NOÙI CHUYEÄN VEÀ VAÁN ÑEÀ ÑOÙNG GOÙP

Öôùc muoán cuûa toâi khi vieát baøi naøy laø ñöôïc haàu chuyeän vôùi caùc baïn ñoïc, nhaát laø vôùi caùc baïn ñoïc khoâng phaûi laø Phaät töû, veà vaán ñeà Ñaïo Phaät coù theå ñoùng goùp ñöôïc gì trong coâng cuoäc khai môû con ñöôøng thoaùt cho hieän traïng. Toâi coù nhieàu ñieàu muoán noùi nhöng laïi caûm thaáy khoâng tin töôûng maáy nôi khaû naêng dieãn ñaït cuûa toâi vaø caû nôi chöõ nghóa maø toâi phaûi duøng nhö laø coâng cuï duy nhaát ñeå thieát laäp caûm thoâng. Noùi nhö theá khoâng phaûi laø ñeå laäp laïi lôøi cuûa ngöôøi xöa veà giaù trò töông ñoái cuûa vaên töï ngoân ngöõ, maø chæ laø ñeå dieãn taû moät taâm traïng raát thöïc vaø raát thaønh thöïc. Chöõ nghóa cuûa chuùng ta bò oám ñau caû roài vaø heã môû mieäng laø töùc khaéc ta bò hieåu laàm. Toâi ñaõ ngoài hôn moät giôø ñoàng hoà tröôùc tôø giaáy traéng ñeå suy nghó veà caùi ñeà cuûa baøi naày. Tröôùc tieân toâi ñònh laáy caùi ñeà: Söï caàn thieát cuûa moät yù thöùc heä Phaät giaùo. Nhöng laäp töùc sau khi vieát caâu ñoù leân giaáy, toâi thaáy noù phaûn laïi ñieàu toâi muoán noùi. Chöõ "söï caàn thieát" thì deã gaây hieåu laàm, chöõ "yù thöùc heä" khoâng theå noùi ñöôïc caùi toâi muoán noùi, coøn chöõ "moät" laïi caøng nguy hieåm hôn, toâi raát nghi ngôø veà giaù trò caûm thoâng maø chöõ "yù thöùc heä" coù theå ñoùng goùp. Saün cuoán töï ñieån treân baøn, toâi tìm chöõ ideology, vaø toâi thaáy: the system of beliefs characteristic of a person or of a school of thought. Neáu chöõ yù thöùc heä maø coù nghóa aáy thì quaû thöïc toâi khoâng daùm duøng. Chuùng ta khoâng caàn coù theâm moät yù thöùc heä naøo nöõa, duø laø yù thöùc heä Phaät giaùo. Xin caùc baïn kieân nhaãn, toâi chöa noùi ñöôïc heát yù toâi. Toâi muoán noùi raèng coù theâm moät heä thoáng tö kieán nöõa thì cuõng chæ gaây theâm ñoäng chaïm vaø khoå ñau duø nhöõng tö kieán ñoù ñöôïc tin laø chính kieán (vues justes).

Toâi ñi tìm chöõ khaùc. Toâi öa chöõ neàn ñaïo lyù, vaø sau khi xoùa boû caâu treân, toâi vieát: Suy tö veà neàn ñaïo lyù cuûa thôøi ñaïi. Nhöng maø vöøa vieát xong caâu aáy, toâi bieát ngay laø noù cuõng laïi phaûn toâi. "Neàn ñaïo lyù" theá naøo cuõng seõ ñöôïc hieåu theo nghóa moät neàn toân giaùo, moät neàn luaân lyù v.v…

Maø toâi thì toâi khoâng thích noùi veà toân giaùo vaø veà luaân lyù bôûi vì toâi cuõng gheùt toân giaùo vaø luaân lyù, cuõng coù thaønh kieán veà toân giaùo vaø luaân lyù nhö phaàn lôùn caùc baïn. Noùi moät caùch khaùc hôn, nhöõng chöõ toân giaùo vaø luaân lyù cuõng bò oám ñau caû roài vaø chuùng khoâng chuyeân chôû ñöôïc yù nghóa nguyeân thæ cuûa chuùng, vì vaäy chuùng ta khoâng coøn tin nôi chuùng.

