Nhö ñaõ giôùi thieäu ôû phaàn (II.2.2.), vaøo buoåi khôûi nguyeân cuûa traùi ñaát, caùc ngöôøi ñaàu tieân laø nhöõng ngöôøi ñeán töø Quang AÂm Thieân (Saéc giôùi). Hoï soáng do taâm taïo, soáng baèng söï töï hyû, choùi saùng, di chuyeån giöõa khoâng gian, röïc rôõ... Thuôû aáy chöa coù söï phaân bieät nam, nöõ. Roài moät thôøi gian ngaén sau ñoù, loøng tham lam cuûa con ngöôøi xuaát hieän; roài ham muoán duïc laïc xuaát hieän. Hoï trôû neân caøng ngaøy caøng tham lam, do vì tham lam, cô theå hoï trôû neân moãi ngaøy moät thoâ xaáu hôn; ngöôøi coù dung saéc ñeïp nhaát laø ngöôøi ít ham muoán duïc laïc nhaát. Sau ñoù thì ñeán giai ñoaïn caùc boä phaän sinh duïc nam, nöõ phaùt trieån, duïc voïng cuûa hoï gia taêng, vaø cô theå cuûa hoï boác chaùy duïc aùi: söï giao caáu nam nöõ xuaát hieän. Caùc söï giao caáu ñaàu tieân thì bò quaàn chuùng nguyeàn ruûa; nhöõng ngöôøi aân aùi thì bò neùm tro, buïi vaø bò caám khoâng cho soáng chung vôùi taäp theå ôû trong laøng maïc trong voøng hai thaùng. Roài hieän töôïng giao caáu trôû neân phoå bieán hôn, ñôøi soáng duïc aùi ñöôïc quaàn chuùng coâng khai chaáp nhaän. Xaõ hoäi con ngöôøi coù toå chöùc ñöôïc hình thaønh töø ñoù.

Caâu chuyeän treân veà söï hình thaønh xaõ hoäi con ngöôøi ñaõ ñöôïc kieát taäp ôû kinh ‘Khôûi Theá Nhaân Boån’ (Tröôøng boä, kinh 27). Kinh aáy ñaõ ñöôïc do chính ñöùc Phaät daïy qua caùi thaáy cuûa ñaáng Giaùc ngoä (Phaät nhaõn). Ñaây laø thöïc taïi, maø khoâng phaûi laø tö duy huyeàn luaän. Theo caâu chuyeän ñoù, ham muoán duïc laïc vaø tình duïc khoâng phaûi laø baûn naêng cuûa con ngöôøi: noù chæ laø söï suy thoaùi cuûa taâm thöùc con ngöôøi khi loøng tham lam cuûa con ngöôøi ñöôïc phaùt trieån maïnh qua söï vaän haønh cuûa voâ minh. Ngaøy nay, ham muoán duïc tình ñang ñöôïc phaùt trieån maïnh ñeán noãi noù trôû thaønh nhu caàu quaù quan troïng cuûa con ngöôøi, vaø caùc hoaït ñoäng tình duïc ñang ñöôïc thöông maõi hoùa coâng khai. Ñaây laø vaán ñeà lôùn caàn ñöôïc baøn luaän.

IV.1.1: Duïc laïc

Ham muoán duïc laïc thuoäc AÙi, nhö ñöôïc ñònh nghóa ôû (II.1.2), bao goàm duïc aùi, höõu aùi vaø voâ höõu aùi, hay bao goàm saùu nhoùm aùi goïi laø aùi saéc, aùi thinh, aùi höông, aùi vò, aùi xuùc vaø aùi phaùp. Ngoaïi tröø nhoùm ‘aùi phaùp’, naêm nhoùm aùi ñaàu thuoäc duïc aùi.

Vaøo thuôû ban ñaàu, con ngöôøi höôûng thuï ‘töï laïc’, laïc khôûi leân töø taâm mình. Duïc laïc ñeán sau vaø trôû neân nhu caàu soáng cuûa con ngöôøi, roài trôû thaønh nhu caàu soáng raát thieát yeáu, roài hieän ra nhö laø nghóa soáng kieåm soaùt heát thaûy caùc hoaït ñoäng taâm thöùc cuûa con ngöôøi. Töø ñoù, duïc aùi trôû thaønh nhaân chính cuûa vaên hoùa goïi laø vaên hoùa cuûa duïc. Neàn vaên hoùa naøy, ñeán löôït noù, coù aûnh höôûng lôùn ñeán tö duy vaø caûm thoï cuûa con ngöôøi vaø nuoâi döôõng duïc aùi. ÔÛ maët khaùc cuûa ñôøi soáng, do voâ thöôøng, caùc duïc laïc khoâng theå laøm thoûa maõn ñöôïc loøng ham muoán maõnh lieät cuûa con ngöôøi. Caøng caûm thaáy khoâng thoûa maõn caùc duïc laïc vaø caùc laïc thuù duïc tình, con ngöôøi caøng khaùt voïng chuùng. Giôø, caùc duïc aùi vaø duïc tình, cuøng vôùi neàn vaên hoùa cuûa duïc voïng laøm neân moät söï vaän haønh môùi cuûa caûm thoï vaø tö duy thuùc ñaåy caûm thoï vaø tö duy xem duïc aùi vaø duïc tình nhö laø caùc baûn naêng maø khoâng thaáy ñöôïc loái ra thoaùt khoûi chuùng. Hai möôi saùu theá kyû tröôùc, ñoái vôùi söï vaän haønh ñoù, ñöùc Phaät ñaõ daïy:

‘Naøy caùc Tyû kheo, Ta khoâng thaáy coù moät saéc naøo khaùc do noù maø taâm ngöôøi ñaøn oâng trôû neân raát noâ leä nhö laø bò noâ leä bôûi ‘saéc’ cuûa ngöôøi ñaøn baø. Naøy caùc Tyû kheo, ‘saéc’ cuûa ngöôøi ñaøn baø aùm aûnh taâm cuûa ngöôøi ñaøn oâng. Naøy caùc Tyû kheo, Ta khoâng thaáy coù moät ‘thinh’ naøo khaùc.. Ta khoâng thaáy coù moät ‘huông’ naøo khaùc... Ta khoâng thaáy coù moät ‘vò’ naøo khaùc... Ta khoâng thaáy coù moät ‘xuùc’ naøo khaùc do noù maø taâm ngöôøi ñaøn oâng trôû neân raát noâ leä nhö laø bò noâ leä bôûi xuùc caûm cuûa ngöôøi ñaøn baø. Naøy caùc Tyû kheo, xuùc cuûa ngöôøi ñaøn baø aùm aûnh taùm cuûa ngöôøi ñaøn oâng.

Naøy caùc Tyû kheo, Ta khoâng thaáy coù moät saéc (thinh, höông, vò, xuùc) naøo khaùc do noù maø taâm ngöôøi ñaøn baø trôû neân noâ leä nhö laø bò noâ leä bôûi saéc (thinh, höông, vò, xuùc) cuûa ngöôøi ñaøn oâng. Naøy caùc Tyû Kheo, taâm cuûa ngöôøi ñaøn baø bò aùm aûnh bôûi caùc thöù ñoù’ (1).

‘Naøy caùc Tyû Kheo, Ta khoâng thaáy coù moät phaùp naøo khaùc maïnh meõ nhö theá laøm cho caùc taâm baát thieän chöa sanh ñöôïc sanh khôûi, vaø caùc thieän taâm ñaõ sanh bò ñoaïn taän nhö laø loøng tham lam. Vôùi ngöôøi coù loøng tham lam, caùc taâm baát thieän chöa sanh nhaát ñònh sanh khôûi vaø caùc thieän taâm ñaõ sanh nhaát ñònh bò ñoaïn taän. Naøy caùc Tyû Kheo, Ta khoâng thaáy coù moät phaùp naøo khaùc maïnh meõ nhö theá laøm cho caùc thieän taâm chöa sanh ñöôïc sanh khôûi, vaø caùc baát thieän taâm ñaõ sanh bò ñoaïn taän nhö laø thieåu duïc’ (1)

‘Naøy caùc Tyû kheo, theá naøo laø AÙi noù ñaùnh baåy, löu chuyeån, noù phoùng ra xa, noù baùm dính vaøo con ngöôøi, do noù maø theá giôùi naøy bò hoaïi vong, bò bao vaây, bò roái loaïn nhö moät cuoän chæ, roái ren nhö moät oå keùn, quyeän laïi nhö coû Munja vaø lau saäy babbaja, neân noù khoâng theå ra khoûi sinh töû, ñoïa xöù, khoå xöù, ñòa nguïc?

Coù möôøi taùm tö duy bò aùm aûnh bôûi AÙi lieân heä ñeán noäi taâm vaø möôøi taùm tö duy bò aùm aûnh bôûi ai lieân heä ñeán ngoaïi caûnh. Theá naøo laø möôøi taùm tö duy bò aùm aûnh bôûi AÙi lieân heä ñeán noäi taâm? Naøy caùc Tyû kheo, khi naøo coù tö töôûng: ‘Ta coù maët’, thì seõ coù nhöõng tö töôûng: ‘Ta coù maët trong ñôøi naøy’; ‘ta coù maët nhö vaäy’; ‘ta coù maët khaùc nhö vaäy’; ‘ta khoâng thöôøng haèng’; ‘ta thöôøng haèng’; ‘ta phaûi coù maët khoâng?’; ‘ta phaûi coù maët trong ñôøi naøy khoâng?’; ‘ta phaûi coù maët nhö vaäy’; ‘ta phaûi coù maët khaùc nhö vaäy’; mang raèng ta coù maët’; ‘mong raèng ta coù maët trong ñôøi naøy’; ‘mong raèng ta coù maët nhö vaäy’; ‘mong raèng ta coù maët khaùc nhö vaäy?’; ‘ta seõ coù maët’; ‘ta seõ coù maët trong ñôøi naøy’; ‘ta seõ coù maët nhö vaäy’; ‘ta seõ coù maët khaùc nhö vaäy’.

Vaø naøy caùc Tyû kheo, theá naøo laø möôøi taùm tö duy bò aùnh aûnh bôûi AÙi lieân heä ñeán ngoaïi caûnh? Khi naøo coù töôùng: do caùi naøy ta coù maët, thì seõ coù caùc tö töôûng:

* ‘Do caùi naøy, ta coù maët trong ñôøi naøy...’
* 'Do caùi naøy, ta phaûi coù maët...’
* ‘Do caùi naøy, mang raèng ta seõ coù maët...’
* ‘Do caùi naøy, ta seõ coù maët’... (2)

Ñoái vôùi caùc saéc traàn, nhö laø caùc hình saéc, caùc caûnh vaät, xe coä, nhaø cöûa, aùo xoáng... vaø caû ñeán tieàn baïc, con ngöôøi khoâng theå khoâng ham muoán, bôûi chuùng raát caàn thieát vaø raát quyeán ruõ. Giaùp maët vôùi caùc thöù aáy laø giaùp maët vôùi hai khía caïnh cuûa hieän höõu: moät laø vò ngoït cuûa chuùng, vaø moät söï laø söï nguy hieåm do voâ thöôøng gaây ra seõ daãn ñeán khoå ñau.

Ñoái vôùi caùc thinh traàn, nhö aâm nhaïc, tieáng noùi vaø aâm thanh cuûa ngöôøi khaùc phaùi... coù theå quyeán ruõ con ngöôøi vaø khieán con ngöôøi ñaùnh maát söï töï chuû vaø rôi vaøo phieàn naõo. Caùc thinh traàn cuõng coù hai maët: vò ngoït, vaø söï nguy hieåm do voâ thöôøng gaây ra seõ ñem laïi khoå ñau cho con ngöôøi. Ñoái vôùi caùc höông traàn, vò traàn vaø xuùc traàn, chuùng cuõng ñaày quyeán ruõ: coù theå ñem ñeán cho con ngöôøi vò ngoït laøm boác chaùy khaùt voïng caùc duïc laïc: ñaây laø moät phía; phía kia laø söï nguy hieåm do söï moûng manh, voâ thöôøng gaây ra vaø seõ daãn daét con ngöôøi ñeán saàu, bi, khoå, öu, naõo.

