vì chính trò naøo cuõng phaûi coù quaàn chuùng maø tö traøo vaên hoùa naøo loâi keùo ñöôïc quaàn chuùng thì coù theå baûo ñaûm cho söï ñöùng vöõng cuûa moät theá chính trò. 

Ta haõy laáy ít ví duï ôû xaõ hoäi noâng nghieäp Trung Hoa ngaøy xöa. Moät neàn vaên hoùa chuû tröông ñeà cao chöõ Trung coá nhieân ñöôïc caùc oâng vua öa thích. Chöõ Trung ñaõ mang yù nghóa trung vôùi moät oâng vua, trung vôùi moät trieàu ñaïi, moät doøng hoï. Vaø leänh vua phaûi ñöôïc trieät ñeå tuaân theo, duø ñoù laø leänh ban cho mình caùi cheát: "quaân söû thaàn töû, thaàn baát töû baát trung." Giaùo lyù Trung quaân khi ñaõ ñöôïc nhieàu ngöôøi theo vaø suøng kính nhö moät nguyeân lyù toân giaùo (ñoù laø coâng trình cuûa nhaø vaên hoùa cuõng nhö nhaø toân giaùo) coù theå boài ñaép vaø giöõ gìn moät caùch raát höõu hieäu cho söï toàn taïi cuûa moät oâng vua, moät chính quyeàn. Thöôøng thöôøng moät oâng vua, vì muoán toû cho ngöôøi só phu bieát laø mình phuïc thieän, môùi mieãn cöôõng baèng loøng nguyeân taéc: "daân vi quyù, xaõ taéc thöù chi, quaân vi khinh," kyø thöïc raát muoán ngöôøi ta xem mình nhö laø cha meï. Khoâng nhöõng theá, coøn baèng loøng töï nhaän mình laø con trôøi nöõa, nhö söï saép xeáp cuûa nhaø vaên hoùa vaø toân giaùo. Thôø vua trôû thaønh moät toân giaùo, bôûi vì vua khoâng nhöõng laø nhaø chính trò maø coøn laø thieân töû, ngöôøi thuaän thieân haønh ñaïo. Vaø giaùo quyeàn hôïp löïc vôùi quaân quyeàn. Caû hai beân ñeàu coù lôïi, moät beân laø chính quyeàn ñöôïc vöõng chaõi, moät beân laø giaùo quyeàn vaø giaùo lyù ñöôïc naâng ñôõ, toân giaùo, phaùt trieån aûnh höôûng vaø theá löïc trong quaàn chuùng. Neáu nhaø chính trò ñi tìm nhaø vaên hoùa, thì nhaø vaên hoùa cuõng ñi tìm nhaø chính trò. 

Tuy nhieân ta phaûi ghi nhaän ñieàu naøy: thöôøng thöôøng nhaø chính trò, vì tin töôûng quaù nhieàu ôû khaû naêng cuûa quyeàn bính phaùp trò, neân coù theå tìm ñeán vôùi baát cöù moät tö traøo vaên hoùa naøo taïo ñöôïc xaõ hoäi tính maïnh nhaát trong xaõ hoäi mình, trong khi ñoù nhaø vaên hoùa (toâi noùi nhaø vaên hoùa chaân chính) thöôøng chæ nhìn vaøo khaû naêng thöïc hieän ñöôøng loái vaên hoùa mình nôi nhaø chính trò ñeå maø choïn maët göûi vaøng. Lyù do laø caùc nhaø vaên hoùa bieát raèng neáu coù nhaø chính trò gioûi chòu ñi theo hoï thì hoï seõ coù theâm moät phöông tieän saéc beùn nöõa ñeå thöïc hieän neàn vaên hoùa aáy, ngoaøi nhöõng phöông tieän vaên hoùa cuûa chính hoï. Nhöõng nhaø vaên maø cöù xu phuï vaøo baát cöù moät chính quyeàn naøo thì ñeàu laø nhöõng nhaø vaên hoùa noâ dòch khoâng coù lyù töôûng. Nhöõng nhaø vaên hoùa coù lyù töôûng thì luoân luoân höôùng ñeán moät töông lai ñeïp hôn hieän taïi, vaø coù yù duøng löïc löôïng vaên hoùa cuûa hoï ñeå buoäc nhaø chính trò thöïc hieän öôùc muoán chaân chính vaø tieán boä cuûa lyù töôûng kia. Vaên hoùa naøo cuõng muoán laø vaên hoùa daân toäc, toân giaùo naøo cuõng muoán laø quoác giaùo. Quoác giaùo khoâng phaûi nhö moät chöùc vò, maø laø moät hieän thöïc, ñeå maø thöïc hieän lyù töôûng. Trong xaõ hoäi ta ít ai chòu ñöïng ñöôïc yù nieäm moät quoác giaùo, nhöng maø söï thöïc cuûa taâm traïng caùc nhaø toân giaùo thì chöa chaéc.