Toâi laïi ñi tìm nhöõng chöõ khaùc nöõa, nhöng tìm khoâng ra. Toâi muoán tìm moät chöõ ñeå maø dieãn taû caùi yù: nhöõng nguyeân lyù linh ñoäng saùng toû coù theå nhaän thöùc ñöôïc baèng trí tueä vaø baèng thöïc nghieäm taâm linh, nhöõng nguyeân lyù aáy chæ laø nhöõng coâng cuï höôùng daãn moïi thöïc hieän; chuùng khoâng phaûi laø nhöõng giaùo ñieàu, cuõng khoâng phaûi nhöõng moâ taû veà thöïc taïi, chuùng khoâng phaûi laø chaân lyù muoân ñôøi maø chæ laø nguyeân lyù linh ñoäng, chuùng khoâng theå khoâng bieán hình vaø khoâ cheát neáu ñöôïc nhaän thöùc baèng khaùi nieäm vaø dieãn taû baèng danh ngoân; chuùng chæ coù theå nhìn thaáy trong thöïc taïi thôøi gian vaø khoâng gian maø khoâng theå nhaän thöùc suoâng qua giaùo chæ cuûa nhöõng baäc thaùnh trieát.

Caùi môù töø ngöõ treân cuõng chæ laø moät soá töø ngöõ ít nhieàu ñaõ bò oám ñau neân toâi cuõng xin baïn ñoïc ñöøng ñeå yù tôùi chuùng moät caùch quaù ñaùng. Chæ xin baïn ñoïc bieát cho raèng caùi maø toâi vöøa coá dieãn taû khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm trieát hoïc coù tính caùch sieâu hình vieãn voâng khoâng dính daùng gì ñeán thöïc teá, nghóa laø ñeán con ñöôøng thoaùt caáp baùch cuûa chuùng ta. Toâi tin raèng noù laø thöïc teá nhaát. Noù khoâng phaûi laø gaàn thöïc taïi maø laø baûn thaân cuûa thöïc taïi. Toâi seõ xin coá gaéng söû duïng môù danh töø oám yeáu cuûa toâi ñeå mong giaûi thích theâm veà nhöõng ñieàu toâi muoán ñöôïc baïn nghe.

Thôøi ñaïi cuûa chuùng ta laø thôøi ñaïi tranh chaáp giöõa caùc theá löïc chính trò, kinh teá, vaø nhaát laø giöõa caùc yù thöùc heä, töùc laø nhöõng heä thoáng nhaän thöùc veà thöïc taïi vaø veà ñöôøng loái xaây döïng caûi bieán thöïc taïi. Hai thöù ñoù, 1) nhaän thöùc veà thöïc taïi vaø 2) nhaän thöùc veà ñöôøng loái xaây döïng vaø caûi bieán thöïc taïi, ñeàu ñöôïc coi nhö laø chaân lyù, baát cöù ôû trong yù thöùc heä naøo. Maø ñaõ laø chaân lyù thì ai cuõng phaûi tuaân theo, ai cuõng phaûi tin vaøo, ai cuõng phaûi toân thôø. Nhöng söï thöïc thì ta thaáy coù nhieàu yù thöùc heä quaù, nghóa laø nhieàu chaân lyù quaù. Ta bieát theo yù thöùc heä naøo ? Thöôøng thöôøng ta chæ chaáp nhaän moät yù thöùc heä, chaáp nhaän treân caên baûn sôû thích baây giôø cuûa ta, treân caên baûn nhöõng nhaän thöùc baây giôø cuûa ta vaø treân caên baûn nhöõng nhu caàu baây giôø cuûa ta. Khoâng nhöõng baây giôø maø coøn laø ôû ñaây, nghóa laø treân caû khoâng gian laãn thôøi gian. Chaáp nhaän moät yù thöùc heä roài thì ta phaûi phuû nhaän nhöõng yù thöùc heä khaùc, bôûi vì chaân lyù, nhö moïi ngöôøi thöôøng tin, chæ coù moät. Theá roài tin töôûng vaøo "chaân lyù" aáy vôùi moät taâm traïng cuûa moät keû ñaõ coù tín ngöôõng, ta beânh vöïc vaø thöïc hieän noù. Vaø trong khi beânh vöïc vaø thöïc hieän noù ta coù theå (vaø thöôøng thöôøng) ñoùng cöûa lyù trí cuûa ta laïi vaø töø choái moïi hieán daâng cuûa cuoäc ñôøi veà nhöõng söï thöïc giaûn dò hieån nhieân vaø linh ñoäng cuûa noù. Ta coù theå cuoàng tín nôi "chaân lyù tuyeät ñoái" cuûa ta ñeå gaây khoå ñau cho muoân ngaøn keû khaùc. May maén laém ta môùi coù dòp phaù ñöôïc thaønh trì kieán chaáp (kieán chaáp: ghì chaët laáy tö kieán) cuûa ta vaø heù thaáy ñöôïc söï sai laàm thieáu soùt vaø ngaây thô cuûa "chaân lyù" ta. Coù keû ñaõ suoát ñôøi tieâu xaøi maùu xöông cuûa ñoàng loaïi moät caùch hoang phí (cho ñeán noãi xöông chaát thaønh nuùi maùu chaûy thaønh soâng) ñeå thöïc hieän yù thöùc heä mình vaø maõi ñeán gaàn phuùt laâm chung môùi thaáy laø mình chöa heà "naém" ñöôïc chaân lyù. "Thaáy" nhö theá thì ñaõ quaù muoän roài, hoái haän cuõng voâ ích maø thoâi. Söï va chaïm cuûa caùc yù thöùc heä, cuûa caùc nieàm cuoàng tín ñaõ laø nguyeân do lôùn nhaát cho nhöõng ñoå vôõ vaø khoå ñau cuûa theá kyû ta. Chöùng bònh laø ôû ñoù, taïi sao toâi coøn daùm nghó veà vaán ñeà coù theâm moät yù thöùc heä nöõa ? Coù theâm ñeå maø ñau khoå theâm hay sao ?

