Trong lòch söû nhaân loaïi, toân giaùo ñeán tröôùc trieát hoïc vaø khoa hoïc, vaø coù lieân heä raát maät thieát vôùi thaàn thoaïi. Thaàn thoaïi laø keát quaû cuûa khuynh höôùng giaûi thích vaø giaûi quyeát cuûa trí oùc con ngöôøi coå thôøi veà caùc hieän töôïng trong vuõ truï. Tuy trieát hoïc vaø khoa hoïc cuõng nhaém ñeán muïc ñích giaûi thích söï vaät ñeå laøm neàn taûng cho haønh ñoäng, trieát hoïc vaø khoa hoïc vaãn khoâng coù ñöôïc nhöõng lieân heä chaët cheõ vôùi thaàn thoaïi nhö laø toân giaùo. Trieát hoïc khi chöa taùch rôøi ra khoûi thaàn hoïc thì chöa xöùng ñaùng ñöôïc goïi laø trieát hoïc maø chæ laø moät khí cuï cuûa thaàn hoïc. Thaàn hoïc chæ laø ñeå bieän minh vaø thích nghi cho toân giaùo vaøo xaõ hoäi.

Baûn chaát vaø khuynh höôùng giaûi thích cuûa toân giaùo veà töï nhieân giôùi vaø nhaân söï giôùi khoâng xa vôùi baûn chaát vaø khuynh höôùng thaàn thoaïi laøm aáy. Nhöõng gì toân giaùo noùi ra ñeàu ñöôïc xem nhö laø chính thöùc döïa treân söï khai môû cuûa thaàn linh vaø vì vaäy caên baûn cuûa toân giaùo laø ñöùc tin. Trieát hoïc cuõng muoán coù moät caùi nhìn toång quaùt nhö toân giaùo nhöng muoán ñöôïc voâ tö hôn vaø duy lyù hôn. Nhöng ñeán khoa hoïc thì caùi nhìn trôû thaønh chi li, tuy ñöôïc döïng treân thöïc nghieäm chaéc chaén. Ñöùng giöõa toân giaùo vaø khoa hoïc vaø khoâng xaây döïng treân yeáu toá tín ngöôõng, trieát hoïc muoán luoân luoân nöông vaøo thöïc nghieäm khoa hoïc ñeå tìm chaân ñöùng cho vöõng chaõi trong khi vöôn caùnh tôùi nhöõng chaân trôøi maø khoa hoïc khoâng hoaëc chöa nhìn thaáy ñöôïc, nhöõng chaân trôøi maø toân giaùo töï cho laø ñaõ bieát roài. Theá neân trieát hoïc ñoùng vai troø trung gian, moät maët döïa treân caùc phaùt minh khoa hoïc baøi xích nhöõng ngaây thô sai laïc cuûa moät soá caùc toân giaùo, naâng ñôõ vaø khích leä cho caùc toân giaùo naøo maø chuû tröông phuø hôïp söï thöïc, moät maët neâu ra vaø thuyeát minh nhöõng ñieàu khoa hoïc khoâng bieát ñeán hoaëc chöa bieát ñeán: nhöõng ñieàu naøy, tuy coøn ôû trong phaïm vi lyù töôûng nhöng coù theå laø ñoái töôïng sau naøy cuûa khoa hoïc thöïc nghieäm. Vaø cuõng vì mang söù maïng khaûo saùt tín ngöôõng vaø höôùng daãn phaùt minh, trieát hoïc ñöôïc xem nhö laø moät ñoäng cô xuùc tieán cho söï gaïn loïc cuûa toân giaùo vaø söï tieán boä cuûa khoa hoïc.