Coá nhieân laø nhaø chính trò "sôï" nhaø vaên hoùa trong tröôøng hôïp nhaø vaên hoùa khoâng uûng hoä cho mình vaø coøn muoán cho mình laøm nhöõng ñieàu maø neáu mình laøm thì mình phaûi ñoå. (Nhö trong tröôøng hôïp nhaø chính trò ñoäc taøi: ñoäc taøi laø phöông tieän ñeå ñöùng vöõng laâu theâm). Vaø vì vaäy coù hieän töôïng ñaøn aùp nhöõng tö traøo vaên hoùa naøo coù cô hoäi keùo ñöôïc ña soá quaàn chuùng theo vaø ñang laø moät söï ñe doïa cho söï toàn taïi cuûa chính quyeàn. Chæ coù nhöõng nhaø vaên hoùa noâ dòch môùi ñöôïc baûo ñaûm trong moät chính theå ñoäc taøi, coøn nhöõng nhaø vaên hoùa choáng ñoái bao giôø cuõng bò ñe doïa. Khi moät tö traøo vaên hoùa lôùn maïnh, nhaø chính trò seõ khoâng daùm ñe doïa nöõa vaø baét buoäc phaûi vuoát ve, hoaëc thoa dòu, hoaëc naâng chieàu. Söï naâng chieàu ñöùng ñaén nhaát laø thöïc hieän soát saéng nhöõng lyù töôûng vaên hoùa kia duø söï thöïc hieän ñoù ñoøi hoûi can ñaûm, nhöôïng boä vaø hy sinh. Trong tröôøng hôïp moät tö traøo vaên hoùa naøo ñoù maø ñöôïc höôùng daãn bôûi nhöõng ñoäng cô quyeàn theá vaø danh lôïi, vaø neáu tö traøo ñoù lôùn maïnh thì ñoù laø moät ñieàu ñaïi baát haïnh cho xaõ hoäi. Chính quyeàn seõ phaûi xu phuï theo ñoù, neáu muoán ñöùng vöõng; vaø xu phuï theo töùc laø phuïng söï cho boùng toái vaø cho ñau khoå cuûa xaõ hoäi. Nhaø vaên hoùa maø ñi laàm ñöôøng thì coøn taøn haïi hôn nhaø chính trò nhieàu. Trong khi nhaø chính trò ñi tìm haäu thuaãn quaàn chuùng nôi nhaø vaên hoùa thì nhaø vaên hoùa, ngoaøi coâng vieäc phaùt huy höôùng daãn vaø thöïc hieän baèng nhöõng phöông tieän cuûa mình, cuõng ñeå maét tôùi nhöõng nhaø chính trò maø hoï nhaém coù khaû naêng thöïc hieän vaên hoùa hoï. 

Vieäc ñi chu du cuûa Khoång Töû qua caùc nöôùc chaúng haïn laø ñeå tìm nhöõng chính quyeàn coù thieän chí vaø khaû naêng thöïc hieän ñöôøng loái vaên hoùa Khoång Töû. Ít coù oâng vua naøo chòu laø vì vaên hoùa ñoù chöa phaûi laø moät thöïc theå maø môùi laø moät döï aùn. Neáu ñöùc Khoång Töû tröôùc tieân chòu khoù môû tröôøng daïy hoïc, chòu khoù phoå bieán ñöôøng loái, laøm cho yù thöùc heä mình trôû thaønh xaõ hoäi tính cuûa moät xöù sôû thì khoâng caàn chu du tìm kieám cuõng seõ coù nhaø chính trò tìm ñeán. Nhöng nhaø laøm vaên hoùa khoâng haún laø ñeå cho nhaø chính trò tìm ñeán: laøm vaên hoùa laø coá theå hieän moät yù thöùc heä trong söï soáng cuûa con ngöôøi, baèng nhöõng phöông tieän saün coù trong phaïm vi vaên hoùa. Vaø chöøng ñoù cuõng ñaõ laø ñaùng keå laém roài. Khi vaên hoùa ñaõ trôû thaønh söï soi saùng cho öôùc voïng vaø yù chí cuûa quaàn chuùng thì töï khaéc baèng caùch naøy hay caùch khaùc noù ñöôïc thöïc hieän. Chaát lieäu vaên hoùa cuûa moät löïc löôïng xaõ hoäi bao giôø cuõng coù aûnh höôûng treân sinh hoaït moïi maët cuûa xaõ hoäi aáy. Nhaø chính trò bao giôø cuõng caàn ñeán nhaø vaên hoùa vaø do ñoù khoâng theå naøo coù söï phaân bieät roõ reät veà phöông dieän noäi dung. Chính trò muoán vaên hoùa phuïc vuï mình vaø vaên hoùa cuõng muoán chính trò phuïc vuï mình: ñoù laø moät söï thöïc lòch söû. Toân giaùo, döôùi con maét cuûa nhaø xaõ hoäi hoïc, naèm goïn trong phaïm vi vaên hoùa, vaø vì vaäy cuõng naèm trong söï thöïc ñoù. Nhaø thaàn hoïc coù theå khoâng ñoàng yù veà ñieåm naøy.

