Giaùo duïc thöôøng ñöôïc hieåu nhöõng gì laøm neân vaên hoùa vaø vaên minh cuûa moät xöù sôû. Caùc coâng trình saùng taïo laø suoái nguoàn cuûa vaên minh, vaø caùc vai troø xaây döïng vaø phaùt trieån xaõ hoäi cuûa giaùo duïc laø nguoàn suoái cuûa vaên hoùa moät daân toäc. Giaùo duïc, vaên hoùa, vaên minh ñeàu laø saûn phaåm cuûa tö duy con ngöôøi. Trong moïi thôøi ñaïi, con ngöôøi luoân öôùc mong ñöôïc an oån, hoøa bình vaø haïnh phuùc. Vì theá, vaên hoùa vaø giaùo duïc phaûi ñem laïi an oån, hoøa bình vaø haïnh phuùc cho con ngöôøi. Moät heä thoáng vaên hoùa, giaùo duïc nhö theá phaûi ñöôïc xaây döïng treân cô sôû moät heä thoáng trieát lyù, taâm lyù vaø maãu ngöôøi giaùo duïc lyù töôûng. Caùc vaán ñeà giaùo duïc quan yeáu naøy, theo quan ñieåm cuûa taùc giaû phaûi xuaát phaùt töø moät lyù thuyeát Nhaân Tính lyù töôûng noùi leân ñöôïc söï thaät cuûa con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi, vaø moái lieân heä khoâng theå taùch rôøi giöõa con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi.

Nhö chuùng ta ñaõ bieát, neàn vaên minh cuûa nhaân loaïi hieän nay ñang rôi vaøo caùc khuûng hoaûng. Caùc nöôùc tieân tieán thì taäp trung phaùt trieån caùc kyõ ngheä naëng, nheï, ñaëc bieät laø ñaïi kyõ ngheä. Caùc nöôùc ñang phaùt trieån thì ñang treân ñöôøng kyõ ngheä hoùa. Taát caû ñeàu ñaët troïng taâm vaøo phaùt trieån kinh teá, nghóa laø quan taâm nhieàu ñeán saûn phaåmvaø lôïi töùc maø boû queân söï phaùt trieån moät höôùng soáng taâm linh vaø ñaïo ñöùc. Höôùng phaùt trieån aáy raøng buoäc vôùi taâm tham aùi vaø chaáp thuû cuûa con ngöôøi ñaõ ñem laïi cho theá giôùi caùc cuoäc chieán tranh noùng, laïnh vaø caùc khuûng hoaûng xaõ hoäi, ñaïo ñöùc vaø moâi sinh, v.v... ñöông thôøi ñaõ baùo ñoäng cho chuùng ta moái hieåm hoïa huûy dieät taäp theå gaây ra cho caùc cuoäc chieán nguyeân töû, hoùa chaát, vaø do söï oâ nhieãm ñaát ñai, nöôùc non vaø khoâng khí.

Nhieàu giaù trò khaùc cuûa giaùo duïc ñöông thôøi cuõng caàn ñöôïc xeùt laïi vaø caàn ñöôïc nhöõng lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät soi saùng, nhö laø:

1. Vaán ñeà caïnh tranh:

Vaên minh cuûa theá kyû hai möôi xaây döïng treân neàn taûng tinh thaàn caïnh tranh. Ngöôøi phöông Taây cho raèng tinh thaàn aáy giuùp hoï phaùt trieån nhanh kinh teá vaø vaên hoùa. Nhöng thaät söï noù ñaõ gaây ra nhieàu khuûng hoaûng nhö ñaõ ñeà caäp. Theá neân, tinh thaàn caïnh tranh caàn ñöôïc xeùt laïi.

Caïnh tranh laø noã löïc ñeå ngöôøi naøy thaéng ngöôøi khaùc, trong khi vaán ñeà chính phaûi laø theá naøo ñeå mình hôn chính mình ngaøy hoâm qua nhö lôøi ñöùc Phaät daïy:

- ‘Neáu moät ngöôøi chieán thaéng moät trieäu quaân ôû chieán tröôøng, vaø moät ngöôøi khaùc töï chieán thaéng mình, thì ngöôøi töï chieán thaéng mình laø ngöôøi chieán thaéng vó ñaïi nhaát trong nhöõng keû chieán thaéng’. (Dhp. 103)

- ‘Töï thaéng mình toát ñeïp hôn chieán thaéng moïi ngöôøi khaùc; duø laø vò Thieân, Caøn-thaùt-baø, Ma cuøng Phaïm-thieân cuõng khoâng chieán thaéng noåi ngöôøi töï chieán thaéng mình, ngöôøi luoân luoân soáng töï cheá ngöï’. (Dhp. 104 - 105)

Söï phaùt trieån kinh teá vaø kyõ ngheä ñoøi hoûi ñeán söï chuù troïng giaùo duïc con ngöôøi xaõ hoäi, trong khi moät neàn giaùo duïc nhaân baûn thì yeâu caàu giaùo duïc con ngöôøi chính noù.

Con ngöôøi chính noù laø con ngöôøi phaûi hieåu söï thaät cuûa chính mình vaø bieát laøm theá naøo ñeå ñaït haïnh phuùc trong hieän taïi vaø taïi ñaây. Vaán ñeà naøy ñaõ ñöôïc ñöùc Phaät daïy:

- ‘Mình laø chuû nhaân cuûa chính mình, khoâng ai khaùc laø chuû nhaân cuûa mình. Ngöôøi töï kheùo cheá ngöï mình seõ thaáy ñöôïc vò chuû nhaân khoù tìm thaáy’. (Dhp. 160)

- ‘Ngöôøi trí tueä giöõ gìn taâm mình, vì caùi taâm khoù nhaän thöùc, raát teá nhò, noù chaïy theo caùi duïc: caùi taâm ñöôïc kheùo giöõ gìn ñem laïi an laïc, haïnh phuùc’. (Dhp. 36)

- ‘Chuùng ta soáng quaû thöïc haïnh phuùc duø khoâng xem moïi thöù laø cuûa ta’. (Dhp. 200)

Caùc nhaø giaùo duïc ñöông thôøi coù khuynh höôùng taïo neân moät maãu ngöôøi giaùo duïc. Ñieàu naøy coù nghóa laø gaùn cho con ngöôøi moät baûn chaát coá ñònh vaø laøm ngöng laïi quaù trình phaùt trieån cuûa noù. Ví nhö ñoùng caùc ñoâi giaøy moät côõ cho nhieàu ngöôøi vôùi nhieàu côõ chaân khaùc nhau, haún laø coù caùi gì sai laàm ôû caùi maãu aáy. Veà söï thaät cuûa con ngöôøi ñöùc Phaät ñaõ tuyeân boá:

- ‘Taát caû caùc phaùp laø voâ ngaõ’ (Dhp. 279)

Neáu moät ngöôøi khoâng theå nhaän ra moái töông heä giöõa caùc hieän höõu thì khoâng theå nhaän ra söï thaät cuûa con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi. Voâ minh seõ gaây ra cho ngöôøi aáy vaø ñôøi soáng cuûa ngöôøi laém roái raém, nhö gaây ra söï oâ nhieãm moâi sinh. Trong tröôøng hôïp ñoù, giaùo duïc caàn giuùp con ngöôøi hieåu roõ söï thaät cuûa moïi hieän höõu ñeå baûo veä con ngöôøi vaø moâi sinh. Giaùo lyù Duyeân khôûi vaø Naêm Thuû uaån cuûa Phaät giaùo coù theå laø nhöõng lyù thuyeát giaùo duïc baûo veä con ngöôøi vaø moâi sinh, seõ ñöôïc baøn ñeán.

5. Giaùo duïc cho moät neàn hoøa bình laâu daøi cho theá giôùi:

Hoøa bình laø söï vaéng boùng chieán tranh. Khoa hoïc lòch söû trong nhaø tröôøng chæ ñeà caäp ñeán bieán coá lòch söû vaø nhöõng nguyeân nhaân beân ngoaøi cuûa chieán tranh vaø hoøa bình, maø khoâng baøn ñeán caùc ñoäng cô töø taâm thöùc con ngöôøi, neân khoâng theå giuùp con ngöôøi xaây döïng ñöôïc moät neàn hoøa bình cho theá giôùi.

Theo lôøi ñöùc Phaät daïy, nguyeân nhaân cô baûn cuûa caùc vieäc aùc, goàm chieán tranh, laø tham, saân vaø si. Neân ñieàu phaûi thöïc hieän toát nhaát ñeå daäp taét chieán tranh laø daäp taét tham, saân, si qua vieäc thöïc haønh Chaùnh phaùp nhö ñieàu Theá Toân daïy:

- ‘Chieán thaéng sinh thuø oaùn, thaát baïi thì khoå ñau. Ngöôøi töø boû caû thaéng laãn baïi laø ngöôøi an laïc, haïnh phuùc’. (Dhp. 201)

- ‘Khoâng haän nhöõng keû gheùt haän ta, chuùng ta quaû thaät soáng haïnh phuùc. Giöõa nhöõng keû haän ta, chuùng ta soáng khoâng haän’. (Dhp. 197)

- ‘Khoâng tham giöõa nhöõng keû tham, quaû thöïc chuùng ta soáng haïnh phuùc. Giöõa nhöõng keû tham, chuùng ta haõy soáng khoâng tham’. (Dhp. 199)

Trieát lyù giaùo duïc laø ñeå phuïc vuï caùc muïc tieâu giaùo duïc môû ra moät höôùng giaùo duïc vì haïnh phuùc cuûa con ngöôøi. Noù ñöôïc xaây döïng treân ba phaïm vi: nhaän thöùc luaän, giaù trò luaän vaø baûn theå luaän. Heä thoáng trieát lyù vaø trieát lyù giaùo duïc hieän taïi laø do tö töôûng höõu ngaõ taïo neân, caùi tö töôûng khoâng thaät do ñoù rôi vaøo khuûng hoaûng.