Nhöng maø noùi nhö theá khoâng phaûi laø ta neân deïp boû heát moïi yù thöùc heä ñi. Deïp ñi ñeå maø chæ soáng theo nhu caàu vaø theo baûn naêng nhö laø thuù vaät sao ? Khoâng. Giaù trò con ngöôøi laø ôû choã bieát duøng lyù trí höôùng daãn cho haønh ñoäng. Vaán ñeà cuûa chuùng ta laø phaûi nhaän thöùc caùc yù thöùc heä nhö nhöõng coá gaéng dieãn taû sôû ñaéc noäi taâm veà söï quan saùt thöïc taïi maø khoâng phaûi laø nhöõng chaân lyù caàn phaûi tuaân theo vaø thöïc haønh theo moät caùch tuyeät ñoái.

Nhöõng dieãn taû veà sôû ñaéc noäi taâm trong khi quan saùt vaø soáng vôùi thöïc taïi, nhöõng dieãn taû aáy khoâng phaûi laø baûn thaân cuûa chaân lyù. Ñoù laø nhöõng phöông tieän höôùng daãn thöïc nghieäm chaân lyù linh ñoäng. Noùi chaân lyù linh ñoäng nghóa laø chaân lyù vôùi muoân ngaøn hình thaùi khoâng nhaát ñònh. Söï sai laïc cuûa con ngöôøi, theo ñaïo Phaät, laø ghì chaët laáy moät vaøi hình thaùi dieãn taû cuûa taâm linh veà chaân lyù vaø cho ñoù laø baûn thaân cuûa chaân lyù. "Nhöõng gì ta noùi chæ laø ñeå höôùng daãn ngöôøi tìm chaân lyù. Ñöøng laàm ñieàu ta noùi laø chaân lyù. Cuõng nhö ñöøng laàm ngoùn tay chæ maët traêng laø chính maët traêng." Ghì chaët laáy ngoùn tay cho ñoù laø moät maët traêng thì seõ maát maët traêng, nhöng boû ngoùn tay ñi thì khoâng coù caùch gì ñeå troâng thaáy maët traêng. Caùi ngoùn tay höôùng daãn aáy, nhöõng dieãn taû noäi taâm aáy, ñöôïc goïi laø nhöõng giaû thieát (prajnapti) - phöông tieän chæ baøy chaân lyù, nhöõng höôùng daãn thöïc nghieäm vaø thöïc hieän chaân lyù, maø khoâng phaûi laø chaân lyù.

Vaäy thì chæ caàn nhaän thöùc caùc yù thöùc heä laø nhöõng prajnapti thoâi, thì chuùng ta ñaõ coù theå traùnh cho nhau bieát bao nhieâu khoå ñau do cuoàng tín vaø coá chaáp gaây ra roài.

Bôûi vì coù muoân vaïn loái dieãn taû veà sôû ñaéc noäi taâm, coù muoân vaïn hình thöùc höôùng daãn thöïc ngieäm chaân lyù, cho neân moãi prajnapti chæ coù giaù trò trong moät thôøi gian, ôû moät phöông sôû, vaø chính prajnapti cuõng phaûi ñöôïc chuyeån bieán, boå tuùc (hay ñoâi khi phaûi ñöôïc huûy boû nöõa) ñeà coøn coù theå dieãn taû vaø höôùng daãn. Bôûi vì prajnapti chæ laø phöông tieän. Ví duï caùi prajnapti Duy vaät söû quan chaúng haïn, neáu thaáy khoâng coøn ñuùng nöõa, nghóa laø khoâng phuø hôïp vôùi nhaän thöùc baây giôø veà thöïc taïi xaõ hoäi nöõa, thì neân hoaëc chöõa laïi, hoaëc boû ñi. Caùi prajnapti naøo cuõng vaäy, duø laø caùi prajnapti Duy thöùc hay Baùt nhaõ. Lòch söû Phaät giaùo laø lòch söû cuûa nhöõng sinh thaønh, toàn taïi vaø bieán dieät keá tieáp nhau cuûa raát nhieàu caùc prajnapti, taát caû ñeàu baét nguoàn töø thöïc nghieäm taâm linh cuûa ñöùc Phaät trong lòch söû.