Ñaïo Phaät khoâng phaûi laø moät toân giaùo theo nghóa nhöõng chaân lyù thaàn khaûi khoâng theå kieåm ñieåm maø chæ coù theå tieáp nhaän baèng ñöùc tin. Ñaïo Phaät tröôùc heát laø nhöõng phöông tieän chæ daãn thöïc nghieäm taâm linh ñeå khaùm phaù thöïc taïi. Kinh saùch coù giaù trò nhö nhöõng ñoà bieåu höôùng daãn vaø phöông phaùp thieàn quaùn coù giaù trò nhö moät con taøu ñeå ñöa ngöôøi haønh giaû tôùi beán bôø hieåu bieát vaø ñeå thöïc hieän söï hieåu bieát aáy trong söï soáng baûn thaân vaø söï soáng xaõ hoäi. Chöõ budh coù nghóa laø hieåu bieát do ñoù coù chöõ buddha, ngöôøi hieåu bieát, vaø sau naøy chöõ buddhism, con ñöôøng cuûa söï hieåu bieát. Hieåu bieát ôû ñaây khoâng phaûi laø caùi hieåu bieát saùch vaø kinh ñieån maø laø baûn thaân cuûa chính thöïc taïi hieän roõ döôùi khaû naêng trí tueä baùt nhaõ (prajna) chæ coù theå ñaït ñeán do coâng phu tu taäp thieàn quaùn. Ngöôøi Phaät töû khoâng khôûi haønh baèng moät môù voán lieáng kieán thöùc sieâu hình khoâng coù neàn taûng thöïc nghieäm, maø baèng nhöõng nhaän thöùc ñöôïc thöïc nghieäm baûo ñaûm. Ngöôøi Phaät töû khoâng baét ñaàu baèng moät ñöùc tin coù tính caùch may ruûi maø baèng moät söï caân nhaéc caån thaän nhöõng nguyeân lyù vaø nhöõng phöông phaùp do ñaïo Phaät ñeà nghò. Ñaïo Phaät môøi con ngöôøi thí nghieäm nhöõng phöông phaùp cuûa noù: ñieàu naøy chöùng toû ñaïo Phaät khaùc haún caùc toân giaùo maø trong ñoù yù nieäm veà "theo thöû" ñöôïc xem nhö laø baát tín vaø phaïm thöôïng.

Theo nguyeân taéc ñaïo Phaät, moät caù nhaân naøo ñoù khi muoán böùôc vaøo con ñöôøng thöïc nghieäm, phaûi khaûo saùt nhöõng nhaän thöùc maø ñaïo Phaät xem nhö laø caên baûn, roài khi ñaõ chaáp nhaän nhöõng nhaän thöùc aáy thì kieåm ñieåm laïi nguyeân taéc thöïc haønh ruùt ra töø nhöõng nhaän thöùc kia. Khi ñaõ kieåm nhaän kyõ löôõng roài, caù nhaân aáy môùi beân böôùc vaøo con ñöôøng thöïc nghieäm vôùi thaùi ñoä cöông quyeát nhöng heát söùc tænh taùo, khaùch quan. Neáu söï thöïc nghieäm khoâng mang laïi keát quaû thì phaûi baét ñaàu trôû laïi, vaø neáu quaû thöïc phöông thöùc ñeà nghò khoâng thích hôïp thì phaûi boû ñi ñeå choïn moät phöông thöùc khaùc.

Tuy nhieân khoâng phaûi ngöôøi Phaät töû naøo cuõng ñi ñöôïc con ñöôøng ñoù. Coù nhöõng ngöôøi maø vì caên cô yeáu ñuoái hôn neân phaûi choïn moät trong nhöõng con ñöôøng thi thieát cuûa ñaïo Phaät; chöõ thi thieát ñaây coù nghóa laø nhöõng phöông tieän thích hôïp vôùi caên tính cuûa nhöõng ngöôøi khoâng ñuû söùc moät mình moät ngöïa xoâng pha treân ñöôøng thöïc nghieäm. Vaø cuõng vì vaäy trong taùm vaïn boán ngaøn neûo vaøo chaân lyù, coù nhöõng neûo ñeå daønh cho ñöùc Tin. Giaùo lyù Tònh ñoä chaúng haïn, laø moät giaùo lyù caên cöù treân ñöùc Tin vaø thích hôïp vôùi moät soá ngöôøi khoâng phaûi nhoû. Vaø soá ngöôøi nhôø cöûa ngoõ Tònh ñoä ñeå böôùc leân ngöôõng cöûa Thieàn cuõng khoâng phaûi laø khoâng ñaùng keå.

Tuy nhieân vì ñaïo Phaät luoân luoân chuù troïng thöïc nghieäm vaø lyù trí neân ñöùc Tin cuûa ngöôøi Phaät töû khoâng phaûi laø moät ñöùc tin voâ ñieàu kieän. Theo söï tieán hoùa cuûa taâm linh, ñoái töôïng cuûa nieàm tin caøng ngaøy caøng thay ñoåi, bieán chuyeån ñeå ñi ñeán saùng toû. Vaø khi ñoái töôïng cuûa tin töôûng trôû thaønh saùng toû thì chuû theå tin töôûng cuõng ñaõ trôû neân vöõng chaõi vaø saùng toû laém roài. Tin ôû ñaây laø moät quaù trình tieán boä.