Söï thaät Duyeân khôûi maø ñöùc Phaät chöùng ngoä seõ chæ roõ con ñöôøng ñi ra khoûi khuûng hoaûng aáy, con ñöôøng cuûa söï vaän haønh cuûa tö duy voâ ngaõ, hay söï vaän haønh cuûa trí tueä daãn ñeán chaám döùt voâ minh. Söï vaän haønh naøy seõ ñöôïc baøn ñeán trong chöông keá (I.2)

7. Giaùo duïc giaûi quyeát caùc vaán ñeà caù nhaân:

Coù theå noùi raèng caùc tröôøng phaùi tö töôûng töø ngaøn xöa ñöôïc xeáp vaøo trong ba nhoùm:

a. Nhoùm tö töôûng khoái thöù ba: Caùc tö töôûng cho raèng coù nguyeân nhaân ñaàu tieân cuûa vuõ truï goïi laø nhoùm tö töôûng ngoâi thöù ba - ngöôøi maø ta ñang noùi veà. Do vì vai troø laøm chuû cuoäc soáng cuûa con ngöôøi bò ñaùnh maát trong nhoùm tö töôûng naøy, neân tö töôûng cuûa nhoùm naøy bò tha hoùa (alienation).

b. Nhoùm tö töôûng ngoâi thöù hai: Caùc tö töôûng cho raèng söï thaät chæ hieän höõu trong thieân nhieân hay hieän töôïng giôùi goïi laø nhoùm tö töôûng ngoâi thöù hai - ngöôøi maø ta ñang noùi vôùi. Con ngöôøi cuõng bò ñaùnh maát trong nhoùm tö töôûng naøy, neân nhoùm naøy ñöôïc goïi laø tö töôûng tha hoùa.

c. Nhoùm tö töôûng ngoâi thöù nhaát: Caùc tö töôûng cho raèng con ngöôøi laøm chuû cuoäc ñôøi mình, hay cuoäc soáng laø vì haïnh phuùc cuûa con ngöôøi, thì goïi laø nhoùm tö töôûng ngoâi thöù nhaát - ngöôøi ñang noùi. Ñaây goïi laø nhoùm tö töôûng nhaân baûn, bao goàm Phaät giaùo, hieän sinh chuû nghóa, Hieän töôïng luaän vaø caùc toå chöùc vì quyeàn soáng con ngöôøi, noù giuùp con ngöôøi thöùc tænh quay trôû veà chính mình. Nhöng taïi ñaây, khi trôû veà chính mình, con ngöôøi coøn ñoái maët vôùi caùc vaán ñeà noùng boûng gaây ra do maâu thuaãn giöõa caùc meänh leänh cuûa tö duy vaø duïc voïng nhö laø söï maâu thuaãn giöõa baûn naêng (id) vaø sieâu ngaõ (superego) do Sigmund Freud khaùm phaù. Taùc giaû nghó raèng chæ coù giaùo lyù Duyeân Khôûi, giaùo lyù giôùi thieäu con ngöôøi thoaùt ly khoûi duïc voïng, tö duy höõu ngaõ vaø khoå ñau do duïc voïng vaø tö duy höõu ngaõ gaây neân, giaûi quyeát ñöôïc maâu thuaãn naøy. Duyeân Khôûi seõ ñeà baït nhieàu tö duy höõu ích cho giaùo duïc maø taùc giaû seõ ñeà caäp tieáp (I.2).

8. Veà taâm lyù giaùo duïc:

Taâm lyù giaùo duïc laø ngaønh hoïc khaûo saùt caùc lyù thuyeát Nhaân tính, taùnh haïnh con ngöôøi, söï phaùt trieån treû em, thieáu nieân vaø ngöôøi lôùn, vaø khaûo saùt baûn chaát cuûa vieäc daïy, hoïc, caùc hoïc cuï khaûo cöùu, ñaùnh giaù vaø caùc phöông caùch giuùp con ngöôøi giaûi quyeát caùc vaán ñeà cuûa chính mình ñeå soáng haïnh phuùc. Veà muïc ñích hieåu con ngöôøi vaø giuùp con ngöôøi soáng haïnh phuùc, coù nhieàu lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät trong Kinh taïng Paøli ñeà caäp ñeán:

- ‘Naøy caùc Tyû kheo, ôû ñaây, keû voâ vaên phaøm phu, khoâng hieåu roõ caùc baäc Thaùnh, khoâng kheùo hieåu phaùp cuûa caùc baäc Thaùnh, khoâng tu taäp phaùp cuûa caùc baäc Thaùnh, khoâng hieåu roõ caùc baäc Chaân nhaân, khoâng tu taäp Phaùp cuûa caùc baäc Chaân nhaân, khoâng tu taäp Phaùp cuûa caùc baäc Chaân nhaân, nhaän thöùc ñòa ñaïi laø ñòa ñaïi, ngöôøi aáy nghó ñeán ñòa ñaïi, ngöôøi aáy nghó ñeán töï ngaõ laø ñòa ñaïi, Ngöôøi aáy nghó ñeán, ‘ñòa ñaïi laø cuûa toâi’, vui thích veà ñòa ñaïi. Vì sao vaäy? - Ta noùi raèng ngöôøi aáy khoâng hieåu roõ ñòa ñaïi’ (1).

- ‘Naøy caùc Tyû kheo, Nhö Lai laø baäc A-la-haùn, Chaùnh Ñaúng Giaùc, bieát ñích thöïc ñòa ñaïi laø ñòa ñaïi, do bieát ñích thöïc (tröïc giaùc) ñòa ñaïi laø ñòa ñaïi, Nhö Lai khoâng nghó ñeán ñòa ñaïi, khoâng nghó ñeán töï ngaõ lieân heä vôùi ñòa ñaïi, Khoâng nghó ñeán töï ngaõ laø ñòa ñaïi, khoâng nghó ‘ñòa ñaïi laø cuûa ta’, khoâng vui thích veà ñòa ñaïi. Vì sao vaäy? Vì Nhö Lai bieát raèng ‘Vui thích laø goác cuûa khoå ñau’, bieát raèng Sinh khôûi leân töø Höõu, vaø giaø cheát ñeán vôùi chuùng sanh. Do vaäy, naøy caùc Tyû kheo, Ta noùi raèng Nhö Lai do söï dieät tröø taát caû tham aùi, do ly duïc, söï chaám döùt, söï xaû ly, söï hoaøn toaøn töø boû tham aùi laø chaân chaùnh giaùc ngoä Voâ thöôïng Chaùnh Ñaúng Chaùnh Giaùc’ (2).

 - ‘Naøy caùc Tyû kheo, coù nhöõng laäu hoaëc caàn do tri kieán ñoaïn tröø, coù nhöõng laäu hoaëc caàn do kham nhaãn ñoaïn tröø, coù nhöõng laäu hoaëc caàn do traùnh neù ñoaïn tröø, coù nhöõng laäu hoaëc caàn do tu taäp ñoaïn tröø’ (3).

Lyù thuyeát Nhaân tính laø troïng ñieåm cuûa ngaønh giaùo duïc noùi chung, cuûa taâm lyù giaùo duïc noùi rieâng, laø cô sôû xaây döïng noäi dung cuûa giaùo duïc, caùc phöông phaùp giaûng daïy vaø höôùng daãn taâm lyù. Vì vaäy caùc nhaø lyù thuyeát giaùo duïc vaø taâm lyù giaùo duïc luoân noã löïc ñeå hình thaønh noù. Caùc lyù thuyeát Nhaân tính ñöông thôøi cuûa Sigmund Freud, Carl Jung, Eric Fromn, Adler, Maslow, Lewin, Skinner, Allport, Carl Rogers, v.v.... laø noåi tieáng, höõu ích, nhöng raát giôùi haïn; caùc lyù thuyeát aáy khoâng theå noùi leân ñöôïc baûn chaát chaân thaät cuûa con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi, do vì nhìn con ngöôøi nhö coù ngaõ tính thöôøng haèng trong khi thöïc söï con ngöôøi laø voâ ngaõ vaø voâ thöôøng.

Trong Phaät giaùo, hôn möôøi laêm theá kyû qua, ñaõ coù ít nhaát ba lyù thuyeát Nhaân tính ñöôïc hình thaønh nhö laø Thaéng Phaùp Luaän cuûa Thöôïng toïa boä, A-tyø-ñaït-ma-cu-xaù Luaän cuûa Nhaát Thieát Höõu Boä, vaø Duy Thöùc luaän cuûa Ñaïi thöøa. Taát caû ñeàu phaân tích taâm lyù vaø chia taâm lyù con ngöôøi thaønh caùc nhoùm thieän taâm, baát thieän taâm, vaø phi thieän phi baát thieän taâm. Taát caû ñeà noái keát thieàn ñònh laøm phöông tieän ñeå chöùng ngoä caùi taâm cuûa con ngöôøi vaø ñeå giaûi thoaùt khoå ñau.

Trong taùc phaåm naøy, taùc giaû chæ ñeà caäp ñeán lyù thuyeát Nhaân tính do ñöùc Phaät daïy vaø ñöôïc kieát taäp trong Kinh taïng Paøli. Ngaøi ñaõ giôùi thieäu con ngöôøi qua nhieàu hình thöùc khaùc nhau: saùu xöù, möôøi hai xöù, möôøi taùm giôùi Naêm thuû uaån, vaø Duyeân khôûi. Taùc giaû tin töôûng chæ giaùo lyù Duyeân khôûi vaø Naêm thuû uaån ñaõ noùi leân roõ söï thaät cuûa con ngöôøi, vaø ñaõ chæ roõ con ñöôøng giaûi phoùng caùc vaán ñeà caù nhaân vaø caùc khuûng hoaûng xaõ hoäi. Haõy theo doõi vaøi lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät lieân heä ñeán muïc ñích giaùo duïc cuûa thôøi ñaïi hieän nay:

- ‘ÔÛ ñaây, naøy caùc Tyû kheo, keû voâ vaên phaøm phu thaáy raèng: ‘Thaân naøy laø cuûa toâi: Toâi laø thaân naøy: thaân naøy laø töï ngaõ cuûa toâi’. Thaân naøy cuûa keû aáy bò bieán hoaïi, ñoåi khaùc. Khi thaân naøy bò bieán hoaïi, ñoåi khaùc, keû aáy khôûi leân saàu, bi, khoå, öu, naõo.

Cuõng theá, ñoái vôùi Thoï, Töôûng, Haønh vaø Thöùc.

Naøy caùc Tyû kheo, vaø nhö theá naøo laø khoâng chaáp thuû vaø khoâng öu naõo? ÔÛ ñaây naøy caùc Tyû kheo, vò ña vaên Thaùnh ñeä töû thaáy raèng: ‘Thaân naøy khoâng phaûi laø cuûa toâi: toâi khoâng phaûi laø thaân naøy: thaân naøy khoâng phaûi laø töï ngaõ cuûa toâi’. Thaân naøy cuûa vò aáy bieán hoaïi vaø ñoåi khaùc. Nhöng duø cho thaân naøy bieán hoaïi, ñoåi khaùc, vò Thaùnh aáy khoâng khôûi leân saàu, bi, khoå, öu, naõo.