Theo lôøi Ñöùc Phaät daïy, hieåu moät hieän höõu laø hieåu vò ngoït, söï nguy hieåm cuûa noù, vaø con ñöôøng thoaùt khoûi söï troùi buoäc cuûa noù. Nhö theá, hieåu duïc voïng laø hieåu saéc, thinh, höông, vò, xuùc cuûa hai giôùi nam vaø nöõ, söï nguy hieåm cuûa chuùng vaø con ñöôøng thoaùt khoûi söï chaáp thuû chuùng, con ñöôøng ‘Baùt thaùnh ñaïo’ do Chaùnh kieán vaø Chaùnh tö duy daãn ñaàu. Khoâng phaûi laø vaán ñeà ñi ñeán moät ñònh nghóa veà duïc laïc vaø söï laáp ñaày caùc duïc laïc cuûa mình.

Trong caùc duïc laïc thì duïc tình laø thöù duïc maïnh nhaát caàn thaûo luaän rieâng leû.

IV.1.2. Duïc tình

Veà caâu chuyeän ‘Khôûi Theá Nhaân Boån’ nhö ñaõ baøn ñeán, ham muoán duïc tình chæ laø söï phaùt trieån ôû caáp ñoä cao loøng tham lam cuûa con ngöôøi. Söï tham lam aûnh höôûng raát maïnh ñeán caùc hoaït ñoäng veà thaân, lôøi vaø yù voán ñöôïc goïi laø caùc haønh ñoäng coù taùc yù (hay nghieäp - Kamma). Loøng tham ñöôïc con ngöôøi coá yù naém chaët, neân noù coù theå do söï quyeát taâm cuûa con ngöôøi cheá ngöï hay huûy dieät. Vôùi ngöôøi tu só Phaät Giaùo thöïc hieän ñôøi soáng Phaïm haïnh thì ham muoán duïc tình phaûi ñöôïc töø boû haún. Vôùi nam, nöõ cö só soáng, ñôøi soáng gia ñình thì ham muoán duïc laïc vaø duïc tình ñöôïc chaáp nhaän, chæ tröø caùc taø haïnh nhö lôøi daïy sau ñaây noùi ñeán:

‘Theá naøo laø boán thöù laäu hoaëc caàn phaûi loaïi tröø? Saùt sanh, laáy cuûa khoâng cho, taø haïnh, vaø noùi doái. Ñaây laø boán thöù laäu hoaëc caàn phaûi loaïi tröø. Ñöùc Phaät ñaõ daïy nhö theá’ (3).

IV.1.3: Höõu aùi

Nhöõng ai nhaøm chaùn caùc ham muoán duïc laïc thì seõ mong muoán moät hieän höõu goïi laø Höõu aùi (töø Paøli goïi laø Ruøpatanhaø hay Bhavatanhaø). Ñaây laø caáp ñoä ham muoán cao ñeïp hôn vaø teá nhò hôn, coù nghóa laø moät caûnh giôùi taâm thöùc an truù ôû sô thieàn, nhò thieàn, tam thieàn vaø töù thieàn. ÔÛ caáp ñoä sô thieàn, taâm thöùc an truù vaøo caùc thieàn taâm: taàm, töù, hyû, laïc vaø nhaát taâm; ôû caáp ñoä nhò thieàn, taâm an truù vaøo caùc thieàn taâm: Hyû, laïc vaø nhaát taâm; ôû caáp ñoä tam thieàn, taâm an truù vaøo thieàn taâm: laïc vaø nhaát taâm; ôû caáp ñoä töù thieàn, taâm an truù vaøo thieàn taâm: xaû vaø nhaát taâm. Khi ñang daán thaân vaøo caùc duïc laïc, con ngöôøi khôûi leân mong öôùc raèng: mong cho ñoái töôïng gaây neân caûm thoï laïc ñöôïc thöôøng haèng: ñaây laø söï bieåu hieän cuûa ‘Höõu aùi’!

Nhö theá laø söï sinh khôûi hay hieän höõu cuûa ‘Höõu aùi’! Nhö theá laø vò ngoït cuûa ‘Höõu aùi’!

Voâ thöôøng laø khía caïnh khoå ñau cuûa Höõu aùi, vaø Chaùnh kieán, Chaùnh tö duy thaáy söï thaät cuûa caùc ñieàu vöøa ñeà caäp ôû ñoaïn treân seõ môû ra con ñöôøng thoaùt khoûi caùc troùi buoäc cuûa chuùng. Caùc thieàn taâm chæ laø caùc ‘yù haønh’ thuoäc Haønh uaån, neân khoå ñau, theá neân nhieàu ngöôøi töø boû Höõu aùi vaø ñi ñeán Voâ höõu aùi.

IV.1.4: Voâ höõu aùi

Nhöõng ai nhaøm chaùn Duïc aùi vaø Höõu aùi thì coù chieàu höôùng ñi ñeán ham muoán khoâng hieän höõu nöõa, bôûi vôùi hoï, hieän höõu ñaõ ñöôïc chöùng nghieäm laø khoå ñau thì hoï tin raèng chæ khoâng hieän höõu laø haïnh phuùc. Vaø moät caùch raát laø taâm lyù, khi con ngöôøi meät moûi vôùi hieän höõu thì töï ñoäng khaùt voïng voâ höõu hay hö voâ.

Thöïc teá maø nhìn, muoán baát cöù gì, duø laø muoán voâ höõu, thì vaãn chæ laø duïc voïng - haún nhieân tröø caùi muoán giaûi thoaùt - vaø thuoäc veà Haønh uaån, nhö theá noù seõ daãn daét con ngöôøi ñeán khoå ñau cuûa sinh töû. Traïng thaùi taâm thöùc cuûa caùi muoán voâ höõu laø töông öùng vôùi caûnh giôùi Voâ saéc (aruøpa).

Haún nhieân, vò ngoït, söï nguy hieåm vaø söï xuaát ly khoûi Haønh uaån chính laø vò ngoït, söï nguy hieåm vaø söï xuaát ly cuûa Voâ höõu aùi.

Noùi toùm, duïc voïng laø caên duyeân cuûa khoå ñau vaø chính duïc voïng laø khoå ñau nhö nhöõng gì Ñöùc Phaät ñaõ daïy, vaø toân giaû Xaù Lôïi Phaát ñaõ laäp laïi trong Kinh ‘Ñeá Phaân Bieät’ Trung boä III, raèng:

‘Naøy chö Hieàn, theá naøo laø Khoå taäp thaùnh ñeá? Baát cöù söï tham aùi naøo ñöa ñeán taùi sinh, ñi cuøng vôùi hyû (thích thuù vaø tham (ñaém tröôùc), tìm kieám caùc söï thích thuù choã naøy choã noï, ñöôïc goïi laø Duïc AÙi, Höõu aùi vaø Voâ höõu aùi. Naøy chö Hieàn, ñaây goïi laø Khoå taäp thaùnh ñeá’ (4).

Hôn theá, duïc voïng luoân luoân ñoøi hoûi söï coù maët cuûa chuû theå vaø ñoái töôïng cuûa noù: chuû theå cuûa noù laø Naêm thuû uaån, vaø ñoái töôïng cuûa noù cuõng laø Naêm thuû uaån, nghóa laø khoå ñau nhö ñaõ ñöôïc baøn thaûo trong phaàn ‘Söï vaän haønh cuûa Naêm thuû uaån’. Neáu ai hieåu ñöôïc söï vaän haønh cuûa Naêm thuû uaån thì seõ cuøng luùc hieåu ñöôïc söï thaät cuûa duïc voïng duø laø ham muoán baát cöù ñieàu gì; ngöôøi aáy coù theå ñi ñeán keát luaän sau ñaây cho chính mình: chuû theå cuûa duïc voïng laø caùi gì troáng roãng, voâ thöôøng, ñoái töôïng cuûa duïc voïng cuõng laø caùi gì troáng roãng, voâ thöôøng; nhö vaäy söï ham muoán caùc hieän höõu chæ coù yù nghóa laø: moät söï troáng roãng ham muoán moät söï troáng roãng, hay moät söï voâ thöôøng ham muoán voâ thöôøng: ñieàu naøy chaúng dính daùng gì ñeán ngöôøi aáy heát thaûy. Hieåu nhö vaäy thì ngöôøi aáy thöïc söï hieåu roõ duïc voïng laø gì, vaø thaáy ñöôïc con ñöôøng thoaùt ly khoûi caùc troùi buoäc cuûa duïc voïng. Söï thaät naøy coù theå thaáy qua söï tu taäp thieàn quaùn (vipassana): ôû tröôøng hôïp naøy, vôùi trí tueä, haønh giaû thaáy roõ Voâ ngaõ hay Khoâng taùnh cuûa Naêm thuû uaån; do thaáy nhö vaäy, taâm voâ duïc sinh cuøng vôùi taâm giaûi thoaùt. Qua söï chöùng ngoä naøy, haønh giaû theá nhaän raèng duïc voïng khoâng coù maët trong caùi thaáy söï vaät vôùi trí tueä; duïc voïng chæ hieän höõu trong caùc nhaân duyeân do Voâ minh khoáng cheá. Duïc voïng laø nhö theá?

IV.1.5: Caùi nhìn trí tueä

Chaáp thuû naêm uaån laø do caùi nhìn ngaõ töôûng maø coù. Caùi nhìn ngaõ töôûng naøy laø nguyeân nhaân chính cuûa caùc phaûn öùng taâm lyù cuûa con ngöôøi ñoái vôùi caùc söï vaät. Khi nhìn veû ñeïp cuûa caùc ‘saéc’ thì tham taâm cuûa ngöôøi nhìn khôûi leân; khi nhìn veû xaáu xí cuûa caùc saéc thì saân taâm cuûa ngöôøi nhìn khôûi leân; khi nhìn caùc saéc thoâng thöôøng (khoâng ñeïp, khoâng xaáu) thì si taâm hieän dieän. Caùc taâm tham, taâm saân vaø taâm si aáy laø nguyeân nhaân cuûa caùc phieàn naõo töùc thôøi.

Töông töï, khi moät ngöôøi nghó veà caùc hieän höõu, tö duy aáy ñöôïc hieåu nhö laø caùi nhìn söï vaät cuûa ngöôøi aáy: caùi nhìn ñoù do tö duy cuûa ngöôøi nhìn maø coù, vaø aûnh höôûng raát maïnh taâm thöùc ngöôøi nhìn. Haõy thöû quan saùt moät ngöôøi bò moät cuù ñaám vaøo maët, ngöôøi aáy caûm thaáy ñau ñôùn veà maët vaät lyù trong chöøng moät phuùt, nhöng tö duy cuûa anh ta veà cuù ñaám coù theå khieán anh ta ñau ñôùn hôn nhieàu veà maët taâm lyù. Trong tröôøng hôïp ngöôøi baïn ñôøi boäi phaûn anh ta, ñau khoå veà maët tình caûm coøn nhieàu hôn theá nöõa. Nhö theá, ñoái vôùi anh ta, cheá ngöï caùi nhìn söï vaät cuûa töï thaân seõ toát ñeïp hôn nhieàu so vôùi söï cheá ngöï caùc phaûn öùng taâm lyù cuûa töï thaân. Kinh nghieäm quyù giaù ñoù ñaõ ñöôïc Ñöùc Phaät daïy nhieàu laàn, ñaëc bieät ôû kinh ‘Töù nieäm xöù’. Kinh naøy ñoøi hoûi haønh giaû thöïc haønh vaø chæ quan saùt hôi thôû ra vaøo, quan saùt caùc caûm thoï, caùc taâm lyù vaø caùc phaùp (hay Naêm thuû uaån, Naêm trieàn caùi vaø Baûy giaùc chi). Vôùi söï thôû vaøo thôû ra, do quan saùt vaø theo doõi chuùng nhieàu laàn, haønh giaû seõ thaáy tröïc tieáp caùi goïi laø ‘thôû vaøo, thôû ra’ chæ laø söï vaän haønh cuûa taâm nieäm, phoåi vaø doøng khoâng khí; noù laø roãng khoâng. Haønh giaû cuõng seõ thaáy tröïc tieáp caùi goïi laø con ngöôøi chæ laø caùc quaù trình taâm lyù vaø vaät lyù noái keát nhau; khoâng coù moät thöïc theå goïi laø ‘ta’, ‘cuûa ta’ hay ‘töï ngaõ cuûa ta: taát caû laø roãng khoâng. Thaáy theá, haønh giaû trôû neân rôøi khoûi loøng tham aùi ñoái vôùi chuùng vaø chöùng nghieäm ñöôïc söï tònh laïc cuûa taâm duø cho con ngöôøi coù baát cöù khaùi nieäm naøo veà con ngöôøi nhö thaät laø gì.