Thöïc tai luoân luoân chuyeån bieán (voâ thöôøng, antiya), caùc cô caáu kinh teá, vaên hoùa, chính trò v.v… cuûa xaõ hoäi luoân luoân chuyeån bieán cho neân caùc prajnapti, hình thaùi dieãn taû chaân lyù linh ñoäng cuûa thöïc taïi trong thôøi gian vaø khoâng gian, cuõng phaûi bieán chuyeån ñeå coøn coù theå tieáp tuïc laøm coâng vieäc dieãn taû vaø höôùng daãn aáy. Khoâng nhöõng chuyeån bieán maø ñoâi khi coøn phaûi töï huûy dieät ñeå nhöôøng choã cho nhöõng prajnapti khaùc, nhö ta ñaõ thaáy.

Vì moät prajnapti phaûi chuyeån bieán ñeå nhaän chòu aûnh höôûng caùc prajnapti khaùc ñeå ñöôïc boå tuùc, neân prajnapti ñoù cuõng ñoàng thôøi laø voâ ngaõ (anatman) nghóa laø khoâng coù tính caùch ñoàng nhaát trong khoâng gian vaø trong thôøi gian. Cho neân ghì chaët laáy moät prajnapti thöôøng haèng baát bieán töùc laø moät chuyeän laøm daïi doät nhaát, sai laàm nhaát, theo nhaän thöùc quan ñaïo Phaät.

Prajnapti bao giôø cuõng phaûi ñöôïc hieåu laø prajnapti cho ai, vaø trong nhöõng tröôøng hôïp naøo. Khoâng coù theå coù moät prajnapti chung cho muoân thôøi, muoán xöù vaø muoân ngöôøi, bôûi vì neáu thöïc taïi linh ñoäng thì chaân lyù veà thöïc taïi cuõng linh ñoäng vaø hình thaùi dieãn taû, höôùng daãn coâng vieäc thöïc nghieäm vaø thöïc hieän chaân lyù linh ñoäng aáy cuõng coù muoân ngaøn loái khaùc nhau.

Toâi xin keå moät caâu chuyeän veà Thieàn ñeå chöùng minh ñieàu ñoù. Coù moät taêng sinh leân haàu moät thieàn sö vaø hoûi: "Baïch Ngaøi, con choù coù Phaät tính khoâng ?." Thieàn sö traû lôøi "coù."

Hoâm sau coù moät taêng sinh khaùc leân caàu thieàn sö vaø cuõng hoûi caâu hoûi aáy: "Baïch Ngaøi, con choù coù Phaät tính khoâng ?." Thieàn sö traû lôøi "khoâng."

Caâu chuyeän chæ coù theå hieåu ñöôïc khi ta nhaän thöùc hai chöõ coù vaø khoâng nhö nhöõng prajnapti ñaëc bieät ñeå ñoái trò vôùi hai caên cô (tröôøng hôïp trí tueä vaø baûn chaát cuûa con ngöôøi) khaùc nhau.

Ñeå höôùng daãn söï chöùng nghieäm giaùc ngoä cuûa ngöôøi taêng sinh thöù nhaát, Thieàn sö duøng prajnapti "coù." Vôùi tröôøng hôïp ngöôøi taêng sinh thöù hai, chöõ "coù" seõ bò tieáp nhaän nhö moät giaùo ñieàu, moät chaân lyù tuyeät ñoái, neân khoâng coøn hieäu löïc laø moät prajnapti nöõa. Cho neân, ñeå kích ñoäng vaø xoâ ngaõ khuynh höôùng muoán giaùo ñieàu hoùa vaø chaân lyù hoùa caâu noùi "taát caû chuùng sinh ñeàu coù Phaät tính" nôi ngöôøi thöù hai - (khuynh höôùng ñoù khoâng coù nôi ngöôøi thöù nhaát), Thieàn sö ñaõ taøn nhaãn duøng chöõ "khoâng." Chöõ "khoâng" naøy seõ gaây baát an ñau ñôùn laøm ñoäng löïc phaù chaáp nôi ngöôøi taêng sinh thöù hai. Xoâ ñöôïc kieán chaáp thì noù hoaøn thaønh ñöôïc söù maïng höôùng daãn cho neân noù cuõng coù giaù trò prajnapti cuûa noù nhö chöõ "coù" trong tröôøng hôïp ngöôøi taêng sinh thöù nhaát.