Cuõng theá ñoái vôùi Thoï, Töôûng, Haønh vaø Thöùc (4).

I.1.2. Phaïm vi ñeà taøi

Coù nhieàu phaïm vi lieân heä ñeán ñeà taøi, nhöng trong taùc phaåm naøy taùc giaû chæ taäp chuù vaøo caùc ñieåm sau ñaây:

- Giôùi thieäu tö töôûng vaø xaõ hoäi AÁn Ñoä tröôùc thôøi ñöùc Phaät.

- Khaùi löôïc veà con ñöôøng ñi ñeán chaân lyù cuûa ñöùc Phaät.

- Giaùo lyù Duyeân khôûi vaø söï vaän haønh cuûa Duyeân khôûi.

- Lyù thuyeát Nhaân Tính vaø Naêm thuû uaån.

- Lyù thuyeát Nhaân Tính cuûa Phaät giaùo vaø moät höôùng giaùo duïc môùi.

Veà töø ‘khaùi nieäm’ (concept), hay yù nghóa ‘lyù thuyeát’ (theory) - moät yù nghóa khaùc cuûa töø 'concept', thöôøng ñöôïc hieåu laø caùi gì töông phaûn vôùi thöïc kieän. Noù laø moät tö duy veà thöïc taïi voán chöa ñöôïc bieát. ÔÛ ñaây, ñeà taøi naøy, noù coù moät yù nghóa hoaøn toaøn khaùc haún, bôûi vì noù khoâng ñöôïc taïo ra bôûi tö duy thuaàn tuùy, hay tö duy nhò nguyeân. Noù laø lôøi tuyeân boá veà con ngöôøi chaân thaät maø ñöùc Phaät ñaõ chöùng ñaït. Taïi ñaây, ‘Khaùi nieäm’ hay ‘lyù thuyeát’ raát gaàn vôùi thöïc kieän, nhö laø caùi boùng cuûa thöïc taïi.

Pancanikaøya laø töø ngöõ chæ kinh taïng Paøli thuoäc Tam taïng cuûa Thöôïng toïa boä (Theravada), thuoäc heä vaên hoïc Paøli töø thôøi ñöùc Phaät ñeán thôøi ñaïi Ñaïi ñeá A-Duïc.

Theo Paøli heä, tam taïng bao goàm Luaät taïng, Kinh taïng vaø Luaän taïng. Luaät taïng chöùa ñöïng caùc luaät leä vaø giôùi luaät cuûa Taêng giaø Phaät giaùo nhö laø caùc ñieàu leä thu nhaän vaøo ñoaøn theå Taêng giaø, veà vieäc phaùt loà caùc toäi, veà an cö kieát haï, veà choã ôû, y caø sa, thuoác men vaø caùc sinh hoaït cuûa Taêng giaø.

Luaän taïng laø phaàn dieãn giaûi boå sung vaøo Kinh taïng, goàm coù caùc boä Dhammasangani, Vibhanga, Kaøthaøvatthu, Puggalapannatti, Dhaøtukathaø, Yamaka vaø Patthaøna. Caùc boä naøy do chö vò ñeä töû cuûa ñöùc Phaät vaøo thôøi kyø kieát taäp Kinh ñieån laàn thöù ba, döôùi trieàu ñaïi ñeá A-Duïc, saùng taùc vaøo theá kyû thöù ba tröôùc Taây lòch kyû nguyeân.

Kinh taïng Paøli thì ghi laïi nhöõng lôøi daïy cuûa chính ñöùc Phaät Thích Ca trong boán möôi laêm naêm giaùo hoùa. Kinh taïng goàm coù naêm boä kinh coøn goïi laø Nguõ boä Nikaøya: Tröôøng boä, Trung boä, Töông öng boä, Taêng chi boä vaø Tieåu boä.

Trong coâng trình khaûo cöùu naøy, taùc giaû chæ tham khaûo naêm boä kinh noùi treân, ñaëc bieät laø khaûo cöùu giaùo lyù Duyeân khôûi vaø Naêm Thuû uaån nhö laø neàn taûng hình thaønh lyù thuyeát Nhaân tính. Muïc ñích laø giôùi thieäu caùi nhìn môùi meû veà moïi söï vaät hieän höõu, raèng con ngöôøi, khoâng phaûi laø moät thöïc theå baát bieán, khoâng theå taùch rôøi khoûi xaõ hoäi vaø moâi sinh, khoâng theå toàn taïi, hieän höõu ngoaøi xaõ hoäi hay moâi sinh; noùi khaùc ñi, xaõ hoäi hay moâi sinh laø moät phaàn cuûa chính cô theå con ngöôøi. Ñieàu naøy khaùc haún vôùi caùc lyù thuyeát Nhaân tính ñöông thôøi voán quan nieäm con ngöôøi laø moät thöïc theå ñoäc laäp vôùi thieân nhieân. Töø caùi nhìn naøy môû ra moät höôùng giaùo duïc môùi ñeå giaûi quyeát caùc khuûng hoaûng xaõ hoäi. Vôùi muïc ñích aáy, taùc phaåm naøy döôùi daïng thöùc cuûa moät bieân khaûo cô baûn ñeå ruùt ra moät tri thöùc môùi aùp duïng vaøo giaùo duïc, xaõ hoäi, seõ khôûi ñaàu töø chöông 2 (I.2.) veà giaùo lyù Duyeân khôûi, söï thaät cuûa cuoäc ñôøi.

Chuù thích:

(1) "Discourse on Synopsis of Fundamentals", Middle Length Sayings, Vol. I, PTS, London, 1987, p. 3.
(2) "Discourse on Synopsis of Fundamentals",..., 1987, pp. 7-8.
(3) "Discourse on All the Cankers", Middle Length Sayings, Vol.I, PTS, London, 1987, p. 9.
(4) "Kindred Sayings", Vol. III, PTS, London, 1992, p.18.

I.2.1. Tö töôûng veà xaõ hoäi AÁn tröôùc ngaøy Ñöùc Phaät ñaûn sanh

Giôùi thieäu toång quaùt:

Xaõ hoäi AÁn laø nôi ñaõ phaùt sinh moät trong caùc neàn vaên hoùa laâu ñôøi nhaát cuûa nhaân loaïi. Theo taøi lieäu cuûa khaûo coå hoïc, tröôùc tieân laø thôøi ñaïi ‘ñoà ñoàng’ hình thaønh vaøo khoaûng ba nghìn naêm tröôùc Taây lòch. Daân toäc ñònh cö ôû AÁn nhö Mundian, Sumerian, ..., ñaëc bieät laø Dravidian, haàu nhö ñaõ hình thaønh moät neàn vaên hoùa ‘noâng nghieäp’ goïi laø vaên minh AÁn-Haø (Indus civilization). Theo A.K.Warder, trong taäp saùch ‘Phaät giaùo AÁn Ñoä’ (Delhi, 1991, p.17), neàn vaên minh AÁn-Haø traûi daøi veà phía Ñoâng ñeán thung luõng soâng Haèng vaø Ñoâng Nam vöôït qua Gujarat. Baáy giôø ñaõ coù hai thaønh phoá lôùn, hai trung taâm chính, moät ôû Punjab vaø moät ôû Sindh. Noùi ñeán toân giaùo cuûa daân toäc ôû AÁn-Haø, Warder vieát:

‘Veà toân giaùo, daân chuùng AÁn-Haø thôø ñaáng Thöôïng ñeá, moät vaøi ñöùc tính cuûa ngaøi noùi leân raèng Ngaøi laø goác cuûa thaàn Siva ñöông thôøi (vò thaàn raát phoå bieán trong caùc daân toäc Tamil): moät maët ngaøi laø bieåu töôïng cuûa saùng taïo vaø phoàn vinh, moät maët ngaøi xuaát hieän trong vai moät tu só khoå haïnh hay moät yogin phaùt huy caùc quyeàn löïc sieâu nhieân’ (1).

Vaøo khoaûng thôøi gian töø theá kyû möôøi saùu ñeán theá kyû möôøi ba tröôùc Taây lòch, neàn vaên minh AÁn-Haø ñi vaøo suy suïp khi ngöôøi Ariyan, coù leõ töø daõy Caucasia (thuoäc Armenia, Lieân bang Nga), xaâm chieám xöù AÁn. Hoï vöôït qua daõy nuùi Hin-Kush ñeán Punjab. Taïi ñaây daân Dravidian kieân cöôøng choáng laïi ngöôøi Ariyan, nhöng thaát baïi. Ngöôøi Ariyan laïi chòu aûnh höôûng cuûa neàn vaên minh noâng nghieäp cuûa ngöôøi Dravidian: hoï theo loái soáng ñònh cö cuûa Dravidian, ñònh cö trong caùc laøng maïc, thò traán, thaønh phoá. Maët khaùc, ngöôøi Dravidian chòu aûnh höôûng tö töôûng cuûa ngöôøi Ariyan di truù. Hai neàn vaên minh aáy ñaõ keát hôïp laïi taïo ra moät neàn vaên minh môùi vaøo thôøi ñaïi ‘ñoà saét’, khoaûng töø theá kyû thöù möôøi ñeán theá kyû thöù taùm tröôùc Taây lòch. Veà söï kieän lòch söû naøy, A. K Warder vieát:

‘Theo chöùng cöù nhaân chuûng hoïc, ngöôøi Aryan vaøo xöù AÁn vaøo thôøi kyø suïp ñoå cuûa neàn vaên minh AÁn-Haø (khoaûng 1600 naêm tröôùc Taây lòch). Thöïc söï hoï laø keû xaâm löôïc man di ñaõ chieán thaéng daân chuùng AÁn-Haø vaø huûy hoaïi caùc thaønh phoá cuûa AÁn-Haø. Nhöõng ngöôøi Ariyan naøy noùi ngoân ngöõ hình thöùc sôùm nhaát cuûa Sanskrit goïi laø ‘Vedic’ (Veä-ñaø) theo caùc baûn kinh Veä ñaø xöa nhaát cuûa AÁn ñoïc ñöôïc ngaøy nay. Caùc baûn dòch Veä-ñaø xöa nhaát coù leõ laø do ngöôøi Ariyan saùng taùc vaøo khoaûng hai hay ba theá kyû sau ngaøy chieán thaéng’. (2)

Tieán só Chandradhar thì cho raèng:

‘Caùc baûn Veä-ñaø laø thôøi kyø vaên hoïc xöa nhaát cuûa tö töôûng Ariyan. Nguoàn goác cuûa trieát lyù AÁn khôûi ñaàu töø ñoù. Trieát lyù AÁn, moät heä thoáng ñoäc laäp, ñaõ phaùt trieån thöïc teá ñaõ khoâng chòu aûnh höôûng ngoaïi lai. Chaúng may, hieåu bieát cuûa chuùng ta veà Veä-ñaø, caû ñeán ngaøy nay, thì quaù ít oûi vaø thieáu soùt’. (3)

Nhö vaäy tö töôûng cuûa Veä ñaø, ñaëc bieät laø cuûa Rig-Veä ñaø, nhuoám maøu tö töôûng cuûa Ariyan. Hình nhö caùc tö töôûng ñoù phaùt sinh töø Caucasia cuûa nhöõng ngaøy raát xa xöa, phaùt sinh töø nhöõng nôi maø daân Ariyans di truù döøng laïi nghæ ngôi sau khi qua nhieàu vuøng nuùi ñoài, nhieàu sa maïc coâ lieâu hay caùc vuøng cao nguyeân cao baùt ngaùt, döôùi nhöõng baàu trôøi naéng chaùy, nhöõng côn möa naëng haït, nhöõng côn möa baõo tuyeát hay döôùi nhöõng boù ñuoác chaäp chuøng trong ñeâm khuya. Ñaáy laø nhöõng tö töôûng cuûa vuõ truï voâ bieân ñaày quyeàn löïc gaén lieàn vôùi con ngöôøi. Caùc tö töôûng caøng ngaøy caøng trôû neân thöïc tieãn hôn vaø gaàn guõi hôn vôùi con ngöôøi khi chuùng noùi ñeán caùc vò thaàn ñaát, thaàn caây, thaàn boø cuûa ngöôøi Dravidians vaøo thôøi xa xöa cuûa neàn vaên minh noâng nghieäp, A.K. Warder ñaõ tieáp:

‘Döôùi trieàu ñaïi Paurava, caùc baûn kinh Veä-ñaø xöa ñaõ ñöôïc keát taäp, nhieàu baûn ñöôïc saùng taùc theâm, vaø caùc baûn kinh môùi vaø cuõ ñaõ ñöôïc hình thaønh trong moät ‘Kinh taäp’ goïi laø Veä-ñaø. Thaät ra khoâng coù moät boä ‘Kinh taäp’ duy nhaát, maø ñaõ nhieàu laàn hieäu ñính ... Kinh taäp Veä-ñaø vì theá laø trí thöùc taäp hôïp cuûa nhieàu Baø-la-moân hay nhieàu tu só. Noù bao goàm thô, caùc baøi ca, nghi thöùc vaø trieát lyù’. (4)

Vì thôøi baáy giôø, vaøo khôûi ñaàu thôøi ñaïi ‘ñoà saét’, ñaõ coù nhieàu ñoåi thay ôû xaõ hoäi AÁn, neân A.K. Warder tieáp:

‘Töø Veä ñaø ñaõ ñöôïc heä thoáng hoùa döôùi thôøi Pauravas, vaø töø caùc saùng taùc do nhoùm tö töôûng gia cuûa theá kyû thöù chín tröôùc Taây lòch, tö töôûng kinh vieän vaø baûo thuû ôû AÁn, ngöôøi ta ñaõ ruùt ra ñöôïc toân giaùo cuûa noù, nghi leã, trieát lyù, anh huøng ca, caùc truyeàn thoáng lòch söû xöa, luaät phaùp, hình hoïc (toaùn hoïc), thieân vaên vaø khoa ngoân ngöõ hoïc. Ngöôøi ta hieåu taát caû ñaây taïo neân ‘Baø-la-moân giaùo’ laø moät neàn vaên minh, moät neáp soáng, moät toân giaùo vaø nhieàu ñieàu khaùc. ÔÛ moät yù nghóa, Baø-la-moân coù nhieàu aûnh höôûng naøy laø ‘giai ñoaïn anh huøng’ maø nhöõng anh huøng noåi tieáng nhaát ñaõ ñöôïc ca tuïng trong söû thi’ (5).

Taïi ñaây, ngöôøi ta coù theå goïi giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa Veä-ñaø laø giai ñoaïn "Veä-ñaø", vaø giai ñoaïn keá tieáp, khi tö töôûng AÁn Ñoä trôû neân thöïc teá hôn vaø khoa hoïc hôn, laø giai ñoaïn ‘haäu Veä-ñaø’. Tö töôûng AÁn trong hai giai ñoaïn naøy ñaõ ñöôïc Benimadhab Barua dieãn ñaït trong taäp saùch cuûa oâng nhan ñeà, ‘Lòch söû cuûa Trieát AÁn tröôùc thôøi kyø Phaät giaùo’, coù theå toùm taét nhö sau:

- Vaøo thôøi xa xöa cuûa vaên hoùa AÁn, caùc hieàn trieát Veä-ñaø ñaõ môû ra nhöõng trang thaùnh ca noùi ñeán caùc vaán ñeà vuõ truï vaø xem ‘nöôùc’ laø khôûi ñaàu cuûa vaïn vaät. Baáy giôø moät vaán ñeà khaùc khôi daäy: caùi gì hieän dieän ngay sau ‘nöôùc’ vaø ngay tröôùc ‘taïo vaät’?

Veà caâu hoûi naøy, Aghamarsana, trieát gia ñaàu tieân cuûa xöù AÁn, ñaùp: noù laø ‘naêm’ (Year), laø nguyeân lyù thôøi gian voán laø chuû teå cuûa sinh vaø töû.

Heranyagarbha baûo noù laø ‘kim nhaân’ (golden germ).

Narayana thì quaû quyeát noù laø ‘Purusa’ v.v...

- Roài moät caâu hoûi khaùc laïi ñöôïc neâu leân: töø caùi gì nöôùc phaùt sinh?

Aghamarsana noùi nöôùc phaùt sinh töø ‘choã toái’ (night) hay ‘hoãn mang’.

Prajapati Paremesthin ñaùp: ta coù theå bieát noù, hay coù theå ta khoâng bieát noù.

Brahmanaspati cho raèng noù ñeán töø hö voâ.

Anila thì baûo noù ñeán töø ‘gioù’ (air) v.v...

Sau thôøi kyø Veä-ñaø, caùc vaán ñeà trieát hoïc daàn daàn xuaát hieän vaø caøng ngaøy caøng trôû neân roõ raøng hôn vaø khoa hoïc hôn. Söï kieän naøy noùi leân raèng khaùi nieäm veà töï ngaõ cuûa caùc hieän höõu caøng ngaøy caøng ñöôïc nhaán maïnh. Töø vaán ñeà trieát lyù ñaët ra töø thôøi kyø ñaàu Veä-ñaø raèng: baèng caùch naøo ta hôïp nhaát vôùi thieân nhieân hay thöôïng ñeá? ñeán vaán ñeà trieát lyù do caùc ñaïo sö Baø-la-moân veà sau ñaët ra: ta laø ai?, maø caùc caâu traû lôøi cho caâu hoûi ‘ta laø ai?’ bieán ñoåi daàn daàn: töø con ngöôøi vaät lyù ñeán con ngöôøi sinh lyù, roài ñeán con ngöôøi taâm lyù, sieâu hình, vaø sau heát laø con ngöôøi taâm linh:

- Ta laø Naramaya: moät caù nhaân nhö ñoäng vaät ôû ñaát lieàn vaø nhö caùc sinh vaät trong khoâng gian. Moïi chuùng sinh höõu hình hay voâ hình ñeàu ñöôïc taïo thaønh töø ‘purusa’ (maët trôøi, hay vaät chaát töø maët trôøi).

- Ta laø Annamaya (ngöôøi sinh ra töø baøo thai): con ngöôøi do thöïc phaåm taïo neân, hay con ngöôøi do naêm yeáu toá taïo neân (ñaát, nöôùc, gioù, löûa vaø khoâng gian), ñöôïc saûn sinh töø tinh tuùy cuûa thöïc phaåm ñaõ ñöôïc tieâu hoùa töø ngöôøi cha noái keát vôùi ngöôøi meï vaø thaønh thai nhi (tinh cuûa cha vaø huyeát cuûa meï).

- Ta laø Pranamaya (con ngöôøi sinh lyù): con ngöôøi do cha meï sinh, do baø meï nuoâi lôùn, moät cô theå soáng, coù nghóa laø moät cô theå ñaày söùc soáng do thöïc phaåm hay ‘naêm yeáu toá’ taïo neân, do thöùc aên nuoâi döôõi bieán thaønh boä xöông khi cheát, moät thi theå bò phaân hoùa vaø sau ñoù trôû veà vôùi theá giôùi vaät lyù (caùt buïi).

- Ta laø Manomaya (con ngöôøi taâm lyù): laø caù nhaân coù yù thöùc coù theå nhaän thöùc qua caùc caûm giaùc, laø caù nhaân mô moäng, töôûng töôïng, suy nghó, caûm thoï, mong muoán vaø nhaän thöùc caùi nhò nguyeân tính vaø ña nguyeân tính cuûa söï vaät.

- Ta laø Vijnaønamaya (con ngöôøi sieâu thöùc): laø con ngöôøi thieân phuù cho moät yù thöùc höõu tình noäi taïi, hay linh hoàn, laø moät ngöôøi bieát suy nghó, moät nhaø tö töôûng theå nhaän ñöôïc nhaát nguyeân tính cuûa nguyeân nhaân cuûa hieän höõu ña nguyeân.

- Ta laø Anandamaya (con ngöôøi ñaïo ñöùc, toân giaùo, taâm linh): moät linh hoàn aân phöôùc hôïp nhaát vôùi thieâng lieâng.

Ñoái vôùi chuùng ta, hình nhö caùc hieàn trieát cuûa thôøi kyø Veä-ñaø xa xöa ñaõ soáng raát töï nhieân vaø raát gaàn guõi vôùi thieân nhieân - ñieàu naøy lieân heä ñeán ñôøi soáng cuûa daân Ariyans di truù - Ranh giôùi giöõa thieân nhieân vaø con ngöôøi chöa hieän roõ. Vì theá caùc vaán ñeà trieát lyù cuûa hoï taäp trung vaøo vaán ñeà Thöôïng ñeá, ñaáng saùng theá laø ai? vaø laøm theá naøo ñeå hôïp nhaát vôùi thieân nhieân, ñaáng saùng theá?