Vôùi caûm thoï, do quan saùt vaø theo doõi caùc caûm thoï nhieàu laàn, haønh giaû seõ thaáy töông töï: caùi goïi laø caûm thoï cuõng chæ laø caùc quaù trình taâm lyù vaø vaät lyù: noù laø voâ ngaõ. Khoâng coù gì goïi laø ‘ta’, ‘cuûa ta’ hay ‘töï ngaõ cuûa ta’ hieän höõu caû. Thaáy theá, haønh giaû trôû neân nhaøm chaùn caùc caûm thoï vaø giaûi thoaùt khoûi caûm thoï: taâm haønh giaû baáy giôø an truù vaøo hyû, laïc vaø söï an tònh, duø coù hay khoâng coù maët caùc caâu hoûi haïnh phuùc laø gì? Vaø coù hay khoâng coù caùc caâu traû lôøi cho caùc caâu hoûi aáy.

Vôùi caùc taâm nieäm, do quan saùt vaø theo doõi caùc taâm nieäm khôûi leân trong taâm nhieàu laàn, haønh giaû seõ thaáy roõ raøng caùi goïi laø taâm ñaùnh giaù söï vaät vaø taïo ra caùc giaù trò cuûa vaïn höõu chæ laø do caùc duyeân maø sinh, noù troáng roãng. Neáu söï thôû vaøo, thôû ra ngöng hoaït ñoäng vì baát cöù lyù do naøo, caùc taâm nieäm seõ bieán maát, vaø söï soáng cuûa moät ngöôøi vôùi nhöõng giaác mô yeâu daáu cuûa ngöôøi aáy trôû thaønh voâ nghóa. Nhaän chaân nhö theá, haønh giaû seõ khoâng coøn ham muoán gì nöõa: öu naõo seõ dieät ñi vaø taâm an tònh seõ khôûi leân, duø cho con ngöôøi coù quan ñieåm naøo veà cuoäc soáng: noù laø hö voâ hay khoâng hö voâ v.v...

Vôùi caùc phaùp, haønh giaû vôùi taâm an tònh phaân tích chuùng vaø seõ thaáy roõ ‘Khoâng taùnh’ cuûa chuùng: töï caùc phaùp noùi leân söï thaät voâ ngaõ, voâ thöôøng, vaø khoå ñau cuûa chuùng. Thaáy vaäy vôùi trí tueä, haønh giaû trôû neân ly tham ñoái vôùi caùc hieän höõu, vaø baét ñaàu böôùc ñi ñoaïn tröø ‘möôøi Kieát söû’ ñaõ chöùng ñaéc tueä giaûi phaùp.

Söï thöïc haønh caùi nhìn trí tueä noùi treân goïi laø ‘thieàn quaùn’ (vipassana): coù nghóa laø thaáy caùc hieän höõu tröïc tieáp baèng tröïc giaùc, hay chöùng ñaéc, thaéng tri hoaëc tueä tri.

Caùi nhìn thieàn quaùn aáy coù theå ñöôïc huaán luyeän theo moät caùch khaùc nöõa raèng:

‘Haõy nhìn ñôøi nhö boït nöôùc
Haõy nhìn ñôøi nhö huyeãn caûnh,
Ngöôøi nhìn ñôøi nhö theá,
Seõ thoaùt khoûi taàm maét thaàn cheát’. (Dhp. 170).

‘Ai thaáy thaân naøy nhö boït nöôùc
Vaø thaáy noù voâ töï tình nhö caûnh huyeãn
Seõ beû gaõy muõi teân hoa cuûa aùc Ma
Thaàn cheát seõ khoâng bao giôø gaëp. (Dhp. 46)

* Caùi nhìn vaïn höõu laø moûng manh, voâ thöôøng vaø voâ ngaõ seõ giuùp haønh giaû laøm laéng dòu daàn côn löûa höøng cuûa duïc voïng cho ñeán khi daäp taét noù hoaøn toaøn.

* Caùi nhìn thaân theå cuûa mình theo caùch töông töï, haønh giaû seõ böøng ngoä raèng khoâng coù gì goïi laø ‘ta’, ‘cuûa ta’ hay ‘töï ngaõ cuûa ta’ hieän höõu caû, vaø seõ khoâng coøn ham muoán moät hieän höõu naøo.

Caùi nhìn söï vaät aáy ñi cuøng vôùi trí tueä seõ beû gaõy söï vaän haønh cuûa voâ minh daãn daét vaøo sinh töû: ñaây laø yù nghóa cuûa ‘thoaùt khoûi taàm maét thaàn cheát’ hay ‘thaàn cheát seõ khoâng bao giôø baét gaëp’. Caùi nhìn aáy caàn ñöôïc thöïc hieän moãi ngaøy khoâng giaùn ñoaïn, nhö ñöùc Phaät ñaõ daïy:

‘... Haõy xem, coù haïng ngöôøi an truù vaø thaáy roõ voâ thöôøng trong caùc phaùp höõu vi, töôûng voâ thöôøng, giaùc tónh voâ thöôøng trong taát caû moïi luùc, lieân tuïc, khoâng giaùn ñoaïn, vôùi taâm bieát roõ voâ thöôøng, vôùi tueä theå nhaäp voâ thöôøng; do ñoaïn tröø caùc laäu hoaëc, vò aáy theå nhaäp vaø an truù voâ laäu taâm giaûi thoaùt...; Naøy caùc Tyû Kheo, ñaây laø haïng thöù nhaát ñaùng ñöôïc cung kính, cuùng döôøng. Coù haïng ngöôøi an truù vaø thaáy roõ khoå ñau trong caùc phaùp höõu vi...; Naøy caùc Tyû Kheo, ñaây laø haïng ngöôøi thöù nhaát ñaùng ñöôïc cung kính cuùng döôøng’ (5).

Ngay nôi hieän taïi vaø taïi ñaây, moïi ngöôøi ñeàu hoaøn toaøn töï do laøm chuû caùi nhìn söï vaät cuûa mình, laøm chuû con taøu chaïy ñeán ga an laïc vaø haïnh phuùc. Chính caùi nhìn trí tueä kia laø nhöõng gì maø nhaân loaïi mong chôø, bôûi vì caùi nhìn aáy chæ roõ söï thaät cuoäc ñôøi, haïnh phuùc cuûa con ngöôøi vaø ñöa ra aùnh saùng taát caû caùc bí maät cuûa cuoäc soáng.

Tuy theá, vôùi ngöôøi phaøm theá, caùi nhìn cuûa hoï luoân luoân bò Naêm trieàn caùi (traïo cöû, hoân traàm, duïc, saân, nghi) vaø nhieàu aùc taâm nhö ngaõ maïn, ganh tò, giaän döõ, saàu öu v.v... ngaên che, nhöõng thöù voán bò cheá ngöï bôûi ngaõ tö vaø ngaõ töôûng. ÔÛ caáp ñoä taâm thöùc naøy, haønh giaû caàn huaán luyeän caùi nhìn ‘ñôn thuaàn’ (bare attention), caùi nhìn chæ thaáy söï vaät nhö söï vaät ñang hieän ra maø khoâng coù söï can thieäp naøo cuûa taâm lyù.

ÔÛ caáp ñoä taâm thöùc cao hôn, caùi nhìn cuûa ngöôøi phaøm theá cuøng hoaït ñoäng vôùi caùc thieàn taâm vaø trí tueä, neân caùi nhìn cuûa ngöôøi aáy baáy giôø ñöôïc goïi laø caùi nhìn cuûa tueä giaùc, tueä quaùn hay trí tueä, coù theå thaáy roõ söï thaät cuûa con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi maø khoâng vöôùng maéc gì ñeán baát cöù moät khaùi nieäm naøo veà Nhaân Tính hay veà Thöïc taïi.

Theá neân, ôû ñaây noåi baät leân raèng vaán ñeà laø thaáy nhö thaät caùc hieän höõu qua trí tueä thay vì ñi tìm baát cöù moät lyù thuyeát Nhaân Tính naøo, hay moät khaùi nieäm thöïc taïi naøo.

Cuøng vôùi caùi nhìn söï vaät noùi treân, coøn coù nhieàu tinh thaàn giaùo duïc caù nhaân cuûa Phaät giaùo caàn ñöôïc giôùi thieäu tieáp trong chöông keá.

Chuù thích:

(1) : Gradual Sayings, Vol. I, PTS, London, 1989, pp. 1-2.
(2) : Gradual Sayings, Vol. II, PTS, London, 1992, p. 225.
(3) : "The Discourse on Singaølovaøda", tr. by MauriceWalshe,...,p.462.
(4) : "Analysis of The Truths", Middle LengthSayings, Vol. III, PTS, London, 1990, p. 298.
(5) : Gradual Sayings, Vol. IV, PTS, London, 1989, p. 9.

IV.2.1: Giaùo duïc caù nhaân

Do caù nhaân coù nhieàu söï khaùc bieät veà vaät lyù, taâm lyù, taâm linh, giai caáp xaõ hoäi vaø khaû naêng, neân hoïc ñöôøng ngaøy nay caàn coù moät ñöôøng höôùng giaùo duïc caù nhaân. Ñöùc Phaät ñaõ giaûng daïy con ngöôøi treân côû sôû caùc tinh thaàn giaùo duïc caù nhaân ñeå ñaùp öùng vôùi caùc caên cô khaùc nhau: caùc giôùi luaät aùp duïng cho cö só thì khaùc vôùi caùc giôùi luaät aùp duïng cho Taêng, Ni, Ngoân ngöõ söû duïng daïy cho phaøm nhaân cuõng khaùc vôùi ngoân ngöõ söû duïng daïy cho caùc trí thöùc, hoïc giaû.

Kinh Töông Öng (Vol. V. PTS. London. 1990. pp. 364-365) ghi raèng:

‘Naøy caùc Tyû kheo, Thaùnh ñeá veà ‘Ñaây laø Khoå’ ñaõ ñöôïc Nhö Lai thuyeát giaûng. ÔÛ ñoù coù voâ soá caùch vaø nhieàu yù nghóa khaùc nhau. ÔÛ ñoù coù voâ soá caùch hieån thò Thaùnh Ñeá ‘Ñaây laø Khoå’...

Thaùnh ñeá veà ‘Ñaây laø söï sinh khôûi cuûa Khoå’...

Thaùnh ñeá veà ‘Ñaây laø söï chaám döùt cuûa Khoå’..

Thaùnh ñeá veà ‘Ñaây laø söï tu taäp ñeán söï chaám döùt cuûa Khoå’...

* ‘Nhö möa xaâm nhaäp vaøo caùi nhaø laù vuïng lôïp,
Cuõng vaäy, duïc voïng seõ xaâm nhaäp taâm khoâng tu taäp’. (Dhp. 13).

* ‘Nhö möa khoâng xaâm nhaäp ngoâi nhaø laù kheùo lôïp.
Cuõng vaäy, duïc voïng seõ khoâng xaâm nhaäp taâm kheùo tu taäp’. (Dhp. 14).

Ñoái vôùi caùc tu só, cö só hoïc roäng, ñöùc Phaät söû duïng ngoân ngöõ khaùc, ngoân ngöõ hoï thöôøng duøng nhö:

‘Naøy caùc Tyû Kheo, maét cuûa ngöôøi laø bieån caû. Löïc kích thích cuûa noù laø laøm baèng caùc saéc. Ai ñieàu phuïc ñöôïc xung löïc laøm baèng saéc aáy, naøy caùc Tyû Kheo, ngöôøi aáy ñöôïc goïi laø ‘ngöôøi ñaõ vöôït qua ñöôïc bieån caû cuûa maét’, vôùi caùc soùng vaø nöôùc xoaùy, vôùi caùc loaïi caù maäp vaø daï xoa, ngöôøi Baø-la-moân aáy ñaõ ñeán bôø beân kia vaø ñöùng treân ñaát lieàn.

Löôõi cuûa ngöôøi laø bieån caû...