Cho neân thaùi ñoä khoân kheùo nhaát cuûa ngöôøi ñi hoïc ñaïo laø khoâng ghì chaët laáy prajnapti maø chæ ñoùn nhaän prajnapti vôùi taát caû thao thöùc cuûa moät ngöôøi muoán thaáy chöù khoâng phaûi vôùi taát caû öôùc ao cuûa moät ngöôøi muoán tin. Thaùi ñoä aáy khieán ngöôøi theo ñaïo bieát söû duïng prajnapti, bieát ngoài, (thöøa = cöôõi) treân xe prajnapti ñeå ñi ñeán chaân lyù. Khaû naêng ñeå coù theå ñöøng bò noâ leä cho prajnapti ñöôïc goïi laø khaû naêng xaû, hay laø upeksa. Xaû nghóa laø ñöøng ghì chaët, nghóa laø bieát boû ñi. "Haõy boû taát caû ñeå maø ñöôïc taát caû" khoâng haún laø moät lôøi daïy luaân lyù; ñoù laø moät phöông chaâm nhaän thöùc.

Laøm moät chieác beø laø ñeå duøng chieác beø aáy maø sang soâng chôù khoâng phaûi laø ñeå mang chieác beø aáy treân vai cho theâm naëng. "Qua soâng roài thì phaûi boû chieác beø" ñoù laø giaùo lyù kinh Kim Cöông.

Chöa bieát xaû thì coøn chöa bieát naém. Trong nhöõng cuoán kinh höôùng daãn thöïc nghieäm taâm linh ñeå ñaïo ñaït giaùc ngoä, ñöùc Phaät thöôøng toû ra raát caån thaän baèng caùch nhaéc ñi nhaéc laïi hoaøi raèng lôøi Ngaøi chæ laø prajnapti thoâi maø khoâng neân ghì chaët laáy laøm chaân lyù. Ví duï trong kinh Baùt Nhaõ chaúng haïn, moãi khi noùi moät ñieàu gì quan troïng, ñöùc Phaät laäp laïi nhö sau: "na punar yathocyate."

Caâu ñoù coù nghóa laø: (tuy noùi theá) nhöng maø khoâng phaûi noùi theá ñaâu. Coù haøng traêm ñoaïn kinh mang theo caâu noùi aáy vaøo khuùc choùt. Trong kinh Kim Cang cuõng vaäy. Ta thaáy loái dieãn taû naøy ñöôïc laäp laïi nhieàu laàn: "Caùi maø Nhö Lai goïi laø Phaùp töôùng thì khoâng phaûi laø Phaùp töôùng cho neân môùi laø Phaùp töôùng."

Vaäy thì khi ñaët buùt vieát chöõ "yù thöùc heä" hay chöõ "neàn ñaïo lyù" chuùng ta coù theå ngaïi nguøng, bôûi vì neáu chöõ aáy khoâng ñöôïc nhaän nhö laø prajnapti thì quaû thöïc ta seõ bò hieåu laàm ngay.

Taát caû nhöõng danh töø cuûa ta duøng khoâng coù danh töø naøo maø khoâng laø Prajnapti. Moãi danh töø chöùa ñöïng moät noäi dung luoân luoân chuyeån bieán. Chuyeån bieán ñeán noãi coù luùc danh töø aáy mang moät noäi dung khaùc haún noäi dung ñaàu tieân noù mang. Thì taïi sao ta khoâng gieát nhöõng danh töø aáy ñi, khi chuùng ñaõ khoâng coøn ñuû söùc chuyeân chôû noäi dung nguyeân thæ cuûa noù vaø khoâng taïo ra danh töø môùi ñeå chuyeân chôû nhöõng noäi dung môùi ?

Coâng cuï dieãn ñaït loän xoän vaø ngheøo naøn nhö theá traùch sao ta chaúng thieáu ñöùc tin ôû khaû naêng cuûa noù khi chính ta ñaõ khoâng tin maáy ôû khaû naêng nhaän thöùc theo loái khaùi nieäm ?

Cho toâi ñöøng duøng chöõ "yù thöùc heä" nöõa hay chöõ "neàn ñaïo lyù" nöõa, maø ñöôïc duøng ngay chöõ prajnapti. Tuy nhieân vôùi chöõ prajnapti ta cuõng neân caån thaän bôûi vì chính noù cuõng coù theå bò oám ñau nhö baát cöù moät chöõ naøo khaùc. Vaäy toâi xin baét chöôùc ñöùc Phaät ñeå caên daën baïn ñoïc cuûa toâi: "Caùi maø toâi goïi laø prajnapti thì khoâng phaûi ñöôïc chaáp laø prajnapti thì môùi laø prajnapti."

Coù nhö theá roài, toâi môùi daùm ñaët ñaàu ñeà cho caùi baøi naøy cuûa toâi. Ñaàu ñeà aáy laø: "Ñeå ñaët neàn moùng cho moät prajnapti cuûa thôøi ñaïi."