Nhöng veà sau, caùc ñaïo sö Baø-la-moân quay sang mieân man tö duy veà ‘caùi toâi’ (ngoâi thöù nhaát), veà caùi töï ngaõ cuûa söï vaät nhö laø thöïc theå; baáy giôø maøu saéc cuûa trieát lyù AÁn Ñoä baét ñaàu trôû neân thöïc teá - ñieàu naøy lieân heä ñeán neáp soáng cuûa daân Dravidian cuûa neàn vaên minh noâng nghieäp - Ñaây laø lyù do maø taùc giaû cuûa taùc phaåm naøy goïi giai ñoaïn aáy cuûa trieát lyù AÁn Ñoä laø giai ñoaïn trieát lyù ‘Haäu Veä ñaø’. Giai ñoaïn naøy keùo daøi cho ñeán luùc saùu tröôøng phaùi tö töôûng xuaát hieän.

- Saùu tröôøng phaùi tö töôûng döôùi thôøi ñöùc Phaät:

Vaøo thôøi ñöùc Phaät, caùc ñaïo sö cuûa saùu tröôøng phaùi tö töôûng ôû AÁn Ñoä raát noåi tieáng. Taát caû hoï ñeàu choáng laïi vôùi giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät, ñaõ ñöôïc giôùi Phaät giaùo xeáp vaøo haøng ‘Luïc sö taø giaùo’. Caùc ñaïo sö aáy laø Puørana Kassapa, Makkhali Gosala, Ajita Kesa - Kambala, Pakudha Kaccaøyana, Sanjaya Belathaputta vaø Nigantha Nataputta.

1/- Puørana Kassapa (6):

Laø moät ñaïo só khoå haïnh loõa theå, cheát vaøo naêm 572 tröôùc Taây lòch. Hoïc thuyeát cuûa oâng, theo Kinh ‘Sa Moân Quaû’ (Tröôøng Boä I), goïi laø ‘phi nghieäp’ (akiriyavada) hay ‘voâ nhaân’ (ahetuvad). OÂng chuû tröông khi moät ngöôøi haønh ñoäng hay baûo ngöôøi khaùc haønh ñoäng. Linh hoàn thaät söï khoâng haønh ñoäng (niskriya), noù ôû ngoaøi nghieäp thieän, aùc - thöïc taïi cuõng ôû ngoaøi voøng thieän, aùc.

2/- Makhkali Gosala (hay Maskarin Gosala) (7):

Theo baûn kinh Jaira Bhagavati vaø baûn luaän cuûa noù, hoïc thuyeát cuûa Makkhali - Gosala ñöôïc toùm taét nhö laø hoïc thuyeát ‘töï chuyeån hoùa’ nhöng theo kinh ‘Sa-Moân Quaû’ cuûa Phaät giaùo, hoïc thuyeát aáy goïi laø hoïc thuyeát ‘Luaân hoài tònh hoùa’ (samsara - suddhi). Hoïc thuyeát naøy cho raèng caû nhöõng ngöôøi ngu cuõng nhö ngöôøi trí, theo söï ‘töï chuyeån hoùa’ seõ daàn daàn ñaït ñeán, vaø haún phaûi ñaït ñeán, söï toaøn thieän.

3/- Ajita Kesa - Kambala

Trieát lyù cuûa Ajita Kesa Kambala laø duy vaät. Noù ñöôïc goïi laø ‘Hö voâ chuû nghóa’ hay ‘ñoaïn dieät’ hoaëc ‘chaáp ñoaïn’. Ajita cho raèng caù nhaân cheát laø heát. Khi cheát cô theå soáng do boán yeáu toá (ñaát, nöôùc, gioù, löûa), taïo neân, cheát ñi, caùc yeáu toá ñaát, nöôùc, gioù, löûa trôû veà vôùi ñaát, nöôùc, gioù, löûa, vaø caùc caên trôû veà vôùi hö voâ. Moïi ngöôøi ñeàu chaám döùt sau khi cheát.

4/- Kakuddha (Rakudha) Kaøtyaøyana (9):

Theo kinh ‘Sa-Moân Quaû’, trieát lyù cuûa Rakudha laø trieát lyù veà baûy phaïm truø (satta - kyaø - vada). Theo Kinh Jaira Kritanga, hoïc thuyeát aáy ñöôïc dieãn taû laø hoïc thuyeát veà linh hoàn laø phaïm truø thöù saùu (atna - sastha - vada), Rakudha quan nieäm thaät söï khoâng coù haønh ñoäng gieát, nghe, hieåu hay daïy, maø chæ coù haønh ñoäng taùch caùc phaàn toá laøm neân cô theå rôøi khoûi nhau. Khi moät ngöôøi vôùi thanh kieám beùn chaët moät caùi ñaàu laøm ñoâi, ngöôøi aáy khoâng coù gieát ai caû, chæ coù thanh kieám ñi qua giöõa baûy yeáu toá kia. Loái laäp luaän naøy quaû raát nguy hieåm. Noù ñaåy con ngöôøi ñi ñeán huûy hoaïi ñaïo ñöùc vaø laøm loaïn xaõ hoäi.

5/- Sanjaya Belatthaputta (10):

Kinh Phaät xeáp Belathaputta vaøo haøng hoaøi nghi noåi tieáng nhaát. OÂng laø baäc thaày cuûa toân giaû Saøriputta, tröôûng töû cuûa ñöùc Phaät, tröôùc ngaøy toân giaû trôû thaønh ñeä töû cuûa ñöùc Phaät. Hoïc thuyeát cuûa Sanjaya Belathaputta laø ‘Baát khaû tri thuyeát’, ‘Hoaøi nghi thuyeát’ Hay goïi laø ‘Thuyeát tröôøn uoán nhö con löôn’. Ñöùc Phaät daïy, moãi khi Sanjaya vaø haøng ñeä töû thì hoï bieän luaän tröôøn uoán nhö con löôn, laäp luaän cuûa hoï seõ rôi vaøo moät trong boán tröôøng hôïp sau:

- Tröôøng hôïp thöù nhaát vaø thöù hai:

Chuùng ta khoâng bieát roõ caùc ñieàu thieän, cuõng khoâng bieát caùc ñieàu aùc ñuùng nhö thaät. Trong tröôøng hôïp ñoù neáu chuùng ta tuyeân boá laø thieän hay aùc, chuùng ta coù theå bò daãn daét bôûi ngaõ maïn hay töï haûnh, hay aûnh höôûng bôûi saân haän vaø aân haän. Trong ñieàu kieän ñoù ngöôøi ta coù theå chöùng toû raèng chuùng ta sai laàm vaø ñieàu naøy seõ khieán ta khoå ñau vì aân haän, vaø keát quaû laø ngaên che söï tònh laïc maø ta nhaém ñeán. Hoaëc giaû, chuùng ta seõ rôi vaøo taâm chaáp thuû maø cuoái cuøng cuõng ñi ñeán haäu quaû quaáy roái söï tònh laïc.

- Tröôøng hôïp thöù ba vaø thöù tö:

Chuùng ta khoâng bieát nhö thaät caùc ñieàu thieän cuõng khoâng bieát nhö thaät caùc ñieàu aùc. Giaû tæ coù nhöõng ngöôøi thoâng minh, tinh töôøng, töøng traûi, gioûi tranh luaän, chia cheû sôïi toùc laøm tö, ñi ñoù ñaây ñeå ñaäp vôõ caùc giaùo ñieàu cuûa nhöõng keû khaùc. Maët khaùc, chuùng ta ñaàn ñoän. Vì leõ ñoù, neáu chuùng ta khaúng ñònh caùi gì laø thieän hay aùc, hoï coù theå tranh luaän vôùi chuùng ta, buoäc chuùng ta caét nghóa, vaø coù theå chæ ra caùc ñieåm sai laïc cuûa chuùng ta. Nhö treân ñaõ noùi, söï vieäc naøy coù theå khieán ta ñau khoå vì aân haän vaø quaáy roái söï an tónh cuûa chuùng ta. Theá neân, ñeå khoûi sôï moät yù kieán dieãn ñaït sai laàm, ñeå khoûi rôi vaøo taâm chaáp thuû hay vöôùng vaøo tranh luaän, chuùng ta khoâng tuyeân boá ñieàu gì laø thieän hay aùc, maø moät khi ñöôïc hoûi veà caùi naøy, caùi kia, chuùng ta traû lôøi nhö vaày:

- Coù phaûi A laø B? -- khoâng.
- Coù phaûi A khoâng laø B? -- khoâng.
- Coù phaûi A vöøa laø B vöøa khoâng phaûi B? -- khoâng.
- Coù phaûi A khoâng laø B cuõng khoâng khoâng laø B? -- khoâng.

6/- Nigantha Naøtaputta (11)

Kinh ‘Sa Moân Quaû’ (Phaät giaùo) dieãn taû hoïc thuyeát cuûa Nigantha laø ‘boán söï töï cheá’. Khi vua A-Xaø-Theá (Ajaøtasattu) hoûi Nigantha raèng, ‘OÂng coù theå chæ roõ caùi keát quaû thieát thöïc hieän taïi cuûa ñôøi soáng xuaát gia khoâng?’, Nigantha ñaùp, ‘taâu beä haï, ôû ñaây ngöôøi Nigantha bò troùi buoäc bôûi ‘boán söï töï cheá’ Nhöõng gì laø ’boán söï töï cheá aáy? - ngöôøi Nigantha bò haïn cheá bôûi caùc haïn cheá, bò bao vaây bôûi caùc haïn cheá, ñöôïc soi toû bôûi caùc haïn cheá, vaø bò yeâu saùch bôûi caùc haïn cheá. Vaø cho ñeán möùc ñoä maø ngöôøi Nigantha bò raøng buoäc bôûi ‘boán söï töï cheá’ naøy, thì ngöôøi Nigantha ñöôïc goïi laø hoaøn bò töï ngaõ, laøm chuû töï ngaõ, vaø an laäp töï ngaõ.

Caùc baûn Kinh Phaät ñaõ ñaùnh giaù vaø xeáp loaïi caùc tö töôûng AÁn, keå töø tö töôûng Veä ñaø, vöøa ñeà caäp treân nhö sau:

- Möôøi taùm loaïi taø kieán lieân heä ñeán quaù khöù:

* Thuyeát thöôøng haèng: coù boán loaïi taø kieán.
* Thuyeát chuû tröông moät phaàn thöôøng haèng, moät phaàn ñoaïn dieät: coù boán loaïi taø kieán.
* Thuyeát höõu bieân: coù hai loaïi taø kieán.
* Thuyeát voâ bieân: coù hai loaïi taø kieán.
* Thuyeát tröôøn uoán con löôn: coù boán loaïi taø kieán.
* Ngaãu nhieân luaän: coù hai loaïi taø kieán.