Tai.. Muõi... Y Ù... (1)

‘Naøy caùc Tyû Kheo, taát caû ñang boác chaùy. Naøy caùc Tyû Kheo, taát caû gì ñang boác chaùy? Naøy caùc Tyû Kheo, maét ñang boác chaùy, saéc traàn ñang boác chaùy, nhaõn thöùc ñang boác chaùy, nhaõn xuùc ñang boác chaùy. Ñang boác chaùy bôûi caùi gì? Ñang boác chaùy bôûi löûa tham, löûa saân, löûa si, löûa sanh, laõo, töû, saàu v.v... Ta tuyeân boá nhö theá’ (2)

Caùc caâu chuyeän Tröôûng laõo Taêng, Tröôûng laõo Ni vaø Tieåu boä kinh ghi raèng: Ñöùc Phaät ñaõ daïy caùc vò Taêng, Ni baèng nhieàu caùch khaùc nhau ñeå giuùp caùc vò ñoaïn tröø laäu hoaëc. Söï vieäc naøy noùi leân yù nghóa cuûa giaùo duïc caù nhaân: moãi ngöôøi coù moät nghieäp rieâng, nhö theá hoï caàn coù caùch rieâng ñeå xoùa boû nghieäp aáy. Noùi khaùc ñi, moãi caù nhaân suy nghó vôùi khoái oùc cuûa mình vaø ñi vôùi ñoâi chaân cuûa mình. Traùch nhieäm caù nhaân:

Moät heä thoáng giaùo duïc caù nhaân yeâu caàu coù caùc tinh thaàn giaùo duïc veà traùch nhieäm caù nhaân, töï tin, töï noã löïc, töï cheá, töï chaáp nhaän, töï tri, v.v... Khoâng coù caùc tinh thaàn giaùo duïc aáy, heä thoáng giaùo duïc caù nhaân khoâng theå höõu hieäu.

Tinh thaàn töï traùch nhieäm:

Veà tinh thaàn töï traùch nhieäm, ñöùc Phaät ñoøi hoûi con ngöôøi khoâng tuøy thuoäc vaøo Ngaøi hay moät quyeàn naêng naøo ôû beân ngoaøi. Ngaøi daïy:

* ‘Töï mình laø chuû teå cuûa mình, ai khaùc coù theå laø chuû teå? Vôùi söï töï ñieàu phuïc, con ngöôøi tìm thaáy ñaáng chuû teá khoù coù’ (Dph. 160).

* ‘Haõy töï mình laø hoøn ñaûo (ñeå an truù), haõy tinh taán, haõy laø ngöôøi coù trí! Khi ngöôøi xoùa saïch heát caùc taâm caáu ueá, khi ngöôøi giaûi thoaùt khoûi toäi loãi, ngöôi seõ ñi vaøo caûnh trôøi cuûa caùc baäc Thaùnh’ (Dph. 236).

* ‘Taâm daãn ñaàu caùc phaùp, taâm laøm chuû, taâm taïo,
Neáu ta noùi hay laøm vôùi aùc taâm
Khoå ñau seõ theo ta
Nhö baùnh xe laên theo chaân con vaät keùo xe’. (Dph. 1).

* ‘Taâm daãn ñaàu caùc phaùp, taâm laøm chuû, taâm taïo,
Neáu ta noùi hay laøm vôùi thieän taâm,
Haïnh phuùc seõ theo ta
Nhö chieác boùng khoâng rôøi hình’. (Dph. 2)

Chuùng ta caàn löu yù raèng: ñöùc Phaät moät maët giaûng daïy söï thaät voâ ngaõ cuûa moïi hieän höõu vaø yeâu caàu chuùng ta xem moïi hieän höõu khoâng phaûi laø ‘ta’, khoâng phaûi laø ‘cuûa ta’, khoâng phaûi laø ‘töï ngaõ cuûa ta’ ñeå chuùng ta coù theå xaû boû loøng khaùt aùi vaø chaáp thuû - nguyeân nhaân cuûa moïi khoå ñau - Maët khaùc, Ngaøi daïy caùc tinh thaàn giaùo duïc caù nhaân ñeå chuùng ta töï mình phaùt trieån caùc khaû naêng cuûa mình cho haïnh phuùc vaø giaûi thoaùt cuûa chính mình. ÔÛ ñoù khoâng coù gì maâu thuaãn. Ñaây laø con ñöôøng ñoäc nhaát ñeå thaønh töïu muïc tieâu cuûa cuoäc soáng: trí tueä vaø haïnh phuùc, vaø ñeå chöùng ñaéc söï thaät voâ ngaõ: chaân lyù toái haäu, bôûi vì moïi con ñöôøng ngaõ töôûng khaùc ñaõ ñöôïc nhaân loaïi traéc nghieäm vaø khoâng theå giaûi quyeát noãi khoå ñau ñònh meänh cuûa con ngöôøi.

Theá neân, tinh thaàn töï traùch nhieäm giuùp chuùng ta loaïi tröø ñöôïc caùc hieän töôïng ‘vong thaân’ (alienation) vaø chöùng toû raèng con ñöôøng soáng voâ ngaõ töôûng laø cöïc kyø gaàn guõi vôùi caù nhaân vaø xaõ hoäi.

Tinh thaàn töï tin:

Beân caïnh tinh thaàn traùch nhieäm caù nhaân, söï thöïc haønh caùi nhìn trí tueä ñoøi hoûi haønh giaû coù ‘loøng töï tin’, chaéc chaén raèng vôùi noã löïc cuûa rieâng mình, haønh giaû coù theå chöùng ngoä söï thaät vaø haïnh phuùc trong hieän taïi vaø taïi ñaây.

Y Ù nghóa: ‘Haõy laø nôi nöông töïa cho chính mình’, nhö lôøi ñöùc Phaät daïy neâu treân, laø yù nghóa cuûa söï thieát laäp loøng töï tin.

Söï kieän ñöùc Phaät tuyeân boá tröôùc ñoaøn theå Taêng Giaø veà söï chöùng ñaéc A-la-haùn cuûa nhöõng tu só chöùng ñaéc bao haøm yù nghóa khích leä loøng töï tin, vaø ñaùnh thöùc daäy loøng töï tin nôi nhöõng tu só chöa chöùng ñaéc Thaùnh quaû cao nhaát. Söï tuyeân boá aáy seõ giuùp cho caùc tu só chöa chöùng ñaéc Thaùnh quaû caûi thieän söï ‘töï ñieàu phuïc bò dao ñoäng do thieáu loøng töï tin. Ñöùc Phaät tuyeân boá:

‘Neáu loøng tin khoâng kieân coá, neáu khoâng hieåu dieäu phaùp.
Neáu taâm khoâng khinh an, thì trí tueä khoâng vieân thaønh’ (Dhp. 38)

‘Naøy caùc Kaølaømas, ñöøng ñeå bò daãn daét sai laïc bôûi baùo caùo hay truyeàn thoáng, hay nghe ngöôøi ta noùi, ñöøng ñeå bò daãn daét sai laïc bôûi söï truyeàn tuïng trong kinh Taïng, cuõng ñöøng ñeå bò daãn daét sai laïc bôûi thaáy hôïp lyù, cuõng ñöøng ñeå bò daãn daét ai laïc sau khi tö duy vaø chaáp nhaän lyù thuyeát, cuõng ñöøng bò daãn daét sai laïc do vì hôïp vôùi ñònh kieán, cuõng ñöøng ñeå bò daãn daét sai laïc do vì kính troïng vò Sa moân. Nhöng, naøy caùc Kaølaømas, khi caùc ngöôøi töï mình bieát raèng; caùc phaùp naøy laø baát thieän, caùc phaùp naøy laø coù toäi, caùc phaùp naøy bò caùc ngöôøi trí chæ trích, caùc phaùp naøy neáu ñöôïc thöïc thi, thöïc hieän thì seõ daãn ñeán thieät haïi vaø khoå ñau, naøy caùc Kaølaømas, quaû thöïc caùc ngöôi baáy giôø haõy töø boû chuùng’ (3).

Quaû thöïc, trong ñôøi soáng haèng ngaøy, khoâng tin vaøo caùc ngöôøi khaùc, ngöôøi ta coù theå toàn taïi, nhöng khoâng tin vaøo baûn thaân thì ngöôøi ta khoâng theå toàn taïi; hay noùi khaùc ñi, ngöôøi ta toàn taïi nhö moät caùi xaùc khoâng hoàn.

Veà ñôøi soáng toân giaùo, moïi vieäc laøm ñeå giaûi thoaùt khoå ñau caàn ñeán Chaùnh kieán. Chaùnh tö duy vaø Chaùnh tinh taán voán khoâng bao giôø thieáu maët loøng töï tín. Quaû Thaùnh Nhaäp Löu, thaùnh quaû thöù nhaát, ñöôïc ñònh nghóa nhö laø moät vò coù loøng tin khoâng lay chuyeån vaøo Phaät, Phaùp, Taêng vaø Giôùi, neân haún phaûi coù loøng tin vaøo töï thaân vaø noã löïc cuûa töï thaân.

Söï kieän ñöùc Phaät vôùi noã löïc cuûa töï thaân ñaõ giaùc ngoä ñaïo vaøng coù moät yù nghóa thieát laäp loøng töï tin cho nhaân loaïi: raèng moãi ngöôøi coù theå giaûi thoaùt nhö ñöùc Phaät. Vaø caû ñeán söï thaät Duyeân Khôûi maø ñöùc Phaät giaùc ngoä cho moãi ngöôøi nieàm tin raèng voâ minh vaø khoå ñau ôû ñôøi laø do duyeân maø sinh, chuùng khoâng thaät, coù theå ñöôïc chuyeån ñoåi baèng tö töôûng vaø haønh ñoäng ñuùng (Chaùnh tö duy vaø Chaùnh nghieäp).

Taát caû laäp luaän treân ñeàu bao haøm yù nghóa thieát laäp loøng töï tín.

Töï tri:

Vôùi traùch nhieäm caù nhaân vaø loøng töï tin, con ngöôøi baét ñaàu thöïc taäp caùi nhìn trí tueä ñeå daäp taét caùc phieàn naõo. Caùi nhìn aáy ñoøi hoûi moãi ngöôøi chæ bieát ghi nhaän caùc hieän höõu maø khoâng ñaém tröôùc vaøo hieän höõu. Nhö theá, töø söï quan saùt vaø phaân tích caùc hieän höõu, söï giaùc tónh cuûa haønh giaû ñöôïc cuûng coá: ñaây laø söï coù maët cuûa söï töï tri.

Theo höôùng thöïc taäp caùi nhìn, haønh giaû seõ thaáy roõ voâ thöôøng, voâ ngaõ vaø khoå ñau cuûa Naêm thuû uaån: söï thaáy bieát naøy laø giaùc tónh giuùp con ngöôøi khoâng tham tröôùc caùc ham muoán veà caùc hieän höõu voâ thöôøng vaø phieàn naõo. Khi söï huaán luyeän naøy ñöôïc tu taäp nhieàu laàn thì söï ‘giaùc tónh’ cuûa haønh giaû seõ ôû caáp ñoä goïi laø trí tueä. Noùi caùch khaùc, trong con ngöôøi phaøm theá, söï ‘giaùc tónh’ thöïc söï laø chaùnh kieán vaø chaùnh tö duy; trong thieàn ñònh, noù ñöôïc goïi laø traéng trí; vaø ôû caùc baäc Thaùnh noù ñöôïc goïi laø trí tueä hay trí tueä toaøn giaùc.

Treân cô sôû giaùc tónh, haønh giaû phaùt trieån ‘söï töï cheá’, söï töï ñieàu phuïc Haønh uaån (caùc haønh ñoäng thuoäc thaân, lôøi vaø yù) vaø phaùt trieån coâng phu xoùa saïch caùc baát thieän taâm nhö ñöùc Phaät daïy:

* ‘Ngöôøi trí, ñieàu phuïc thaân, ñieàu phuïc lôøi, ñieàu phuïc yù, quaû thöïc laø ngöôøi kheùo ñieàu phuïc’. (Dph. 234).

* ‘Ñeä töû ñöùc Gotama, luoân tónh giaùc, ngaøy vaø ñeâm luoân vui thích loøng töø aùi’. (Dhp. 300).

* ‘Ñeä töû ñöùc Gotama,luoân tónh giaùc, ngaøy vaø ñeâm luoân vui thích thieàn ñònh’. (Dhp. 301).

Chính töï tri laø ñoái töôïng cuûa söï tìm kieám söï thaät con ngöôøi, maø khoâng phaûi laø baát cöù baûn chaát naøo cuûa con ngöôøi (hay Nhaân Tính).

Töï chaáp nhaän mình:

Trong tröôøng hôïp söï giaùc tónh cuûa moät ngöôøi coù maët, hay khoâng ñuû maïnh trong caùi nhìn söï vaät cuûa ngöôøi aáy, ñaëc bieät laø caùi nhìn vaøo noäi phaàn cuûa Naêm thuû uaån, thì taø kieán vaø taø tö duy, hieåu nhö laø nghieäp löïc, khôûi leân trong taâm ngöôøi aáy vaø daãn daét ngöôøi aáy ñeán taø nghieäp vaø phieàn naõo. Ñaây laø luùc maø ngöôøi aáy trôû neân baát maõn vôùi chính mình: cô theå cuûa mình, doøng hoï cuûa mình, kieán thöùc hay vò trí xaõ hoäi cuûa mình v.v.... Nhö theá ñeå ngaên chaën söï sinh khôûi cuûa taø tö duy vaø taø nghieäp trong tröôøng hôïp ñoù, ngöôøi aáy caàn bieát chaáp nhaän nhöõng gì mình ñang laø vaø ñang coù. Ñaây laø yù nghóa cuûa söï töï chaáp nhaän mình.