Ñeå ñaët neàn moùng cho moät prajnapti cuûa thôøi ñaïi, ñaïo Phaät, theo choã chuùng toâi hieåu, coù theå coáng hieán nhöõng vieân ñaù sau ñaây :

1. - Thaùi ñoä khoâng coá chaáp raát caàn coù cuûa nhaän thöùc: Ñieàu naày chuùng ta coù theå thaáy trong phaàn treân cuûa baøi. Moät khi ñaõ nhaän thöùc raèng moïi prajnapti ñeàu chæ laø phöông tieän thì ngöôøi ta seõ khoâng coù thaùi ñoä suøng kính ñeán cuoàng tín moät lyù thuyeát naøo. Thöïc hieän ñöôïc thaùi ñoä voâ tröôùc (khoâng bò dính chaët vaøo moät giaùo ñieàu naøo, khoâng bò noâ leä cho prajnapti naøo), con ngöôøi coù nhieàu töï do vaø saùng suoát, luoân luoân yù thöùc raèng mình ñang ñi treân con ñöôøng tìm chaân lyù. Phaûi luoân luoân coù taâm traïng thao thöùc cuûa keû ñi tìm, cuûa ngöôøi caàu tieán maø khoâng neân coù taâm traïng caàu an vaø töï maõn cuûa keû töï cho mình ñaõ naém ñöôïc chaân lyù tuyeät ñoái. Nhö theá moät maët con ngöôøi khoâng giaùo ñieàu hoùa caùc prajnapti ñeå trôû thaønh chaät heïp, cuoàng tín, moät maët con ngöôøi môû roäng ñöôïc hai tay ñoùn tieáp nhöõng hieán daâng cuûa kinh nghieäm cuûa nhöõng trao ñoåi vaø ñoái thoaïi vôùi ñoàng loaïi. Chaáp nhaän moät ñieàu gì laøm chaân lyù tuyeät ñoái töùc laø chaám döùt ngay coâng cuoäc tìm kieám veà ñieàu aáy vaø do ñoù, maát heát xuùc tieáp vôùi doøng thöïc taïi linh ñoäng, töï giam mình trong moät voû cöùng ngaøn ñôøi. Moät ngöôøi treân naác thang cao nhaát roài thì khoâng coøn hy voïng coù theå böôùc leân naác thang thöù tö thöù naêm ñöôïc nöõa. Chaát chöùa nhöõng kieán thöùc ñeå roài keït treân böôùc ñöôøng thöïc nghieäm chaân lyù töùc laø rôi vaøo tình traïng beá taéc cuûa nhaän thöùc. Nhöõng "kieán thöùc" aáy, nhöõng "chaân lyù" maø ta bò dính chaët vaøo aáy, ñöôïc goïi laø nhöõng chöôùng ngaïi vaät cuûa tri thöùc. Chöôùng ngaïi vaät cuûa tri thöùc ôû ñaây chính laø tri thöùc vaäy (sôû tri chöôùng).

2. - Thaùi ñoä toân troïng thöïc nghieäm: Ñöùc Phaät, treân phöông dieän nhaän thöùc luaän, coù thaùi ñoä raát döùt khoaùt veà nhöõng vaán ñeà sieâu hình. Giaû thieát, suy tö vaø luaän ñaøm veà caùc vaán ñeà sieâu hình ñöôïc ñaïo Phaät xem nhö laø nhöõng vieäc laøm voâ boå, toán ``thì giôø. Khoâng nhöõng theá ñaïo Phaät coøn xem nhöõng vieäc ñoù laø coù haïi - coù haïi ôû choã voïng töôûng ra nhöõng ñieàu khoâng ai coù theå chöùng nghieäm ñöôïc, roài duøng nhöõng voïng töôûng aáy ñeå choáng phaù nhau, chia reõ nhau vaø gaây khoå ñau cho nhau.

Phaät Thích Ca khoâng muoán moân ñeä cuûa Ngaøi ñeå tri thöùc phieâu löu trong theá giôùi voïng töôûng sieâu hình.

Ngaøi luoân luoân töø choái nhöõng caâu hoûi thuoäc phaïm vi sieâu hình. Moät hoâm ñeå traû lôøi cho moät vò ñeä töû hoûi nhöõng caâu hoûi nhö theá Ngaøi noùi: "Naøy caùc vò, ñöøng neân thaéc maéc veà vaán ñeà vuõ truï naøy laø höõu haïn voâ haïn, höõu cuøng hay voâ cuøng. Duø noù höõu haïn hay voâ haïn, höõu cuøng hay voâ cuøng thì chuùng ta cuõng vaãn phaûi chaáp nhaän söï thöïc naøy tröôùc tieân: ñoù laø söï hieän höõu cuûa ñau khoå treân cuoäc ñôøi."