* Höõu töôûng luaän sau khi cheát: coù möôøi saùu loaïi taø kieán.
* Voâ töôûng luaän sau khi cheát: coù taùm loaïi taø kieán.
* Phi höõu töôûng phi voâ töôûng luaän sau khi cheát: coù taùm loaïi taø kieán.
* Hö voâ luaän: coù baûy loaïi taø kieán.

* Chuû tröông Nieát baøn taïi theá vaø hieän theá: coù naêm loaïi.

‘ÔÛ ñaây, naøy caùc Tyû kheo, Nhö Lai bieát roõ caùc tri kieán aáy bò chaáp thuû nhö theá, bò yù naém chaët nhö theá seõ daãn ñeán nhöõng sanh xöù nhö theá ôû caûnh giôùi khaùc. Nhö Lai bieát taát caû nhöõng ñieàu naøy, vaø coøn bieát nhieàu hôn theá nhöng Nhö Lai khoâng chaáp thuû tri kieán aáy. Do khoâng chaáp thuû, Nhö Lai chöùng ñaït söï roát raùo an tònh, vaø sau khi bieát roõ söï sinh khôûi vaø ñoaïn dieät cuûa caùc caûm thoï, vò ngoït, söï nguy hieåm vaø söï giaûi thoaùt hoaøn toaøn. Naøy caùc Tyû kheo, Nhöõng ñieàu naøy laø nhöõng ñieàu uyeân aùo, khoù thaáy, khoù hieåu, an tònh, toái thaéng, ôû ngoaøi tö duy, teá nhò, chæ ñöôïc ngöôøi trí chöùng ngoä, Nhö Lai sau khi chöùng ngoä nhöõng ñieàu aáy vôùi thaéng trí ñaõ tuyeân thuyeát, nhöõng ai muoán chaân thaät taùn thaùn Nhö Lai seõ chaân chaùnh taùn thaùn nhö theá ‘ (12).

S. Radhakrishnan, moät trieát gia AÁn ñöông thôøi ñaõ nhaän ñònh tö töôûng AÁn trong taùc phaåm ‘Trieát lyù AÁn Ñoä’ cuûa oâng raèng:

‘... Ngöôøi AÁn khoâng bao giôø caûm nhaän raèng cuoäc ñôøi laø moät chieán tröôøng, nôi maø con ngöôøi chieán ñaáu cho quyeàn theá, cuûa caûi vaø söï thoáng trò. Moät khi con ngöôøi khoâng caàn tieâu phí caùc naêng löôïng cuûa mình vaøo caùc vaán ñeà theá söï, lôïi duïng thieân nhieân vaø kieåm soaùt caùc söùc maïnh thieân nhieân, con ngöôøi baét ñaàu nghó ñeán moät ñôøi soáng taâm linh toaøn veïn hôn. Coù leõ caùi khí haäu laøm cho con ngöôøi meät moûi ñaõ khieán ngöôøi AÁn coù khuynh höôùng nghæ ngôi vaø rôøi boû coâng vieäc. Nhöõng caùnh röøng lôùn vôùi nhöõng con ñöôøng roäng coù nhöõng taøng laù ñaõ taïo ra caùc cô hoäi tuyeät vôøi cho nhöõng taâm hoàn suøng ñaïo ñi quanh quaát qua laïi, mô nhöõng giaác mô laï vaø buøng leân nhöõng lôøi ca vui thuù... Chính taïi nhöõng nôi aån daät ôû trong nhöõng caùnh röøng laø nôi maø caùc nhaø tö töôûng AÁn traàm tö veà nhöõng vaán ñeà hieän höõu saâu thaúm hôn’ (13).

‘Noã löïc cuûa trieát lyù ñeå xaùc ñònh baûn chaát cuûa thöïc taïi coù theå khôûi ñaàu töø töï ngaõ, chuû theå cuûa tö duy, hay ñoái töôïng cuûa tö duy. ÔÛ AÁn, trieát lyù thì taäp chuù vaøo töï ngaõ con ngöôøi, ôû ñoù caùi nhìn thì höôùng ngoaïi, doøng hieän höõu voâ thöôøng thì chieám lónh caùi taâm. ÔÛ AÁn, ‘töï bieát mình’ (Atmaømam Viddhi) toùm taét ñöôïc luaät phaùp vaø caùc kinh saùch tieân tri. Taâm linh ôû trong con ngöôøi laø trung taâm cuûa vaïn höõu.

... Taâm lyù hoïc cuûa AÁn nhaän roõ giaù trò cuûa thieàn ñònh vaø xem troïng thieàn ñònh nhö laø phöông tieän ñeå tröïc nhaän chaân lyù (14)

Noùi chung, thöïc chaát cuûa tö töôûng AÁn laø theá. Treân cô sôû ñoù moät höôùng giaùo duïc AÁn coù theå ñöôïc xaây döïng.

Neàn giaùo duïc xöa coå cuûa AÁn:

Giôø haõy theo doõi nhaän ñònh cuûa S. D. Dev trong taùc phaåm ‘Giaùo duïc vaø Ngheà nghieäp’ cuûa oâng:

‘Kinh Veä ñaø ñaõ caét nghóa con ngöôøi nhö moät phaàn raát nhoû cuûa thaùnh linh, ñaáng Thöôïng ñeà ñaày quyeàn löïc. Giaùo duïc laøm con ngöôøi thaønh ñieåm gaëp gôõ cuûa Thieân ñaøng vaø Traàn theá. Theo ngoân ngöõ cuûa Öu-ba-ni-saùt (Upanishad), coâng taùc giaùo duïc laø khaùm phaù ra söï huy hoaøng cuûa aùnh löûa thieân ñaøng vaø laøm cho cuoäc soáng traàn theá traøn ñaày aùnh huy hoaøng aáy. Theo Badarayana cuûa Kinh Baø-la-moân giaùo, muïc tieâu cuûa giaùo duïc laø taïo neân ñöôïc con ngöôøi trí tueä, thaùnh thieän vaø thieâng lieâng... Tuy nhieân, muïc ñích cuûa giaùo duïc AÁn Ñoä coå ñaïi laø tính chaát xaây döïng laøm gia taêng söùc maïnh cuûa taâm thöùc vôùi yù höôùng phaùt trieån hieåu bieát cuûa con ngöôøi, giuùp con ngöôøi ñöùng vöõng treân ñoâi chaân cuûa mình, vaø taïo neân con ngöôøi trí tueä, thaùnh thieän vaø thieâng lieâng’ (15).

‘Caùc nhaø tieân tri AÁn ñaõ nhaän thöùc roõ raèng giaùo duïc laø caàn thieát cho con ngöôøi ñeå soáng moät ñôøi soáng lyù töôûng. Muïc ñích cuûa giaùo duïc cuûa AÁn ngaøy xöa laø daïy nhöõng ngöôøi con trai, con gaùi bieát chuû ñoäng, chaáp nhaän kyû luaät, traùch nhieäm vaø laõnh ñaïo, bieát xöû theá, bieát roõ söï khaùc bieät giöõa ñieàu phaûi, ñieàu traùi vaø laøm quen vôùi caùc nguyeân taéc öùng xöû thuoäc xaõ hoäi vaø ñaïo ñöùc, vaø sau cuøng bieát ñaùnh giaù ñuùng möùc söï phong phuù cuûa quaù khöù lòch söû cuûa xöù sôû cuûa mình, ñeå giuùp ñôõ hoï phuïc vuï ñoàng baøo... Söï soi saùng, hieåu bieát vaø höôùng daãn maø giaùo duïc ñem ñeán cho con ngöôøi seõ coù keát quaû chuyeån ñoåi hoaøn toaøn. ‘Neáu moät ngöôøi hôn moät ngöôøi khaùc’, moät nhaø tö töôûng Veä-ñaø ñaõ noùi, ‘Khoâng phaûi vì ngöôøi aáy coù theâm tay hay maét, maø bôûi vì taâm vaø trí cuûa ngöôøi aáy ñaõ ñöôïc giaùo duïc laøm cho saéc beùn vaø ñem laïi nhieàu hieäu naêng hôn. ‘Bhartrihari baûo raèng khoâng coù giaùo duïc con ngöôøi chæ laø caàm thuù; giaùo duïc naâng cao chuùng ta leân thaønh ngöôøi. Cuoäc ñôøi maø khoâng coù moät neàn giaùo duïc thì nhaát ñònh laø voâ nghóa vaø chaúng coù giaù trò gì’. (16).

Nhö Kinh Phaïm Voõng ñaõ noùi, caùc nhaø hieàn trieát, tö töôûng AÁn Ñoä do chaáp thuû caùc tri kieán vaø caùc caûm thoï maø khoâng theå thaáy ñöôïc chaân lyù vaø con ñöôøng ñi ñeán chaân lyù. Chæ coù ñöùc Phaät do khoâng chaáp thuû caùc tri kieán vaø caûm thoï neân Ngaøi ñaõ giaùc ngoä chaân lyù toái haäu. Söï kieän naøy seõ ñöôïc tìm hieåu vaøo phaàn keá tieáp cuûa taùc phaåm.

I.2.2. Con ñöôøng ñeán Chaân lyù cuûa Ñöùc Phaät

Veà ñöùc Phaät Thích Ca

Vò ñaõ chöùng ngoä chaân lyù toái haäu vaø thaønh Phaät laø thaùi töû Taát-Ñaït-Ña, (Siddhattha). Thaùi töû sinh naêm 624 tröôùc Taây lòch - theo taøi lieäu cuûa Hoäi nghò Phaät giaùo Theá giôùi hoïp taïi Tokyo naêm 1952 - taïi vöôøn ngöï Laâm-Tyø-Ni (Lumbini) thuoäc xöù Neùpal ngaøy nay. Thaân phuï cuûa Thaùi töû laø vua Tònh Phaïn (Suddhodana), giai caáp Saùt-ñeá-lôïi (Khattiya), doøng Thích Ca, xöù Ca-Tyø-La-Veä (Kapilavatthu). Thaân maãu cuûa Ngöôøi laø Hoaøng haäu Ma-Da (Maøya) thaùc sinh veà coõi trôøi Duïc Giôùi moät tuaàn sau khi sinh Thaùi töû. Sau ngaøy sinh, nhaø hieàn trí A-Tö-Ñaø (Asita) xem töôùng Thaùi töû vaø ñoaùn raèng: ba möôi hai töôùng quyù treân thaân Thaùi töû noùi leân raèng Thaùi töû seõ xuaát gia vaø seõ thaønh Phaät, baäc ñaïo sö cuûa Trôøi vaø Ngöôøi.