Veà cô theå, con ngöôøi luoân luoân mong öôùc coù moät dung saéc ñeïp vôùi göông maët vaø maøu da xinh v.v... Neáu cô theå khoâng hieän höõu nhö ñieàu mong muoán, con ngöôøi seõ caûm thaáy khoå ñau.

Veà doøng hoï, neáu sinh vaøo moät gia ñình thuoäc giai caáp thaáp keùm trong xaõ hoäi, ngöôøi ta seõ voâ cuøng thaát voïng.

Veà hieåu bieát vaø ñòa vò xaõ hoäi, neáu khoâng coù tri thöùc vaø ñòa vò cao ñeå ñöôïc kính troïng, khen ngôïi, ngöôøi ta seõ caûm thaáy buoàn voâ haïn... Ngoaøi ra, caùc danh döï, tieáng khen, lôïi nhuaän.., coù theå laøm cho con ngöôøi dao ñoäng. Theá neân, ñöùc Phaät ñaõ tuyeân daïy:

‘Naøy caùc Tyû kheo, taùm nhaân duyeân traàn theá naøy aùm aûnh cuoäc soáng; cuoäc soáng xoay chuyeån theo taùm nhaân duyeân traàn theá. Theá naøo laø taùm nhaân duyeân aáy? - Ñöôïc vaø maát, danh voïng vaø khoâng danh voïng, chæ trích vaø khen ngôïi, haïnh phuùc vaø khoå ñau. Naøy caùc Tyû kheo, taùm nhaân duyeân traàn theá naøy aùm aûnh cuoäc soáng’ (4).

Tinh thaàn thöïc teá:

Phieàn naõo cuûa con ngöôøi coù theå do tö duy sai laàm veà söï vaät gaây ra: nhö nghó veà nhöõng gì khoâng neân nghó veà, hay khoâng nghó veà nhöõng gì caàn ñöôïc nghó veà, nhö lôøi daïy sau ñaây ñeà caäp:

‘Khoâng truy tìm quaù khöù
Khoâng öôùc muoán töông lai
Quaù khöù ñaõ qua roài
Töông lai thì chöa ñeán
Ai nhìn vôùi trí tueä
Caùc phaùp khôûi leân trong hieän taïi choã naøy choã kia.
Khoâng ñoäng, khoâng chuyeån
Giaùc tónh tröôùc caùc phaùp aáy vaø tu taäp;
Hoâm nay nhieät taâm haønh
Ai bieát ngaøy mai cheát?
Khoâng ñieàu ñình gì ñöôïc
Vôùi chuû teá thaàn cheát;
Nhieät taâm truù nhö vaäy
Ngaøy, ñeâm khoâng meät moûi
Vò aáy xöùng ñöôïc goïi
Baäc hieàn giaû an tònh’ (5).

Ñoái vôùi caùc söï vaät trong hieän taïi, ngöôøi aáy caàn nhìn Saéc, Thoï, Töôûng, Haønh, Thöùc cuûa mình laø: ‘ñaây khoâng phaûi laø ta’, ‘ñaây khoâng phaûi laø cuûa ta’ vaø ‘ñaây khoâng phaûi laø töï ngaõ cuûa ta": ñaây laø yù nghóa ‘nhìn phaùp hieän taïi vôùi trí tueä’ caàn ñöôïc giaùc tónh vaø tu taäp moãi ngaøy.

Nhö theá, lôøi daïy treân thöïc söï chæ cho caù nhaân con ñöôøng soáng thöïc teá ñeå soáng trong nieàm an tònh cuûa taâm thöùc: neáu moät ngöôøi thöïc haønh caùi nhìn trí tueä aáy moät ngaøy, ngöôøi aáy seõ laø baäc hieàn giaû trong moät ngaøy; neáu thöïc haønh trong moïi ngaøy, ngöôøi aáy coù theå laø baäc hieàn giaû ñoaïn tröø hoaøn toaøn nguyeân nhaân cuûa moïi phieàn naõo, khoå ñau vaø vónh vieãn soáng trong haïnh phuùc.

Trong tröôøng hôïp moät phaøm nhaân chæ coù theå thöïc haønh caùi nhìn trí tueä moät phaàn naøo thoâi, thì ngöôøi aáy coù theå giaûm tröø phieàn naõo ñeán möùc toái thieåu vaø coù theå tieát kieäm ñöôïc nhieàu naêng löôïng ñeå xöû duïng vaøo coâng vieäc.

Taùc giaû thieát nghó, vieäc truy tìm quaù khöù vaø mong öôùc töông lai laø vieäc soáng boùng vôùi hình cuûa thöïc taïi, maø khoâng phaûi soáng vôùi thöïc taïi; ñaây laø neáp soáng khoâng thieát thöïc hieän taïi. Soáng vôùi giaây phuùt raát hieän sinh laø soáng vôùi ñôøi soáng chaân thaät voán coù theå giuùp cho ta thaáy söï vaät nhö thaät: ñaây laø neáp soáng thieát thöïc hieän taïi: ñaây cuõng laø yù nghóa cuûa tinh thaàn giaùo duïc raát thöïc teá cuûa ñöùc Phaät.

Tinh thaàn Trung ñaïo:

Moät tinh thaàn giaùo duïc khaùc maø ñöùc Phaät ñaõ daïy giuùp caùc caù nhaân traùnh hai thaùi cöïc cuûa cuoäc ñôøi ñeå coù ñöôïc caùi nhìn trí tueä, hieåu bieát vaø an tònh, ñoù laø tinh thaàn Trung Ñaïo.

Vaøo thôøi Phaùp thöù nhaát giaûng daïy Töù thaùnh ñeá, Ngaøi daïy:

‘Naøy caùc Tyû Kheo, coù hai thaùi cöïc maø moät tu só khoâng neân theo.

Theá naøo laø hai thaùi cöïc aáy?

Höôûng thuï caùc duïc laïc, loái soáng thaáp heøn, khoâng xöùng ñaùng, khoâng lieân heä muïc ñích phaïm haïnh, laø moät; hai laø töï haønh khoå mình, noù laø khoå ñau, khoâng xöùng ñaùng, khoâng lieân heä muïc ñích phaïm haïnh.

Do traùnh xa hai thaùi cöïc aáy. Nhö Lai ñaõ ñaéc ñöôïc trí hieåu bieát Trung ñaïo, con ñöôøng ñem laïi minh, ñem laïi trí, ñöa ñeán an tònh, thaéng trí, giaùc ngoä Nieát baøn.

Naøy caùc Tyû Kheo, theá naøo laø con ñöôøng Trung ñaïo ñem laïi mình, ñem laïi trí, ñöa ñeán an tònh, thaéng trí, giaùc ngoä, Nieát Baøn? - Chính laø Baùt Thaùnh ñaïo, ñoù laø: Chaùnh kieán, Chaùnh tö duy, Chaùnh ngöõ, Chaùnh nghieäp, Chaùnh maïng, Chaùnh tinh taán, Chaùnh nieäm vaø Chaùnh ñònh. Naøy caùc Tyû Kheo, ñaây laø con ñöôøng Trung ñaïo aáy ñem laïi minh, ñem laïi trí, ñöa ñeán an tònh, thaéng trí, giaùc ngoä, Nieát Baøn’ (6).

* ‘Naøy caùc Tyû Kheo, vaøo luùc maø taâm lyù thuï ñoäng, baáy giôø laø ñuùng luùc ñeå tu taäp Traïch phaùp giaùc chi, Tinh taán giaùc chi vaø Hyû giaùc chi. Taïi sao vaäy? Bôûi vì, naøy caùc Tyû Kheo, do caùc nhaân duyeân ñoù, taâm lyù thuï ñoäng deã ñöôïc laøm cho höng phaán leân’ (7).

* ‘Naøy caùc Tyû Kheo, vaøo luùc maø taâm lyù dao ñoäng (traïo cöû) baáy giôø laø khoâng ñuùng luùc ñeå tu taäp Tinh taán giaùc chi, tu taäp Hyû giaùc chi vaø tu taäp Traïch phaùp giaùc chi. Taïi sao vaäy? Bôûi vì, naøy caùc Tyû Kheo, do caùc nhaân duyeân ñoù, taâm lyù dao ñoäng khoù ñöôïc laøm cho an tònh’ (8).

Tinh thaàn phaân tích:

Tinh thaàn Trung ñaïo tu taäp coøn ñöôïc thaép saùng bôûi caùc tinh thaàn giaùo duïc höõu ích khaùc nhö phaân tích, pheâ bình vaø saùng taïo. Phaûi noùi raèng phöông phaùp giaûng daïy Chaùnh phaùp cuûa ñöùc Phaät laø phöông phaùp phaân tích ñaït treân cô sôû thöïc taïi. Phöông phaùp naøy thì khaùc xa voùi caùc phöông phaùp xaây döïng treân cô sôû thuaàn lyù cuûa caùc lyù thuyeát höõu ngaõ. Giaùo lyù Töù thaùnh ñeá ñöôïc daïy laàn ñaàu taïi vöôøn Nai, Ba-la-naïi (Benares) ñaõ khôûi haønh töø thöïc taïi: ‘Ñôøi laø khoå’, roài ñöôïc phaân tích thaønh boán phöông dieän: Khoå laø sanh, laõo, beänh, töû, xa lìa nhöõng gì mình öa thích, giaùp maët vôùi nhöõng gì mình khoâng öa thích, khoâng coù ñöôïc nhöõng gì mình mong caàu, noùi toùm. Naêm thuû uaån laø khoå ñau; nguyeân nhaân cuûa khoå ñau laø tham aùi hay söï sinh khôûi cuûa Duyeân Khôûi; söï chaám döùt khoå ñau laø Nieát Baøn; vaø con ñöôøng ñöa ñeán söï chaám döùt khoå ñau laø Baùt thaùnh ñaïo.

Giaùo lyù Duyeân Khôûi, söï thaät cuûa theá giôùi, vaø giaùo lyù Naêm uaån laøm neân caùi goïi laø con ngöôøi, ñaõ ñöôïc Theá Toân phaân tích caën keõ.

Phaân tích söï hieåu bieát moät hieän höõu, ñöùc Phaät chæ raèng: con ngöôøi caàn bieát söï hieän höõu cuûa noù, nguyeân nhaân cuûa söï hieän höõu cuûa noù, söï chaám döùt cuûa noù, vaø con ñöôøng daãn ñeán söï chaám döùt cuûa noù (trong nhieàu kinh).

Ñoái vôùi phaùp chæ coù theå ñöôïc thaáy tröïc tieáp bôûi trí tueä toaøn giaùc, ñöùc Phaät khuyeân con ngöôøi khoâng neân suy nghó veà chuùng, nhö laø:

* ‘Coù boán ñoái töôïng khoâng theå tö duy, khoâng neân tö duy veà chuùng, neáu tö duy veà chuùng, con ngöôøi coù theå ñi ñeán quaãn trí vaø khoå ñau. Theá naøo laø boán ñoái töôïng khoâng theå tö duy aáy?

Naøy caùc Tyû Kheo, Phaät xöù laø khoâng theå tö duy ñöôïc; theá giôùi taâm laø khoâng theå tö duy ñöôïc; caûnh giôùi thieàn cuûa caùc thieàn giaû laø khoâng theå tö duy ñöôïc; vaø quaû dò thuïc cuûa nghieäp laø khoâng theå tö duy ñöôïc’ (9).

* ‘Naøy caùc Tyû Kheo, ôû ñaây moät Tyû Kheo khi maét nhìn thaáy saéc, hoaëc bieát noäi taâm coù tham, saân vaø si raèng: ‘Ta coù tham, coù saân, coù si’ hoaëc bieát noäi taâm khoâng coù tham, khoâng coù saân, khoâng coù si’ raèng: ‘Ta khoâng coù tham, khoâng coù saân, khoâng coù si’. Ñoái vôùi söï bieát noäi taâm coù hay khoâng coù tham, saân, si, coù phaûi laø caùi bieát aáy do loøng tin maø coù, do öa thích maø coù, do nghe noù maø coù, do phöông phaùp tranh luaän maø coù. do tö duy thuaàn lyù maø coù hay do öa thích huyeàn luaän maø coù?

* Baïch Theá Toân: khoâng.