Nhö theá ñöùc Phaät muoán ñöa con ngöôøi trôû veà nhöõng vaán ñeà thöïc taïi cuûa cuoäc soáng. Trôû veà nhö theá khoâng phaûi laø ñeå chæ khö khö ñaët vaán ñeà côm aùo maø laø ñeå baét ñaàu moïi tìm kieám vaø thöïc hieän nôi moät neàn taûng xaùc thöïc vaø coù theå kieåm soaùt. Töù dieäu ñeá, giaùo lyù caên baûn cuûa ñaïo Phaät, khoâng haún laø moät quan nieäm nhaân sinh. Ñoù laø moät quan nieäm veà nhaän thöùc - bôûi vì ñaïo Phaät laø ñaïo nhaän thöùc, chöõ buddha coù nghóa laø ngöôøi ñaït ñöôïc nhaän thöùc vieân maõn. Töù dieäu ñeá laø boán söï thöïc coù tính caùch thöïc nghieäm. Söï thöïc thöù nhaát laø söï hieän höõu cuûa khoå ñau, cuûa u toái. Söï thöïc thöù hai laø söï hieän höõu cuûa nhöõng nguyeân do gaây neân khoå ñau u toái naøy. Söï thöïc thöù ba laø neáu coù nhöõng nguyeân do aáy cuõng coù theå tieâu dieät ñöôïc. Söï thöïc thöù tö laø vì u toái coù theå tieâu dieät ñöôïc cho neân phaûi coù nhöõng phöông phaùp vaø ñöôøng loái ñeå thöïc hieän söï tieâu dieät ñoù. Caû boán söï thöïc ñeàu laø nhöõng ñieàu caàn thieát, ruùt ra töø kinh nghieäm treân thöïc taïi. Baát cöù ai coù khaû naêng suy tö ñeàu phaûi coâng nhaän boán söï thöïc aáy. Moät sinh vieân y khoa, duø muoán duø khoâng, cuõng phaûi coâng nhaän boán söï thöïc aáy. Beänh taät, nguyeân do beänh taät, söï laønh beänh, vaø phöông phaùp trò lieäu: ñoù laø nhöõng söï thöïc Y hoïc maø cuõng laø nhöõng söï thöïc Phaät hoïc vaäy.

Baây giôø neáu ta cöù xaây prajnapti cuûa ta treân nhöõng thieát töôûng vaø huyeàn ñaøm sieâu hình thì ta coøn baát ñoàng yù kieán vôùi nhau ñeán muoân ñôøi. Ñöøng xaây prajnapti treân huyeàn töôûng, cuõng ñöøng xaây prajnapti treân tín ngöôõng. Chæ khi naøo ta naém tay nhau trôû veà ñöùng treân mieáng ñaát thöïc nghieäm thì chuùng ta môùi thöïc khoâng bò nhöõng cuoàng tín baét goác töø theá giôùi sieâu hình ñe doïa. Thöïc nghieäm ñaây khoâng coù nghóa laø vaät chaát. Thöïc nghieäm ñaây chæ coù nghóa laø thöïc taïi. Maø duïng cuï thöïc nghieäm khoâng phaûi chæ laø khoa hoïc: duïng cuï thöïc nghieäm laø khaû naêng taâm linh roäng lôùn vaø saâu saéc cuûa chuùng ta khi tieáp xuùc vôùi thöïc taïi huyeàn dieäu vaø linh ñoäng.

Trôû veà mieáng ñaát thöïc nghieäm, ta deã thieát laäp thoâng caûm, deã phaù tröø tö kieán, khoâng tieâu phí thôøi gian ñeå hyù luaän (bieän lyù voâ ích) vaø khoâng tieâu phí xöông maùu taøi saûn ñoàng loaïi ñeå baûo veä caùi voû cöùng cuûa tö kieán.

Moät prajnapti maø ñöôïc xaây döïng treân caên baûn thöïc nghieäm thì seõ saùt vôùi thöïc taïi vaø do ñoù coù nhieàu khaû naêng höôùng daãn vaø thöïc hieän hôn.