Ñaïo Phaät khoâng phaûi laø moät neàn trieát hoïc, bôûi vì ñaïo Phaät khoâng coù yù ñònh mieâu taû vaø giaûi thích thöïc taïi baèng nhöõng heä thoáng tö töôûng döïa treân caên baûn suy luaän vaø khaùi nieäm. Ñaïo Phaät cho raèng treân moät caên baûn nhö theá, coâng vieäc mieâu taû vaø giaûi thích thöïc taïi laø moät coâng vieäc khoâng theå thöïc hieän ñöôïc: chæ coù theå baèng thöïc nghieäm taâm linh, dieät tröø coá chaáp, voâ minh vaø phaùt trieån trí tueä baùt nhaõ thì coøn ngöôøi môùi tröïc nhaän ñöôïc chaân lyù cuûa thöïc taïi. Tuy nhieân, nhaän ñònh söï caán thieát cuûa nhöõng ñoà aùn höôùng daãn coâng cuoäc thöïc hieän trí tueä baùt nhaõ, ñaïo Phaät thi thieát nhöõng giaùo lyù môùi nhìn qua thì in tuoàng nhö laø nhöõng giaûi quyeát coù tính caùch trieát hoïc nhöng kyø thöïc chæ laø nhöõng phöông tieän höôùng daãn, nhöõng baûn ñoà, nhöõng "ngoùn tay chæ maët traêng."

Ñaïo Phaät khoâng phaûi laø moät khoa hoïc vì ñaïo Phaät khoâng söû duïng cuøng nhöõng khí cuï cuûa khoa hoïc ñeå ñi ñeán moät caùi nhìn coù tính caùch phaân tích chi li veà söï vaät. Nhöng treân con ñöôøng thöïc nghieäm taâm linh, ñaïo Phaät coù tinh thaàn voâ tö vaø toân troïng thöïc nghieäm nhö khoa hoïc. Khí cuï cuûa Phaät hoïc laø khaû naêng phaûn tænh, tham thieàn, tröïc nhaän thöïc taïi. Noùi toùm laïi ñaïo Phaät khoâng phaûi laø toân giaùo, khoâng phaûi laø trieát hoïc, khoâng phaûi laø khoa hoïc nhöng trong ñaïo Phaät ta coù theå tìm thaáy caû caùc yeáu toân giaùo, trieát hoïc vaø khoa hoïc. Ngoaøi caùc yeáu toá ñoù coøn coù nhöõng tính chaát ñaëc bieät cuûa Phaät hoïc khoâng tìm thaáy trong toân giaùo, trieát hoïc vaø khoa hoïc.

Noùi ñeán thöïc nghieäm taâm linh laø noùi ñeán neàn taûng caên baûn cuûa ñaïo Phaät. Bôûi vì ñaïo Phaät cho raèng thieáu söï tieáp xuùc cuûa con ngöôøi vaø nhöõng nguyeân lyù maàu nhieäm cuûa thöïc taïi thì moïi hình thaùi cuûa söï soáng phaûi mang tính caùch khoå ñau vaø taøn taï (dukkha). Theá cho neân ôû thôøi naøo thieáu chöùng ngoä thieáu söï khaùm phaù thì ôû thôøi aáy giaùo phaùp suy maït, vaø söï soáng ngheøo khoå. Nôi nhöõng con ngöôøi ñaït ñaïo, söùc soáng traøn treà raït raøo vaø thaám nhuaàn trong moïi sinh hoaït xaõ hoäi. ÔÛ nôi ngöôøi ñaït ñaïo, toûa chieáu ngheä thuaät linh ñoäng cuûa söï soáng, ngheä thuaät aáy soi saùng cho ñöôøng loái nhaân sinh cuûa ñòa phöông vaø thôøi ñaïi. Moïi sinh hoaït xaõ hoäi caàn ñöôïc xaây döïng treân caùi nhìn bao quaùt vaø kheá hôïp caên cô cuûa ngöôøi ñaït ñaïo. Cho neân ñaïo Phaät khoâng nhöõng chæ laø thöïc nghieäm taâm linh maø laïi coøn laø söï theå hieän treân cuoäc soáng nhöõng nguyeân lyù linh ñoäng ñaït tôùi do coâng trình khaùm phaù thöïc taïi cuûa nhöõng thöïc nghieäm aáy.