Coù phaûi caùc taâm lyù tham, saân, si aáy ñöôïc hieåu bieát do ñöôïc thaáy baèng con maét trí tueä?

* Vaâng, baïch Theá Toân * (10).

Taêng Chi Boä kinh I (PTS London, 1989, pp. 178 - 179) ghi raèng ñöùc Phaät sau khi phaân tích caùc ñieàu kieän dieãn ñaït cuûa moät ngöôøi coù khaû naêng vaø khoâng coù khaû naêng ñeå thaûo luaän, ñaõ giaùo giôùi cho caùc ñeä töû cuûa Ngaøi caùc ñieåm cô baûn sau ñaây:

* Neáu moät ngöôøi ñöôïc hoûi moät caâu hoûi, ngöôøi aáy traû lôøi döùt khoaùt moät caâu hoûi ñoøi hoûi caâu traû lôøi döùt khoaùt, ngöôøi aáy traû lôøi vôùi caâu traû lôøi phaân tích ñoái vôùi caâu hoûi ñoøi coù caâu traû lôøi phaân tích, ngöôøi aáy traû lôøi baèng caùch hoûi ngöôïc laïi khi caâu hoûi ñoøi caâu traû lôøi nhö theá, ngöôøi aáy gaït qua moät beân caâu hoûi khi caâu hoûi caàn phaûi ñöôïc gaït qua moät beân, nhö vaäy laø ngöôøi coù khaû naêng thaûo luaän. Vaø ngöôïc laïi

* Neáu moät ngöôøi ñöôïc hoûi moät caâu hoûi, ngöôøi aáy khoâng keát luaän ñöôïc laø caâu hoûi ñuùng hay sai, khoâng xaùc nhaän ñöôïc qua laäp luaän ñaõ ñöôïc hieåu roõ, khoâng xaùc nhaän ñöôïc qua vieäc thöôøng laøm, ngöôøi nhö vaäy laø ngöôøi khoâng coù khaû naêng thaûo luaän.

* Neáu moät ngöôøi khi ñöôïc hoûi moät caâu hoûi, ngöôøi aáy laûng traùnh caâu hoûi baèng moät caâu hoûi khaùc, höôùng caâu hoûi ñi ra ngoaøi vaán ñeà, hay baøy toû söï phaãn noä, saân haän hay baát maõn, ngöôøi nhö vaäy khoâng coù khaû naêng thaûo luaän.

* Neáu moät ngöôøi ñöôïc hoûi moät caâu traû lôøi, thay vì traû lôøi, ngöôøi aáy maéng moû vaø ñaùnh ñaäp ngöôøi hoûi, nhaïo baùng ngöôøi hoûi, vaø naém vaøo choã sô hôû cuûa ngöôøi hoûi, ngöôøi nhö vaäy thöïc söï khoâng coù khaû naêng thaûo luaän.

Neáu ngöôøi aáy khoâng laøm caùc ñieàu vöøa noùi, thì ngöôøi aáy thöïc söï coù khaû naêng thaûo luaän.

Tinh thaàn pheâ phaùn:

Ñi cuøng vôùi phöông phaùp phaân tích, ñöùc Phaät daïy tinh thaàn pheâ phaùn. Tinh thaàn naøy ñaùnh giaù ñoái töôïng ñöôïc phaân tích laø ñuùng hay sai, thieän hay baát thieän, ñöôïc chaáp nhaän hay khoâng ñöôïc chaáp nhaän, phuø hôïp vôùi Chaùnh phaùp hay khoâng v.v... sau moät quaù trình phaân tích.

ÔÛ lôøi daïy cho caùc ngöôøi Kaølaøma ñeà caäp ôû phaàn tröôùc ‘Ñöøng ñeå bò daãn daét sai laàm...’, ñöùc Phaät ñoøi hoûi caùc ñeä töû cuûa Ngaøi pheâ phaùn söï vaät treân cô sôû quan saùt, phaân tích vaø trí tueä. Ngaøi baûo caùc ñeä töû, trong kinh ‘Kinh Tö Saùt’ (vimamsakasuttami, M, I, kinh 47) haõy quan saùt vaø xem Ngaøi coù phaûi laø baäc Toaøn giaùc hay khoâng, Ngaøi daïy:

‘Naøy caùc Tyû Kheo, moät vò Tyû Kheo bieát tö saùt, muoán bieát caùi taâm taùnh cuûa ngöôøi khaùc, caàn tìm hieåu Nhö Lai lieân heä ñeán hai ñieàu: caùc söï vieäc do tai vaø maét nhaän bieát nghó raèng: ‘caùc vieäc oâ nhieãm do maét, tai nhaän bieát coù hieän dieän trong Nhö Lai khoâng?...

Naøy caùc Tyû Kheo, Nhö Lai caàn ñöôïc hoûi theâm: ‘caùc ñieàu oâ nhieãm do tai, maét nhaän bieát coù hieän dieän ôû Nhö Lai hay khoâng’. Naøy caùc Tyû Kheo, ñoái vôùi ai maø loøng tin ôû Nhö Lai ñöôïc thieát laäp, ñöôïc ñaët cô sôû, ñöôïc hoå trôï do caùc phöông phaùp naøy, do caùc lôøi leõ naøy, nieàm tin aáy ñöôïc goïi laø hôïp lyù, ñöôïc ñaët cô sôû treân caùi thaáy trí tueä, laø maïnh meõ vöõng chaéc...

Nhö vaäy naøy caùc Tyû Kheo, laø söï tìm hieåu Nhö Lai, caùc phaùp cuûa Nhö Lai, vaø nhö vaäy laø tìm hieåu Nhö Lai moät caùch ñuùng phaùp’ (11).

Tinh thaàn saùng taïo:

Cuøng coù maët vôùi caùi nhìn trí tuïeä, vôùi töï tri, tinh thaàn pheâ phaùn.. tinh thaàn saùng taïo laø moät tinh thaàn giaùo duïc raát ñaëc bieät cuûa Phaät Giaùo.

Caùi nhìn söï vaät vôùi trí tueä coù maët trong ‘töï tri’ luoân luoân thaáy söï vaät nhö thaät trong hieän sinh. Caùc hieän höõu thì troâi chaûy khoâng ngöøng nghæ: coù nghóa laø caùc phaùp luoân luoân môùi meû qua töøng giaây phuùt hieän sinh: chuû theå cuûa caùi nhìn môùi meû, vaø ñoái töôïng nhìn laø môùi meû. Ñaây laø nhaân duyeân cuûa söï thaáy bieát saùng taïo.

Charles E. Skinner, trong taäp saùch cuûa oâng, ‘Taâm lyù Giaùo duïc’ ñaõ vieát:

‘Tö duy saùng taïo coù nghóa laø söï döï ñoaùn hay suy dieãn ñoái vôùi caù nhaân (ngöôøi tö duy saùng taïo) laø môùi meû, taân kyø, ñoäc ñaùo vaø khaùc thöôøng. Ngöôøi tö duy saùng taïo laø ngöôøi khaùm phaù ra caùc laõnh vöïc môùi meû vaø coù caùc söï quan saùt môùi meû, caùc döï ñoaùn môùi meû, caùc suy dieãn môùi meû’ (12).

Theo ñònh nghóa veà tö duy saùng taïo ñoù, hay ñònh nghóa veà nhaø tö duy saùng taïo, con ñöôøng soáng cuûa ñaïo Phaät daãn ñeán caùi nhìn trí tueä - hay Chaùnh kieán vaø Chaùnh tö duy - thöïc söï laø con ñöôøng soáng cuûa saùng taïo.

Coù theå noùi maø khoâng nghi ngôø raèng caùc ñaëc tính cuûa caù nhaân laø töï tín, töï tri, töï laäp, töï traùch nhieäm, tinh thaàn pheâ phaùn, phaân tích, thöïc söï laø caùc ñaëc tính cuûa moät nhaø tö duy saùng taïo. Khi con ngöôøi huaán luyeän caùi nhìn trí tueä, thì caùc trieàn caùi vaø kieát söû ngaên che taâm thöùc mình khoûi söï thaät cuûa vaïn höõu seõ daàn daàn ñöôïc ñoaïn tröø, vaø taâm thöùc seõ ñöôïc giaûi thoaùt: traïng thaùi taâm thöùc giaûi thoaùt naøy laø traïng thaùi taâm thöùc cuûa saùng taïo.

Khi taâm an truù vaøo ‘tam thieàn’ hay ‘töù thieàn’, caùi nhìn cuûa haønh giaû coù theå thaáy caùi saâu xa cuûa caùc hieän höõu vaø khaùm phaù ra caùc laõnh vöïc môùi meû cuûa hieän höõu: ñaây goïi laø caùi nhìn saùng taïo.

Tinh thaàn saùng taïo cuûa con ñöôøng giaùo duïc cuûa ñöùc Phaät laø theá!.

Tinh thaàn thieàn ñònh:

Caùi nhìn trí tueä vöøa ñeà caäp seõ ñöôïc laøm cho maïnh hôn, vaø nguoàn taâm saùng taïo seõ ñöôïc ñaùnh thöùc daäy do söï thöïc taäp thieàn ñònh voán laø coâng phu chính cuûa ‘con ñöôøng’ (Magga) Phaät Giaùo daãn ñeán giaûi thoaùt.

Thieàn ñònh laø söï laøm laéng dòu ñi duïc voïng cuûa caùc caù nhaân vaø caùc phieàn naõo töùc thôøi. Thieàn ñònh bieán ñoåi Naêm trieàn caùi thaønh Naêm thieàn chi - 5 trieàn caùi: traïo cöû, hoân traàm, duïc, saân, nghi; naêm thieàn chi: taàm, töù, hyû laïc, nhaát taâm - Caùc aùc taâm khôûi leân töø Naêm trieàn caùi cuõng ñöôïc laéng dòu vaø ñoaïn tröø.

ÔÛ ‘töù thieàn’, caùi nhìn trí tueä, hay thieàn quaùn, ñöôïc phaùt trieån nhanh vaø thuaän lôïi. Theá neân, thieàn ñònh ñaùp öùng ñöôïc caùc muïc tieâu cuoäc soáng sau ñaây:

* Laøm laéng dòu phieàn naõo töùc thôøi cuûa haønh giaû.

* Khai môû nguoàn saùng taïo voán laø nhaân toá quan troïng trong vieäc xaây döïng vaên hoùa vaø vaên minh.

* Tu taäp caùi nhìn trí tueä ñeå chaám döùt caùc nguyeân nhaân khoå ñau.

* Thaáy roõ söï thaät cuûa con ngöôøi vaø vaïn höõu. Ñaây laø lyù do taïi sao ñöùc Phaät daïy caùc ñeä töû cuûa Ngaøi raèng:

‘Vò Tyû Kheo maø thaân, lôøi vaø yù ñaõ laéng dòu, ngöôøi coù ñònh taâm vaø töø boû moïi baãy moài cuûa cuoäc soáng, vò aáy ñöôïc goïi laø vò Tyû Kheo tòch tònh’. (Dhp. 378).

‘Vò Tyû kheo ñaày hyû laïc trong giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät seõ ñaéc Nieát Baøn, haïnh phuùc giaûi thoaùt, chaám döùt caùc sanh y’. (Dhp. 318).

Hôn nöõa, söï thöïc haønh theo doõi söï thôû vaøo, thôû ra coù theå giuùp ngöôøi ñôøi caûi thieän khaû naêng kyù öùc vaø quan saùt caàn cho sinh vieân hoïc sinh; söï theo doõi vaø quan saùt taâm seõ giuùp haønh giaû thaáy roõ caùc vaán ñeà taâm thöùc laø keát quaû cuûa ‘taâm lyù töï trò lieäu’ (Self-therary hay self-psychotherapy).

Noùi toùm, con ñöôøng thieàn ñònh Phaät giaùo, thieàn chæ vaø thieàn quaùn, laø con ñöôøng ñeå hieåu bieát, phaùt trieån vaø tu taäp taâm. Khoâng coù thieàn ñònh, ngöôøi ta seõ khoâng theå hieåu ñöôïc mình laø ai, vaø khoâng theå giaûi quyeát caùc vaán ñeà taâm lyù vì söï an tònh vaø haïnh phuùc trong hieän taïi vaø taïi ñaây, nhö ñöùc Phaät khaúng ñònh:

‘Naøy caùc Tyû Kheo, coù moät con ñöôøng ñoäc nhaát laøm cho caùc chuùng sinh thanh tònh, vöôït qua moïi saàu öu, ñoaïn tröø heát khoå ñau, buoàn baõ ñeå thaønh töïu ñaïo, chöùng ñaéc Nieát Baøn: ñoù laø töù nieäm xöù’ (13).