Neáu coù ranh giôùi giöõa vaên hoùa vaø chính trò thì ranh giôùi ñoù chính laø söï phaân bieät nhöõng khí cuï, nhöõng phöông tieän. Nhaø chính trò coù nhöõng khí cuï vaø phöông tieän khaùc nhaø vaên hoùa; söï laïm duïng khí cuï cuûa nhau khieán cho hai beân dính vaøo nhau vaø vaên hoùa seõ maát ñaëc tính vaên hoùa.

Roõ raøng nhaát laø trong tröôøng hôïp toân giaùo: toân giaùo xen vaøo chính trò coù nghóa laø toân giaùo muoán duøng ñeán nhöõng phöông tieän chính trò hoaëc ñeå thöïc hieän lyù töôûng mình hoaëc ñeå phaùt trieån uy quyeàn vaø theá löïc mình trong xaõ hoäi. Coù theå coù toân giaùo quan nieäm raèng ñieàu ñoù laø ñieàu töï nhieân, nhöng cuõng coù nhöõng toân giaùo khaùc khoâng theå chaáp nhaän nhö vaäy. Ví duï trong tröôøng hôïp ñaïo Phaät. Ñaïo Phaät coù theå nhaän söï baûo trôï cuûa chính quyeàn trong tröôøng hôïp nhaø chính trò thaáy lyù töôûng ñaïo Phaät thích hôïp vôùi ñöôøng loái hoï (nhö tröôøng hôïp vua Asoka ôû AÁn vaø caùc vua trieàu Lyù Vieät Nam) nhöng ñaïo Phaät khoâng bao giôø muoán naém laáy quyeàn bính hoaëc coù yù thao tuùng chính quyeàn. Tuy theá coù nhöõng toân giaùo töï nhaän quyeàn haønh chæ ñaïo tinh thaàn cho caû chính trò vaø nhö theá, ngoaøi phöông dieän ñöùc trò, nhöõng toân giaùo aáy, qua trung gian cuûa chính quyeàn, duøng caû phöông tieän phaùp trò nöõa. Ngöôøi laõnh ñaïo toân giaùo trôû thaønh vua cuûa caùc oâng vua, toång thoáng cuûa caùc oâng toång thoáng. ÔÛ nhöõng xaõ hoäi chæ coù moät toân giaùo ñaùng keå thì ñieàu naøy coù theå thöïc hieän, nhöng ôû nhöõng xaõ hoäi coù nhieàu toân giaùo, ñieàu naøy laø moät ñieàu nguy hieåm.

Toân giaùo ñaõ ñaønh phaûi coù nhöõng ñoùng goùp trong xaõ hoäi - ñoùng goùp nhöõng gì raát quan troïng nhö laø taïo neân xaõ hoäi tính chaúng haïn - nhöng chæ coù theå ñoùng goùp vôùi tö caùch toân giaùo. Neáu khoâng, toân giaùo seõ khoâng coøn laø toân giaùo nöõa. Noùi raèng haøm soá toân giaùo raát quan troïng trong baøi toaùn chính trò khoâng coù nghóa laø noùi raèng toân giaùo coù theå ñoùng vai troø chính trò. Neáu toân giaùo khoâng coøn laø haøm soá toân giaùo nöõa maø laïi laø moät thöù haøm soá khaùc.