Nhöõng ai khoâng coù ñuû ñieàu kieän ñeå laøm nhaø ñaït ñaïo thì vaãn coù dieãm phuùc ñöôïc thöøa höôûng nhöõng khaùm phaù cuûa nhaø ñaït ñaïo. Nhìn vaøo ñôøi soáng cuûa ngöôøi ñaït ñaïo vaø aùnh saùng chaân lyù toûa raïng nôi cuoäc ñôøi aáy, moïi ngöôøi bieát raèng hoï coù theå ñaët nieàm tin nôi nhöõng khaùm phaù kia vaø cuøng nhau xaây döïng neáp sinh hoaït cuûa ñòa phöông vaø thôøi ñaïi hoï theo söï höôùng daãn cuûa yù thöùc ñaïo ñöùc soáng ñoäng aáy. Nhö theá ta thaáy coù hai haïng ngöôøi theo ñaïo Phaät: haïng thöù nhaát, raát ít, goàm nhöõng ngöôøi töï daán thaân vaøo con ñöôøng khaùm phaù, vaø haïng thöù hai raát ñoâng, thöøa höôûng nhöõng khaùm phaù aáy ñeå xaây döïng söï soáng. Ta cuõng neân nhôù raèng söï khaùm phaù phaûi ñöôïc lieân tuïc thöïc hieän bôûi vì thöïc taïi thì linh ñoäng vaø xaõ hoäi thì luoân luoân bieán chuyeån: nhöõng khaùm phaù cuõ coù khi khoâng coøn thích hôïp vôùi xaõ hoäi môùi.

Ñöùc tin cuûa con ngöôøi nôi söï khaùm phaù cuûa nhöõng ngöôøi ñaït ñaïo - trong ñoù coù ñöùc Phaät - tuy cuõng laø ñöùc tin nhöng quaû thaät khoâng gioáng vôùi ñöùc tin coù tính caùch ruûi may cuûa raát nhieàu toân giaùo khaùc. Noù ñöôïc hình thaønh bôûi nhaän xeùt ít nhieàu coù tính caùch thöïc nghieäm, vaø trong ñoù yeáu toá lyù trí ñoùng moät vai troø quan troïng.

Ñeå hieåu roõ theâm veà baûn chaát cuûa ñöùc tin trong ñaïo Phaät, ta neân ñoïc laïi ñoaïn naøy trong kinh Kalama.

Moät hoâm, caùc vò hoaøng töû xöù Kalama ñeán baïch Phaät: "Thöa Ngaøi, trong khi caùc vò ñeä töû doøng hoï Thích cho raèng giaùo lyù cuûa Phaät laø ñuùng. Vaäy thì caùc nhaø truyeàn giaùo khaùc cuõng cho raèng giaùo lyù cuûa hoï laø ñuùng. Vaäy chuùng toâi bieát nghe ai ?." Phaät traû lôøi: "Naøy caùc hoaøng töû Kalama, ñöøng voäi coâng nhaän moät ñieàu gì duø ñieàu ñoù laø ñieàu ngöôøi ta hay noùi. Ñöøng voäi coâng nhaän moät ñieàu gì duø ñieàu aáy phuø hôïp vôùi noäi giaùo. Ñöøng voäi coâng nhaän moät ñieàu gì duø ñieàu ñoù mình raát öa thích. Ñöøng voäi coâng nhaän moät ñieàu gì duø ñieàu ñoù phuø hôïp vôùi chuû tröông cuûa mình. Ñöøng voäi coâng nhaän moät ñieàu gì duø ñieàu aáy do moät ngöôøi coù uy tín noùi ra. Ñöøng voäi coâng nhaän moät ñieàu gì duø ñieàu aáy ñöôïc nhieàu ngöôøi ñaùng kính troïng tuyeân boá."

"Naøy caùc hoaøng töû Kalama, khi naøo caùc oâng nhaän bieát baèng lyù trí caùc oâng raèng moät caùi gì ñoù laø baát thieän, laø ñang cheâ traùch, laø bò keû thöùc giaû phuû nhaän, vaø neáu ñem caùi aáy ra maø coâng nhaän vaø thöïc haønh theo thì seõ mua laáy ñau khoå vaø tan naùt thì caùc oâng haõy baùc boû noù ñi."

"Vaø khi naøo caùc oâng nhaän bieát raèng lyù trí caùc oâng raèng moät caùi gì ñoù laø thieän, laø khoâng bò cheâ traùch, laø ñöôïc keû thöùc giaû taùn thöôûng, vaø neáu ñem caùi aáy maø coâng nhaän vaø thöïc haønh theo thì seõ ñaït tôùi s? an laïc vaø haïnh phuùc thì caùc oâng haõy tin noù vaø ñem noù ra thöïc haønh."