‘Naøy Ananda, theá neân ngöôi phaûi laø hoøn ñaûo cho chính ngöôi, laø nôi nöông töïa cuûa chính ngöôi, khoâng ai khaùc laø nôi nöông töïa cuûa ngöôi, vôùi Chaùnh phaùp laø hoøn ñaûo, vôùi Chaùnh phaùp laø nôi nöông töïa, maø khoâng nôi nöông töïa moät nôi naøo khaùc nöõa. Naøy Ananda, ôû ñaây moät Tyû kheo quaùn thaân laø thaân, nhieät taâm, tónh giaùc, chaùnh nieäm, nhieáp phuïc tham öu ôû ñôøi, vaø töông töï, quaùn thoï, quaùn taâm vaø quaùn phaùp. Naøy Ananda, nhö theá laø yù nghóa moät Tyû kheo soáng laø hoøn ñaûo cho chính mình..., khoâng nöông töïa vaøo moät nôi naøo khaùc. Nhöõng ai trong hieän taïi hay sau khi Ta dieät ñoä soáng nhö theá seõ laø vò Tyû kheo ñoái thaéng, neáu hoï thieát tha hoïc hoûi’ (14)

IV.2.2. Naêm thuû uaån vaø vaán ñeà nghieäp cuõ vaø nghieäp môùi

Keä Phaùp Cuù soá moät vaø soá hai, nhö ñöôïc trích daãn ôû phaàn ‘Tinh thaàn traùch nhieäm caù nhaân’ cuûa taùc phaåm naøy, haøm nguï yù nghóa cuûa nghieäp, noùi leân raèng:

‘Taâm cuûa con ngöôøi taùc ñoäng leân caùc haønh ñoäng cuûa thaân, lôøi vaø yù laø nguyeân nhaân chính yeáu cuûa haønh ñoäng quyeát ñònh haønh ñoäng laø thieän hay aùc maø keát quaû seõ laø haïnh phuùc hay khoå ñau.

* Goïi laø nghieäp aùc neáu noù do tham, saân hay si gaây neân.

* Goïi laø nghieäp thieän neáu noù do voâ tham, voâ saân hay voâ si gaây neân.

* Nghieäp aùc seõ daãn daét ngöôøi haønh ñoäng ñi ñeán caùc caûnh giôùi thoáng khoå.

* Nghieäp thieän seõ ñöa ngöôøi gaây nghieäp ñeán caùc caûnh giôùi haïnh phuùc.

* Giöõa nhaân vaø quaû cuûa Nghieäp coù moät khoaûng thôøi gian tuøy theo loaïi nghieäp.

* Khoâng coù moät quyeàn löïc naøo ôû beân ngoaøi thöôûng hay phaït nghieäp cuûa con ngöôøi.

* Ngöôøi taïo nghieäp vaø ngöôøi ñoùn nhaän quaû baùo cuûa nghieäp laø moät, nhö Ñöùc Phaät daïy:

‘Ta laø keát quaû cuûa nghieäp cuûa Ta; laø keû thöøa töï cuûa nghieäp; nghieäp laø thai taïng, nghieäp laø quyeán thuoäc, nghieäp laø neàn taûng, baát cöù nghieäp naøo ta laøm, thieän hay aùc, ta seõ laø keû nhaän chòu keát quaû ñieàu naøy caùc thieän nam, tín nöõ, caùc gia chuû caàn phaûi suy gaãm’ (15)

‘Naøy caùc Tyû Kheo, theá naøo laø nghieäp cuõ? - Naøy caùc Tyû Kheo, maét caàn ñöôïc nhìn laø nghieäp cuõ, ñöôïc taùc thaønh, ñöôïc haønh ñoäng coá yù laøm neân, laø cô sôû cuûa caûm nhaän. Cuõng theá, löôõi, tai, muõi, thaân vaø yù. Naøy caùc Tyû Kheo, ñaây goïi laø nghieäp cuõ.

Theá naøo laø nghieäp môùi?

Naøy caùc Tyû Kheo, haønh ñoäng hieän taïi ñöôïc laøm do thaân, lôøi vaø yù, ñoù laø nghieäp môùi. Vaø, naøy caùc Tyû Kheo, theá naøo laø söï ñoaïn dieät cuûa nghieäp? Söï ñoaïn dieät cuûa thaân nghieäp, ngöõ nghieäp, yù nghieäp nhôø ñoù ta giaûi thoaùt, ñoù goïi laø söï ñoaïn dieät cuûa nghieäp. Vaø naøy caùc Tyû Kheo, theá naøo laø con ñöôøng daãn ñeán söï ñoaïn dieät cuûa nghieäp? - Ñoù laø Baùt thaùnh ñaïo: Chaùnh kieán, Chaùnh tö duy..., Chaùnh ñònh’ (16)

Nghieäp môùi laø nhöõng gì con ngöôøi ñaõ, ñang, vaø seõ laøm trong ñôøi soáng naøy qua thaân, lôøi vaø yù. Y Ù ñònh, noã löïc, duïc voïng, yù chí soáng, quyeát taâm v.v.. cuûa con ngöôøi laø taùc nhaân taâm lyù cuûa nghieäp môùi. Caùc ñieàu naøy coù theå gaây neân khoå ñau hay haïnh phuùc tuøy theo caùi nhìn söï vaät cuûa con ngöôøi.

Nhö theá, caùc nhaân sinh töû taïo ra trong quaù khöù hay trong hieän taïi laø nhöõng gì con ngöôøi ñang giaùp maët trong hieän taïi vaø taïi ñaây: taát caû chuùng chæ hieän höõu trong phaïm vi cuûa Naêm thuû uaån. Ñaây laø lyù do taïi sao caùc ñeä töû cuûa ñöùc Phaät coù theå chöùng ñaéc A-la-haùn do ñoaïn tröø heát thaûy laäu hoaëc khôûi leân chæ töø Naêm thuû uaån. Vaø ñaây laø yù nghóa xem Naêm thuû uaån nhö laø moät bieån khoå meânh moâng caàn phaûi vöôït qua.

Haäu quaû traàm troïng nhaát cuûa nghieäp cuõ ñaõ ñeå laïi cho con ngöôøi treân ñôøi naøy laø taäp quaùn khaùt aùi caùc hieän höõu, vaø tö duy veà caùc hieän höõu nhö laø coù moät ngaõ tính thöôøng haèng (hay linh hoàn baát dieät), caùi tö duy ngaõ tính ñaõ taïo ra neàn vaên hoùa ñöông thôøi cuûa nhaân loaïi daãy ñaày phieàn naõo. Neáu con ngöôøi nuoâi döôõng tö duy höõu ngaõ vaø duïc voïng cuûa mình, con ngöôøi seõ laøm maïnh theâm nghieäp cuõ vaø seõ ñi xa hôn vaøo khoå ñau. Neáu con ngöôøi döøng laïi tö duy vaø duïc voïng aáy thì seõ ñi ñeán chaám döùt nghieäp cuõ vaø nghieäp môùi, ñöôïc giaûi thoaùt vaø haïnh phuùc. Thöïc ra, trong giaây phuùt raát hieän sinh, con ngöôøi hoaøn toaøn töï do ñeå choïn löïa giöõa nhöõng gì caàn phaûi laøm vaø nhöõng gì khoâng neân laøm. Chính giaây phuùt hieän sinh laø luùc maø con ngöôøi ñoái ñaàu vôùi duïc voïng cuûa mình khôûi leân töø taâm cuûa mình do vò ngoït cuûa caùc hieän höõu gaây ra. Duïc voïng ñoù chieám cöù taâm thöùc. Con ngöôøi caàn bieát caùch ñeå choáng laïi noù nhö lôøi cuûa ñöùc Phaät ñaõ daïy sau ñaây:

‘Naøy caùc Tyû Kheo, ai thaáy vaø bieát nhö thaät veà maét (tai, muõi, löôõi, thaân vaø yù)..., ngöôøi aáy quaùn saùt söï nguy hieåm, khoâng coù aùi tröôùc, khoâng bò troùi buoäc vaø khoâng coù tham ñaém, neân Naêm thuû uaån ñi ñeán taøn dieät trong töông lai.. Ngöôøi aáy caûm nghieäm haïnh phuùc cuûa thaân vaø haïnh phuùc cuûa taâm’ (17).

Trong ñôøi soáng haèng ngaøy, con ngöôøi coù khuynh höôùng ñoàng hoùa chính mình vôùi caùc uaån do duyeân maø sinh, theá neân rôi vaøo khoå luïy do voâ thöôøng gaây neân. Neáu con ngöôøi thaáy roõ taø kieán cuûa mình thì seõ ñi vaøo söï tu taäp Naêm thuû uaån ñeå giaûi thoaùt mình ra khoûi heát thaûy khoå ñau.

IV.2.3: Tu taäp naêm thuû uaån vaø giaùo duïc

Nhö ñaõ ñeà caäp, Nghieäp laø haønh ñoäng coá yù. Haønh ñoäng coá yù laø Haønh uaån. Söï vaän haønh cuûa Haønh uaån laø söï vaän haønh cuûa Naêm uaån. Nhö theá Nghieäp laø söï vaän haønh cuûa Naêm thuû uaån.

‘Con ñöôøng’ (Magga) cuûa ñaïo Phaät giaûi thoaùt söï troùi buoäc cuûa Nghieäp coù nghóa laø giaûi thoaùt khoûi söï troùi buoäc cuûa Naêm thuû uaån. Ñieàu naøy noùi leân raèng söï tu taäp Naêm thuû uaån laø coâng phu giaûi thoaùt coù hai vieäc ñeå thöïc hieän:

* Cheá ngöï thoùi quen cuûa con ngöôøi nghó veà caùc hieän höõu nhö laø coù moät ngaõ tính thöôøng haèng töø ñoù duïc voïng daáy khôûi.

* Phaùt trieån caùi nhìn söï vaät laø voâ ngaõ töø ñoù voâ duïc khôûi sanh.

Moät laàn ñaïi toân giaû Xaù-lôïi-Phaát,vò töôùng quaân Chaùnh phaùp caét nghóa:

‘Naøy caùc hieàn giaû, theá naøo laø Chaùnh kieán? Naøy caùc hieàn giaû, söï hieåu bieát veà khoå veà nguyeân nhaân cuûa khoå, veà söï chaám döùt khoå, vaø veà con ñöôøng daãn ñeán chaám döùt khoå: naøy caùc hieàn giaû, ñaây goïi laø Chaùnh kieán. Vaø naøy caùc hieàn giaû, theá naøo laø Chaùnh tö duy? - Tö duy veà söï töø boû, tö duy veà voâ saân, tö duy veà söï voâ haïi: naøy caùc hieàn giaû, ñaây goïi laø Chaùnh tö duy’ (18).

Y Ù nghóa Chaùnh tö duy, hay söï tö duy veà xaû ly, veà voâ saân, voâ haïi laø ñoäng cô cuûa caùc haønh ñoäng cuûa con ngöôøi daãn ñeán söï an tònh cuûa taâm hoàn. Chaùnh tö duy seõ môû ra söï vaän haønh cuûa Naêm thuû uaån daãn ñeán taâm an tònh.

Ñaïi toân giaû Xaù-lôïi-phaát caét nghóa:

‘Naøy caùc hieàn giaû, theá naøo laø Chaùnh ngöõ? Giöõ gìn khoâng noùi doái, khoâng noùi hai löôõi, khoâng noùi lôøi thoâ aùc, khoâng noùi lôøi phuø phieám, naøy caùc hieàn giaû, ñaây goïi laø Chaùnh ngöõ.

Naøy caùc hieàn giaû, theá naøo laø Chaùnh nghieäp? Giöõ gìn khoâng coù saùt sinh, khoâng troäm caép, khoâng laøm vieäc sai laàm vì caùc laïc thuù, naøy caùc hieàn giaû, ñaây goïi laø Chaùnh Nghieäp.

Vaø naøy caùc hieàn giaû, theá naøo laø Chaùnh maïng? Naøy caùc hieàn giaû, ñoái vôùi vaán ñeà naøy, moät ñeä töû cuûa caùc Thaùnh loaïi boû taø maïng. Naøy caùc hieàn giaû, ñaây goïi laø Chaùnh maïng’ (19).