Baây giôø ta haõy thöû xeùt ñeán caâu noùi thöù hai, caâu hoûi coù lieân heä ñeán vaán ñeà baûn chaát vaø aûnh höôûng cuûa toân giaùo trong moïi sinh hoaït xaõ hoäi, trong ñoù coù sinh hoaït chính trò. Coá nhieân ai cuõng thaáy raèng moïi sinh hoaït xaõ hoäi chòu aûnh höôûng ít nhieàu cuûa toân giaùo, nghóa laø chòu aûnh höôûng caùi chaát lieäu ñaõ taïo neân xaõ hoäi tính cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi ñoù. Tuy nhieân khoâng phaûi caùc toân giaùo ñeàu coù coâng nhö nhau. Xaõ hoäi chæ coù theå tieán boä neáu nhaän thöùc veà toân giaùo coù tieán boä. Nhöõng nhaän thöùc coá chaáp veà toân giaùo ñaõ keàm haõm söï tieán boä cuûa nhaân loaïi nhieàu laém, lòch söû vaên hoùa cho ta thaáy ñieàu ñoù. Nhöng tieán boä cuûa xaõ hoäi, trong ñoù coù tieán boä khoa hoïc, giuùp cho söï tieán boä veà nhaän thöùc toân giaùo vaø ngöôïc laïi nhöõng tieán boä veà nhaän thöùc toân giaùo cuõng laøm ñieàu kieän cho xaõ hoäi tieán boä. Vaäy neân coá chaáp vaøo nhöõng giaùo ñieàu ñaõ trôû thaønh ngaây thô tröôùc söï tieán boä cuûa khoa hoïc töùc laø caûn trôû böôùc ñi cuûa khoa hoïc vaø cuõng töùc laø quaù tin ôû söï lyù giaûi cuûa mình ñoái vôùi noäi dung cuûa toân giaùo mình ñang theo.

Tuy nhieân thaùi ñoä khoâng côûi môû cuûa ngöôøi tín ñoà khoâng haún laø keát quaû cuûa moät leà loái nhaän thöùc ñaõ ñoùng khung ngöôøi tín ñoà aáy laïi, maø coøn laø keát quaû cuûa caùi baûn chaát toân giaùo maø giaùo ñieàu caên baûn ñöôïc xaây döïng treân nhöõng nhaän thöùc coù tính caùch thaàn thoaïi vaø khoâng theå ñöùng vöõng hoaøi ñöôïc tröôùc söï tieán boä cuûa nhaän thöùc khoa hoïc.

Ñaønh raèng tín ngöôõng tính trong con ngöôøi laø moät caùi gì khoâng theå tieâu dieät ñöôïc vaø ñaønh raèng ñöùc tin toân giaùo quaû thöïc caàn thieát cho söï keát hôïp cuûa caùc löïc löôïng xaõ hoäi, nhöng coù nhöõng toân giaùo (vaø coù nhöõng thaùi ñoä nhaän thöùc veà toân giaùo) coù theå ngaên caûn vaø laøm chaäm laïi söï tieán hoùa cuûa tö töôûng, khoa hoïc, xaõ hoäi, vaø gaây neân taâm traïng cuoàng tín raát nguy haïi cho nhaân loaïi, trong khi ñoù coù nhöõng toân giaùo coù baûn chaát thích hôïp vôùi söï phaùt trieån cuûa tinh thaàn töï do, daân chuû vaø khuyeán khích moïi tieán boä cuûa nhaân loaïi veà phöông dieän sinh hoaït xaõ hoäi cuõng nhö veà phöông dieän taâm linh, tình caûm.

Tinh thaàn voâ tö cuûa nhaø khoa hoïc vaø taâm traïng thao thöùc ñi tìm chaân lyù moät caùch khaùch quan cuûa nhaø trieát hoïc (chöù khoâng phaûi laø nhaø thaàn hoïc) caàn phaûi ñöôïc chieáu roïi vaøo toân giaùo ñeå giuùp cho nhaän thöùc veà toân giaùo ñöôïc saùng toû vaø tieán boä. Moät khi con ngöôøi coù ñöôïc nhaän thöùc tænh taùo veà toân giaùo (ñöùc tin nôi toân giaùo khoâng caàn vaø khoâng neân laø moät ñöùc tin say meâ voâ ñieàu kieän) thì con ngöôøi seõ coù nhöõng khaùm phaù môùi laï veà toân giaùo vaø traùnh ñöôïc cho nhau nhöõng va chaïm khoâng caàn thieát - nhöõng va chaïm bao giôø cuõng gaây oaùn thuø cheát choùc vaø khoå ñau cho nhaân loaïi.