Kinh Naølaka thuoäc Kinh Taäp (Tieåu Boä Kinh) ghi laïi lôøi tieân ñoaùn aáy nhö sau:

- ‘Nhôù laïi con ñöôøng luaân hoài cuûa mình, nhaø hieàn trí A-Tö-Ñaø ñau khoå, öùa nöôùc maét; thaáy vaäy caùc vò Thích töû hoûi A-Tö-Ñaø ñang khoùc phaûi chaêng coù ñieàu chi baát töôøng ñeán vôùi Thaùi töû?’ (17).

- ‘Thaáy caùc Thích töû u buoàn, A-Tö-Ñaø ñaùp, toâi thaáy khoâng coù gì baát töôøng ñeán vôùi thaùi töû, seõ tuyeät nhieân khoâng coù chöôùng ngaïi gì ñeán vôùi Thaùi töû, vì Thaùi töû laø baäc toái thaéng. Ñöøng coù lo aâu! ‘ (18).

- ‘Thaùi töû seõ ñaéc Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Chaùnh Giaùc, Ngaøi seõ chuyeån Phaùp luaân, Ngaøi laø vò chöùng Nieát-baøn toái haäu, seõ vì söï an laïc cuûa soá ñoâng vaø ñaïo cuûa Ngaøi seõ ñöôïc truyeàn baù roäng raõi’.

- ‘Ñôøi soáng cuûa toâi khoâng coøn bao laâu nöõa thì chaám döùt, giöõa chöøng ñôøi soáng cuûa Thaùi töû toâi seõ cheát; toâi seõ khoâng ñöôïc nghe Chaùnh Phaùp cuûa baäc Voâ-tæ, vì theá toâi ñau ñôùn, baát haïnh vaø khoå sôû’ (19).

Thaùi töû ñaõ môû boán cuoäc du haønh ra khoûi hoaøng thaønh, nhöõng cuoäc du haønh ñònh meänh. Laàn du haønh thöù nhaát, Ngöôøi gaëp moät cuï giaø; laàn thöù hai, gaëp moät ngöôøi beänh; laàn thöù ba chöùng kieán moät thi theå ñang thieâu chaùy treân giaøn hoûa; laàn thöù tö gaëp moät tu só thaùnh thieän. Qua boán cuoäc du haønh, tö töôûng Ngöôøi dao ñoäng khieán Ngöôøi ñi ñeán moät quyeát ñònh quan troïng nhaát cuûa ñôøi mình: rôøi boû ngai baùu vaø soáng ñôøi soáng xuaát gia tìm kieám chaân lyù. Baáy giôø Ngöôøi vöøa hai möôi chín tuoåi.

Ngöôøi ñeán hoïc ñaïo döôùi söï höôùng daãn cuûa hai vò Sa-moân noåi tieáng nhaát ñöông thôøi: Sa-moân Alaøra Kaølaøma vaø Sa-moân Uddaka Raømaputta. Alaøra Kaølaøma giuùp Ngöôøi chöùng ñaéc ñònh ‘Voâ sôû höõu’; Uddaka giuùp Ngöôøi ñaéc ñònh ‘Phi töôûng phi phi töôûng’. Ngöôøi chöùng ñaéc nhöõng gì Kaølaøma vaø Raømaputa ñaõ chöùng ñaéc chæ trong khoaûng moät thôøi gian ngaén, nhöng Ngöôøi khoâng thoûa maõn vôùi söï chöùng ñaéc aáy do thaáy raèng Ngöôøi ñang bò voâ minh ngaên che.

Roài Ngöôøi ñi ñeán moät khu röøng raäm gaàn Uruvelaø haønh khoå haïnh vôùi caùc hieàn giaû Kieàu Traàn Nhö (Kodanna) vôùi boán ngöôøi baïn cuûa hieàn giaû. Traûi qua saùu naêm soáng coâ tòch vaø traàn truïi giöõa röøng saâu, naèm gai neám maät, chòu thieâu ñoát döôùi naéng haï, chòu baêng haøn giöõa nhöõng ñeâm ñoâng cho ñeán khi kieät söùc. Baáy giôø, trong thôøi gian khoå haïnh, Ngöôøi baét gaëp ba tö töôûng khôûi leân trong taâm raèng:

‘Naøy Aggivessana, coù ba tö töôûng khôûi leân trong Ta cuøng luùc, chöa töøng ñöôïc nghe tröôùc ñaây; ví nhö coù moät khuùc caây ñaãm öôùt, ñeå trong nöôùc; roài moät ngöôøi ñem ñeán duïng cuï laáy löûa vaø nghó raèng; ‘ta seõ laáy löûa, ta seõ coù löûa’. Naøy Aggivessana, ngöôi nghó theá naøo? Ngöôøi aáy coù theå laáy ñöôïc löûa, coù ñöôïc löûa khoâng? - Baïch ñöùc Coà-ñaøm, khoâng. Cuõng theá, naøy Aggivessana, nhöõng Sa-moân, Baø-la-moân naøo chöa rôøi khoûi caùc duïc laïc, caùc caûm thoï thuoäc thaân theå, thì ñoái vôùi hoï giöõa caùc caûm thoï laïc thuù nhö ham muoán chuùng, khaùt voïng chuùng, khích ñoäng chuùng, neáu khoâng ñöôïc chuû ñoäng loaïi tröø, giaûm thieåu thì duø nhöõng Sa-moân, Baø-la-moân naøy coù caûm nghieäm caùc caûm thoï nhoùi ñau, khoå ñau, ñau ñôùn kòch lieät, khoác lieät, hoï seõ khoâng trôû neân nhöõng vò chöùng ñöôïc caùc tri kieán, tueä kieán, Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Giaùc, vaø duø caùc Sa-moân, Baø-la-moân naøy khoâng caûm nghieäm caùc caûm thoï nhoùi ñau, khoå ñau, ñau ñôùn khoác lieät, kòch lieät, hoï cuõng khoâng trôû thaønh nhöõng vò chöùng ñöôïc caùc tri kieán, tueä kieán, Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Giaùc. Naøy Aggivessana, ñaây laø tö töôûng xaûy ñeán vôùi Ta cuøng luùc, chöa töøng ñöôïc nghe tröôùc ñaây.

Naøy Aggivessana, roài moät tö töôûng thöù hai xuaát hieän nôi Ta cuøng luùc, chöa töøng ñöôïc nghe tröôùc ñaây. Naøy Aggivessana, ví nhö coù moät khuùc caây ñaãm öôùt, ñöôïc laáy ra khoûi nöôùc vaø ñaët leân choã ñaát khoâ....

Naøy Aggivessana, roài tö töôûng thöù ba xuaát hieän nôi Ta cuøng luùc, chöa töøng ñöôïc nghe tröôùc ñaây. Naøy Aggivessana, ví nhö coù moät khuùc caây khoâ, ñöôïc laáy ra khoûi nöôùc vaø ñaët treân choã ñaát khoâ,... Naøy Aggivessana, cuõng theá, nhöõng Sa-moân, Baø-la-moân naøo chöa rôøi khoûi caùc duïc laïc, caùc caûm thoï laïc thuù thuoäc thaân theå, thì ñoái vôùi hoï, giöõa caùc caûm thoï laïc thuù nhö ham muoán caùc caûm thoï laïc thuù, khaùt voïng caùc caûm thoï laïc thuù, khích ñoäng caùc caûm thoï laïc thuù, neáu khoâng ñöôïc chuû ñoäng loaïi tröø giaûm thieåu, thì duø nhöõng Sa-moân, Baø-la-moân naày coù caûm nghieäm caùc caûm thoï nhoùi ñau, khoå ñau, ñau ñôùn kòch lieät, khoác lieät, hoï seõ khoâng trôû thaønh nhöõng vò chöùng ñaéc ñöôïc caùc tri kieán, tueä kieán, Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Giaùc; vaø duø nhöõng Sa-moân, Baø-la-moân aáy khoâng caûm lieät, hoï cuõng khoâng trôû thaønh nhöõng vò chöùng ñaéc ñöôïc caùc tri kieán, tueä kieán, Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Giaùc. Naøy Aggivessana, ñaây laø tö töôûng thöù ba xuaát hieän nôi Ta cuøng luùc chöa töøng ñöôïc nghe tröôùc ñaây’ (20).

Baáy giôø Thaùi töû Taát-Ñaït-Ña voâ cuøng leû loi giöõa bieån khoå meânh moâng. Thaùi töû suy nghó mieân man veà con ñöôøng’trung ñaïo’ ôû giöõa söï xa hoa vaø khoå haïnh maø Ngöôøi chöa töøng thöïc hieän. Ngöôøi hoài töôûng veà buoåi leã ‘haï ñieàn’, luùc coøn laø chuù treû saùu hay baûy tuoåi, Ngöôøi nhaäp ñònh döôùi coäi caây ‘ña’ (rose apple tree). Ngöôøi töï baûo, ‘coù leõ ñaây laø ngoõ vaøo giaùc ngoä?’.

Thaùi töû ñi ñeán xöù Öu-laâu-taàn-loa (Uruvelaø) vaø döøng chaân taïi Boà ñeà ñaïo traøng (Bodh Gaya), tieåu bang Bihar cuûa nöôùc AÁn, baây giôø, quyeát ñònh thöïc haønh con ñöôøng thieàn ñònh cuûa Ngöôøi döôùi coäi Boà-ñeà cho ñeán khi tìm thaáy lôøi giaûi ñaùp chaân xaùc cho vaán ñeà ñoaïn taän khoå ñau.

Baûn Kinh Ariyapariyesana ghi:

‘Naøy caùc Tyû kheo, roài ta, Ngöôøi noã löïc tìm kieám ñieàu chí thieän, tìm kieám con ñöôøng voâ tæ ñi ñeán tònh laïc, ñi ngang qua xöù Magadha, theo höôùng ñi ñeán Öu-laâu-taàn-loa, moät thò traán quaân nguõ. Taïi ñoù, Ta thaáy moät daûi ñaát tuyeät ñeïp, moät khu röøng xinh töôi, coù con soâng trong treûo chaûy qua, nöôùc caïn coù theå ñi qua, vaø moät ngoâi laøng gaàn ñoù ñeå khaát thöïc. Ta nghó raèng, naøy caùc Tyû kheo, ‘quaû thöïc ñaây laø daûi ñaát ñeïp... quaû thöïc nôi ñaây raát thuaän lôïi cho moät ngöôøi tuoåi treû tu taäp’. Theá ñaáy, naøy caùc Tyû kheo, Ta ngoài laïi suy nghó, ‘quaû thaät nôi ñaây thuaän lôïi cho söï tu taäp’. (21).