3. - Thaùi ñoä nhaäp theá ñeå chuyeån hoùa cuoäc ñôøi: Chaân lyù bao giôø cuõng laø chaân lyù cuûa moät caùi gì. Chæ coù moät chaân lyù coù lieân heä ñeán ta, aáy laø chaân lyù cuûa thöïc taïi, cuûa cuoäc ñôøi. Chaân lyù vì vaäy khoâng theå ñöôïc xem nhö moät caùi gì töø trôøi cao ñöa xuoáng maø phaûi ñöôïc nhaän thöùc qua thöïc taïi. Maø thöïc taïi thì phong phuù voâ cuøng, linh hoaït voâ cuøng, maàu nhieäm voâ cuøng, cho neân chaân lyù cuõng phaûi voâ cuøng linh ñoäng. Chaân lyù khoâng theå laø moät caùi gì khoâ cöùng, keát taïo baèng nhaän thöùc khaùi nieäm. Nhaän thöùc hieän taïi baèng khaùi nieäm thì chæ coù theå thaáy thöïc taïi nhö nhöõng thöïc theå khoâ cöùng, chæ coù theå caét xeùn thöïc taïi thaønh nhöõng mieáng ñaát nhoû khoâ cöùng. Chaân lyù khoâng heù maøn cho khaùi nieäm, maø chæ heù maøn cho thöïc nghieäm taâm linh saâu saéc. Khi ñaõ xuùc tieáp ñöôïc vôùi doøng thöïc taïi linh ñoäng thì chaân lyù töï thaân hieån hieän. Khaùi nieäm vaø danh ngoân coù theå, trong tröôøng hôïp naøy, vaø chæ trong tröôøng hôïp naøy thoâi, giuùp ta saùng taïo nhöõng prajnapti ñeå höôùng daãn theå nghieäm vaø thöïc hieän. Nhöõng prajnapti ñoù coá nhieân laø phaûi thích öùng vôùi ñieàu kieän thôøi gian vaø khoâng gian cuûa thöïc taïi.

Trong ñaïo Phaät coù danh töø Phaùp moân, coù nghóa laø cöûa ñeå ñi vaøo chaân lyù. Coù voâ löôïng phaùp moân khaùc nhau, nghóa laø coù nhieàu prajnapti khaùc nhau. Nhöng chæ coù theå goïi laø phaùp moân (hay Phaät phaùp) nhöõng gì kheá hôïp vôùi chaân lyù vaø vôùi thöïc taïi. Kheá coù nghóa laø phuø hôïp vaø khoâng traùi choáng. Ñeå ñöôïc nhaän laø moät prajnapti höõu hieäu, phaùp moân phaûi coù ñuû hai ñieàu kieän :

- Kheá lyù

- Kheá cô

Vì chaân lyù khoâng khoâ cöùng cho neân prajnapti luoân luoân chuyeån bieán theo doøng thöïc taïi linh ñoäng Prajnapti chæ phuïc vuï ñöôïc cho thöïc taïi khi ñöôïc ruùt ra töø thöïc taïi. Chuùng ta khoâng theå naøo tinh luyeän neân prajnapti cho thôøi ñaïi ñöôïc neáu chuùng ta khoâng ôû trong thôøi ñaïi ñeå caûm thoâng vaø ñau khoå nhöõng vaán ñeà cuûa thôøi ñaïi vaø xaõ hoäi ta. Nhöng chæ coù maët trong loøng cuûa cuoäc ñôøi khoâng thoâi thì cuõng chöa ñuû. Phaûi ñem yù thöùc prajnapti soi roïi trong cuoäc ñôøi thì môùi tieáp nhaän vaø tinh luyeän ñöôïc phaùp moân, ñöôïc con ñöôøng. Cho neân prajnapti cuûa thôøi ñaïi khoâng theå chæ do keát quaû cuûa suy tö maø thaønh.

Prajnapti cuûa thôøi ñaïi phaûi do khoå ñau, thao thöùc vaø thöïc nghieäm. Coâng cuoäc thöïc nghieäm coù theå ñöôïc höôùng daãn bôûi kho taøng kinh nghieäm cuûa vaên hoùa nhaân loaïi, nhaát laø kinh nghieäm taâm linh. Phaûi luoân luoân nhôù raèng prajnapti chæ kheá cô khi naøo kheá lyù vaø chæ kheá lyù khi naøo coù theå kheá cô.

Ñaët nhöõng nguyeân lyù nhö vaäy roài, chuùng ta môùi ñem chaâu ngoïc kinh nghieäm veà xaây döïng cho prajnapti cuûa thôøi ñaïi. Coá nhieân ñaïo Phaät, veà phaàn ñoù, coù theå ñem coáng hieán nhöõng gì toát ñeïp nhaát cuûa doøng kinh nghieäm hai nghìn naêm traêm naêm lòch söû ñeå ñoùng goùp cho coâng cuoäc tinh luyeän neân yù thöùc heä (toâi coù theå duøng chöõ naøy baây giôø maø khoûi sôï bò hieåu laàm nhö tröôùc) môùi. Nhöng neáu quan nieäm prajnapti maø coù theå chaáp nhaän laø nguyeân lyù cho coâng cuoäc tinh luyeän aáy thì toâi nghó ñaïo Phaät cuõng ñaõ ñoùng goùp quaù nhieàu roài.