1. Ngöôøi nhôù roõ voâ soá kieáp tröôùc cuûa töï thaân.

2. Ngöôøi ñaéc ñöôïc trí thaáy roõ hoaït ñoäng cuûa nghieäp: nhöõng ai laøm ñieàu aùc thoï quaû aùc nhö theá naøo seõ thaùc sinh vaøo khoå xöù, vaø nhöõng ai laøm ñieàu thieän ñöôïc höôûng quaû thieän nhö theá naøo, seõ sanh veà caùc caûnh giôùi haïnh phuùc nhö theá naøo.

3. Ngöôøi ñaéc trí thöù ba goïi laø ‘laäu taän trí’, ñoaïn taän heát thaûy caùc laäu hoaëc: coù ba laäu hoaëc thöôøng ñöôïc ñeà caäp: duïc laäu, höõu laäu vaø voâ höõu laäu (hay voâ minh laäu).

‘Vôùi taâm ñònh tónh, hoaøn toaøn thanh tònh, hoaøn toaøn khoâng caáu nhieãm, khoâng phieàn naõo, khoâng laäu hoaëc, nhu nhuyeán deã vaän duïng, vöõng chaéc, khoâng chao ñaûo nhö vaäy, Ta höôùng daãn taâm ñeán Tuùc meänh trí nhôù laïi caùc ñôøi soáng quaù khöù nhö vaày: moät ñôøi, hai ñôøi, ba..., boán.., traêm..., haèng traêm nghìn ñôøi, nhieàu hoaïi kieáp, thaønh kieáp, laø chuùng sinh naày coù teân theá naøy, doøng hoï theá naøy, giai caáp theá naøy, maøu saéc theá naøy, ñöôïc nuoâi soáng nhö theá naøy, caûm nghieäm caùc khoå ñau, haïnh phuùc nhö theá naøy, tuoåi thoï nhö theá naøy, ....

Naøy Baø-la-moân vaøo canh thöù nhaát cuûa ñeâm aáy Ta chöùng ñaéc ñöôïc ‘minh trí’ thöù nhaát, voâ minh dieät, minh sinh khôûi, boùng toái tan, aùnh saùng ñeán ngay trong khi Ta truù taâm tinh caàn, nhieät taâm, tinh taán.

- Roài vôùi taâm ñònh tónh, hoaøn toaøn thanh tònh, ..., Ta höôùng daãn taâm ñeán ‘thieân nhaõn trí’... vôùi trí tueä, Ta hieåu bieát ñöôïc raèng caùc chuùng sinh laø haï lieät, cao sang, ñeïp ñeõ, thoâ xaáu, may maén, baát haïnh laø do keát quaû cuûa caùc haønh ñoäng cuûa chuùng vaø Ta nghó raèng: caùc chuùng sinh taïo ra caùc aùc nghieäp veà thaân, lôøi vaø yù, phæ baùng caùc baäc Thaùnh, naém giöõ taø kieán, taïo ra caùc nghieäp do taø kieán - caùc ngöôøi naøy luùc thaân hoaïi, sau khi cheát sanh veà caùc coõi khoå, aùc thuù, ñoïa xöù, ñòa nguïc. Nhöng nhöõng chuùng sanh naøo taïo ra caùc thieän nghieäp veà thaân, lôøi vaø yù, khoâng phæ baùng caùc baäc Thaùnh, naém giöõ chaùnh kieán, laøm caùc nghieäp do chaùnh kieán - caùc chuùng sanh aáy luùc thaân hoaïi, sau khi cheát sanh veà caùc coõi laønh, thieân giôùi, coõi ñôøi naày... Naøy caùc Baø-la-moân, ñaây laø ’minh trí’ thöù hai Ta chöùng ñaéc vaøo canh giöõa cuûa ñeâm aáy; voâ minh dieät, minh sanh...

- Roài vôùi taâm ñònh tónh hoaøn toaøn thanh tònh... Ta daãn taâm ñeán ‘laäu taän minh’. Ta hieåu roõ nhö thaät: ñaây laø khoå, ñaây laø nguyeân nhaân cuûa khoå sinh, ñaây laø khoå dieät, ñaây laø con ñöôøng ñöa ñeán khoå dieät. Ta hieåu roõ nhö thaät: ñaây laø nhöõng laäu hoaëc, ñaây laø nguyeân nhaân cuûa söï sinh khôûi caùc laäu hoaëc, ñaây laø söï dieät taän caùc laäu hoaëc, ñaây laø con ñöôøng ñöa ñeán söï dieät taän caùc laäu hoaëc. Do bieát nhö vaäy, do thaáy nhö vaäy, taâm Ta giaûi thoaùt khoûi caùc laäu hoaëc (duïc laäu, höõu laäu vaø voâ minh laäu)... Naøy caùc Baø-la-moân, ñaây laø ‘minh trí’ thöù ba Ta chöùng ñaéc vaøo canh cuoái cuûa ñeâm aáy; voâ minh dieät, minh sinh, boùng toái tan, aùnh saùng ñeán ngay trong luùc ta truù taâm tinh caàn, nhieät taâm tinh taán’ (22).

‘Naøy caùc Tyû kheo, Ta suy nghó nhö sau: ‘Phaùp naøy do ta chöùng ñaéc saâu xa, laø khoù thaáy, khoù hieåu, tòch laëng, tuyeät vôøi, sieâu lyù luaän, vi dieäu, chæ nhöõng ngöôøi trí môùi hieåu thaáu. Nhöng chuùng sanh naøy thì thích thuù trong duïc laïc, öa thích duïc laïc, ham thích duïc laïc, neân thaät khoù thaáy ñöôïc söï thaät cuûa caùc phaùp laø do duyeân maø khôûi sinh. Cuõng thaät laø khoù thaáy söï tòch tònh cuûa taát caû ‘ Haønh’, söï xaû boû saïch ‘chaáp thuû’, söï dieät taän ‘AÙi’, khoâng tham muoán, söï dieät taän, Nieát baøn‘. (23)

‘Naøy caùc Tyû kheo, roài Ta suy nghó: ‘do caùi gì coù maët maø giaø, cheát coù maët? caùi gì duyeân sinh ra giaø, cheát? Baáy giôø ñoái vôùi Ta, tö duy ñuùng theo söï thaät cuûa caùc phaùp daãn ñeán caùi thaáy bieát vôùi trí tueä raèng, sanh coù maët, neân giaø, cheát coù maët. Giaø, cheát do ‘sanh’ maø sinh...; voâ minh coù maët neân Haønh coù maët; Haønh do Voâ minh maø sinh. Nhö vaäy söï thaät laø ‘Haønh do Voâ minh maø sinh’, v.v.... Nhö vaäy laø söï sinh khôûi cuûa heát thaûy khoå ñau.

Naøy caùc Tyû kheo, roài Ta suy nghó nhö sau: ‘do caùi gì khoâng coù maët thì giaø cheát khoâng coù maët? do caùi chaám döùt thì giaø cheát chaám döùt?.

Roài ñoái vôùi Ta suy nghó ñuùng theo söï thaät cuûa caùc phaùp daãn ñeán caùi thaáy bieát vôùi trí tueä raèng: do Sinh khoâng coù maët neân Giaø, Cheát khoâng coù maët. Do Sinh dieät, neân giaø cheát dieät.

Vaø nhö theá ñoái vôùi Ta caùi thaáy bieát vôùi trí tueä veà Sanh, Höõu, Thuû, AÙi, Thoï, Xuùc, Luïc nhaäp, Danh saéc, Thöùc, Haønh, Voâ minh sinh khôûi. Nhö vaäy söï thaät laø: ‘do Voâ minh dieät neân Haønh dieät, do Haønh dieät neân Thöùc dieät,... Nhö vaäy laø söï dieät taän cuûa heát thaûy khoå ñau’ (24).

Chuù thích:

(1) : A.K. Warder, "Indian Buddhism", Motilal Banarsidass Publishers, Pvt. Ltd. Delhi, 1991, p.18.
(2) : Ibid. p.18.
(3) : Chandradhar Sharma, "A Critical Survey of Indian Philosophy", Motilal Banarsidass Publishers, Pvt. Ltd, Delhi; 1991, p.18.
(4) : Ibid., p.20.
(5) : Ibid., p.21.
(6) : Benimadhab Barua, "A History of Pre-Buddhistic Indian Philosophy", Motilal Banarsidass Publishers, Delhi, Varanasi, Patna, 1970; p.6.
(7) : Ibid., p. 340.
(8) : Ibid., p. 293.
(9) : Ibid., p. 281.
(10) : Ibid., p. 325.
(11) : Ibid., p. 378.
(12) : "Discourse on The Supreme Net", Long Discourses, tr. by Maurice Walshe, Wisdom Publication, London, 1987, p.87.
(13) : S. Radhakrishnan, "Indian Philosophy", Delhi, Oxford University Press, 1989, p. 22.
(14) : Ibid., p,.28.
(15) : S.D. Dev, "Education and Career", Printed in India, Printing Press, New Delhi-110005, pp. 4-5.
(16) : Ibid., pp. 8-9.
(17) : "The Discourse on Naølaka", Suttanipata, verse No. 691, tr. by F. Max Muller, Motilal Banarsidass Publishers, Delhi, 1992, p.125.
(18) : "The Discourse on Naølaka",..., verse No. 692, p.125.
(19) : "The Discourse on Naølaka",..., verse No. 694, p.125.
(20) : "Mahaøsaccakasuttam", Middle Length Sayings, Vol. I, PTS, London, 1987, pp.295-296.
(21) : "Discourse on Ariyapariyesana", Middle Length Sayings, Vol. I., PTS, London, 1987, pp.166-167.
(22) : "Discourse on Bhayabherava", Middle Length Sayings, Vol. I, PTS, London, 1987, pp. 28-29.
(23) : "Discourse on Ariyapariyesana",..., pp. 211-212.
(24) : "Kindred Sayings" , Vol. II, PTS , London , 1990, pp.6-7.