‘Vaø naøy caùc hieàn giaû, theá naøo laø Chaùnh tinh taán? Naøy caùc hieàn giaû, vôùi Chaùnh tinh taán, moät vò Tyû kheo khôûi leân yù muoán, noã löïc, quyeát taâm, trì chí ñeå laøm cho khoâng khôûi leân caùc baát thieän taâm chöa khôûi leân.. ñeå loaïi boû caùc baát thieän taâm ñaõ khôûi leân.., ñeå khôûi leân caùc thieän taâm chöa khôûi..., ñeå laøm cho caùc thieän taâm ñaõ khôûi ñöôï duy trì, ñöôïc giöõ gìn, ñöôïc taêng tröôûng, ñöôïc thuaàn thuïc, ñöôïc phaùt trieån ñeán vieân maõn. Naøy caùc hieàn giaû, ñaây goïi laø Chaùnh tinh taán’ (20).

Vôùi Chaùnh tinh taán, haønh giaû ñi vaøo thöïc haønh Chaùnh nieäm, hay thöïc haønh Töù nieäm xöù, nhö ñöôïc baøn ôû phaàn (IV.2.1) ñeå ñöôïc söï chuù yù ñôn thuaàn, söï quan saùt saéc beùn, an tònh vaø söï tónh giaùc. Töø caùc ñònh, haønh giaû coù theå taåy saïch caùc baát tònh taâm. ÔÛ töù thieàn, caùc duïc thuoäc Duïc giôùi bò loaïi boû, vaø trí tueä thieàn quaùn ñöôïc phaùt trieån: haønh giaû coù theå thaáy vaø bieát söï vaät nhö thaät, an truù vaøo taâm giaûi thoaùt vaø caûm thoï haïnh phuùc. Taïi ñaây, thieàn quaùn ñöôïc phaùt trieån maïnh, caùi nhìn trí tueä veà Naêm thuû uaån cuûa haønh giaû coù theå ñoaïn dieät heát caùc laäu hoaëc ñeå chöùng ñaéc trí tueä toaøn giaùc hay quaû vò giaùc ngoä.

Toùm laïi, caùc nhaân toá cuûa coâng phu tu taäp aáy lieân heä maät thieát vôùi nhau, ôû ñoù ‘chaùnh kieán’ laø nhaân toá quan troïng nhaát ñöôïc xem laø khoûi ñieåm vaø laø ñích ñeán cuûa vieäc thöïc hieän ‘Con ñöôøng’. Veà söï lieân laïc cuûa caùc nhaân toá aáy, ñöùc Phaät daïy:

‘Naøy caùc Tyû kheo, veà vieäc tu taäp, Chaùnh kieán ñi ñaàu. Naøy caùc Tyû kheo, nhö theá naøo laø Chaùnh kieán ñi ñaàu?... Chaùnh tö duy, naøy caùc Tyû Kheo, tieán haønh töø Chaùnh kieán, Chaùnh ngöõ töø Chaùnh tö duy, Chaùnh nghieäp töø Chaùnh ngöõ, Chaùnh maïng töø Chaùnh nghieäp, Chaùnh tinh taán töø Chaùnh maïng, Chaùnh nieäm töø Chaùnh tinh taán, Chaùnh ñònh töø Chaùnh nieäm, Chaùnh trí töï Chaùnh ñònh, Chaùnh giaûi thoaùt tieán haønh töø Chaùnh trí. Naøy caùc Tyû Kheo, con ñöôøng naøy coù taùm chi phaàn ñoái vôùi caùc vò Höõu hoïc, vaø möôøi chi phaàn ñoái vôùi caùc vò Voâ hoïc, toaøn thieän’ (21).

‘Ñaây laø Giôùi, ñaây laø Ñònh, ñaây laø Tueä, Ñònh cuøng ñi vôùi Giôùi ñem laïi keát quaû lôùn, lôïi ích lôùn. Tueä cuøng ñi vôùi Ñònh ñem laïi keát quaû lôùn, lôïi ích lôùn. Taâm cuøng ñi vôùi Tueä seõ trôû neân giaûi thoaùt, hoaøn toaøn thoaùt khoûi moïi laäu hoaëc duïc laäu, höõu laäu vaø voâ minh laäu’ (22).

Ñoái vôùi nam, nöõ cö só, nhöõng ngöôøi coù caùc boån phaän ñoái vôùi töï thaân, gia ñình, ñoaøn theå, toân giaùo vaø xöù sôû, ñöùc Phaät ñaõ raát thöïc teá giaûng daïy qua nhieàu böôùc thöïc taäp. Böôùc caên baûn thöù nhaát, theo kinh ‘Thieän Sinh’ (Sigaølaka, Dighanikaøya No 31) laø töø boû boán taø nghieäp: saùt sanh, troäm caép, taø haïnh vaø noùi doái; khoâng laøm nhöõng haønh ñoäng do tham, saân, si, sôï haõi taùc ñoäng, khoâng tieâu phí taøi saûn qua saùu ngoõ: uoáng röôïu maïnh, lang thang treân ñöôøng phi thôøi (ngoaøi giôø sinh hoaït cuûa daân chuùng), tham döï caùc toå chöùc ñình ñaùm, ñaùnh baïc, laøm baïn vôùi caùc keû xaáu vaø nhaøn cö.

Ngoaøi caùc ñieàu vöøa neâu, ngöôøi cö só caàn soáng giöõ gìn toát saùu moái lieân heä gia ñình vaø xaõ hoäi; lieân heä giöõa boá meï vaø con caùi, giöõa choàng vaø vôï, giöõa thaày vaø troø, giöõa caùc baø con thaân nhaân, laùng gieàng, giöõa tu só vaø cö só, giöõa chuû vaø thôï. Caùc moái lieân heä aáy xaây döïng treân cô sôû tình ngöôøi, söï chung thuûy, söï bieát ôn, chaáp nhaän nhau, söï caûm thoâng vaø söï töông kính, chuùng lieân heä maät thieát vôùi haïnh phuùc caù nhaân trong hieän taïi.

Treân caên baûn thöïc haønh aáy, ngöôøi cö só coù theå phaùt trieån vieäc tu taäp taâm thöùc qua söï tu taäp Töù nieäm xöù, hay chæ thöïc haønh ‘Nieäm thaân’ ñi cuøng vôùi töø bi taâm nhö ñöôïc chæ daïy ôû kinh ‘Töø Bi’ (mettaøsutta) trong Kinh Taäp (suttanipaøta), Tieåu boä kinh, ñaïi ñeå laø:

* Thöïc hieän giaùc tónh veà Töø bi khi naèm, ngoài, ñi, ñöùng.

* Khôûi nieäm caàu mong cho taát caû chuùng sinh ñöôïc an vui vaø haïnh phuùc ñeå ñaùnh thöùc daäy töø taâm (cuûa mình).

* Mong caàu taát caû chuùng sinh khoâng öa thích taøn haïi laãn nhau.

* Quan taâm ñeán noãi khoå ñau cuûa caùc chuùng sinh khaùc vaø hoä trì cho caùc chuùng sinh thoaùt khoûi khoå ñau nhö baø meï lo cho ngöôøi con ñoäc nhaát cuûa baø.

Taát caû coâng phu aáy raát laø lôïi ích cho vieäc phaùt trieån cho con ngöôøi toaøn dieän vaø coù theå coù nhieàu ñoùng goùp toát ñeïp cho vieäc hình thaønh moät huôùng vaên hoùa, giaùo duïc môùi cho con ngöôøi. Veà phía haønh giaû, haønh giaû chòu aûnh höôûng raát maïnh bôûi caùc giaù trò cuûa vaên hoùa giaùo duïc cuûa xaõ hoäi mình ñang soáng. Ñieàu naøy seõ ñöôïc baøn theâm.

Giaùo duïc daønh cho vieäc tu taäp Naêm thuû uaån:

Treû em ñang hieän dieän nhö theá naøo sau khi treû ñöôïc sinh ra laø keát quaû cuûa nghieäp cuõ cuûa treû, theo lôøi ñöùc Phaät daïy veà ‘Nghieäp cuõ vaø Nghieäp môùi’ ñaõ ñöôïc thaûo luaän. Nhöõng gì maø treû ñoùn nhaän töø giaùo duïc cuûa gia ñình vaø xaõ hoäi seõ coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán höôùng tö duy, thaùi ñoä soáng, ham muoán, höùng caûm vaø haønh ñoäng, nhöõng ñieàu ñuôïc goïi laø nghieäp môùi cuûa treû. Coù theå noùi raèng nhöõng gì maø moät ngöôøi ñang laøm hay seõ laøm qua caùc haønh ñoäng thuoäc thaân, lôøi vaø yù laø nhöõng gì maø vaên hoùa, giaùo duïc gôïi yù cho ngöôøi aáy laøm. ÔÛ ñôøi naøy, con ngöôøi xuaát hieän nhö laø moät ‘chuùng sinh coù giaùo duïc’ hôn laø ‘con vaät coù lyù trí’ nhö ngaøy xöa ñònh nghóa. Moät maët, chính tö duy höõu ngaõ cuûa caùc caù nhaân ñaõ vaø ñang hình thaønh höôùng vaên hoùa vaø giaùo duïc cuûa xaõ hoäi. Moái töông heä naøy noùi leân moät caùi gì khaùc ñoái vôùi söï phaùt trieån Naêm thuû uaån ñöa ñeán haïnh phuùc voán ñoøi hoûi höôùng tö duy vaø mong muoán voâ ngaõ cuûa con ngöôøi. Ñeå giuùp caù nhaân tu taäp taâm theo höôùng soáng naøy, moïi phöông tieän truyeàn thoâng cuûa xaõ hoäi ñöông thôøi, nhö saùch vôû, taïp chí, nhaät baùo, truyeàn thanh, truyeàn hình v.v... voán laøm cho maïnh theâm tö duy höõu ngaõ, caùc ham muoán duïc laïc vaø duïc tình caàn ñöôïc ñieàu chænh hay giaûm thieåu caùc aûnh höôûng aáy ñeán möùc toái ña; moïi phöông tieän truyeàn thoâng ñaùnh thöùc daäy tö duy vaø ham muoán voâ ngaõ caàn ñöôïc duy trì vaø phaùt trieån. Ñieàu naøy yeâu caàu giaùo duïc phaûi laøm moät caùi gì: khoâng caàn xaây döïng neân moät lyù thuyeát Nhaân Tính naøo, lyù thuyeát bao haøm moät ngaõ tính, maø caàn xaây döïng caùc coâng trình bieân khaûo giaù trò nhö laø:

* Coâng trình bieân khaûo veà cô theå vaät lyù vaø söùc khoeû ñeå giuùp con ngöôøi coù theâm tri thöùc veà caùc phieàn naõo daáy khôûi leân töø noù.

* Coâng trình bieân khaûo veà duïc laïc vaø duïc tình ñeå giuùp con ngöôøi coù kieán thöùc ñeå giao tieáp vôùi chuùng, haàu coù ñöôïc moät söï quaân bình veà taâm-sinh-lyù vaø moät söï an tònh cuûa taâm hoàn.

* Caùc coâng trình bieân khaûo veà nhaän thöùc, tö duy, tri thöùc, ñeå giuùp cho ngöôøi theå nhaän ñöôïc giaù trò chaân thaät cuûa caùc giaù trò trong cuoäc soáng.

* Caùc coâng trình bieân khaûo veà taùnh haïnh, taâm lyù, taâm beänh hoïc, song song vôùi con ñöôøng tu taäp phaùt trieån Naêm thuû uaån.

* Caùc coâng trình bieân khaûo veà Xaõ hoäi hoïc, Moâi sinh hoïc, Nhaân chuûng hoïc, Khoa hoïc, Vaên hoïc vaø Giaùo duïc ñeå giuùp con ngöôøi coù kieán thöùc veà caùc ñieàu kieän soáng ñeå ñöôïc haïnh phuùc.

Caùc coâng trình bieân khaûo ñoù cuøng nhaém vaøo moät muïc ñích laø xaây döïng moät xaõ hoäi toát cho con ngöôøi soáng trong haïnh phuùc, vaø do ñoù maø nhaém vaøo muïc ñích xaây döïng moät neàn vaên hoùa môùi.

Chuù thích:

(1) : Kindred Sayings, Vol. IV, PTS, London, 1980, pp 97-98.
(2) : Kindred Sayings, Vol. IV,..., p. 10.
(3) : Gradual Sayings, Vol. I, PTS, London, 1989, pp. 171-172.
(4) : Gradual Sayings, Vol. IV, PTS, London, 1989, p. 107.
(5) : Middle Length Sayings, Vol. III, PTS, London, p.1990, pp. 233.
(6) : Kindred Sayings, Vol. V, PTS, London, 1990, pp. 356-357.
(7) : Kindred Sayings, Vol. V,..., p. 96.
(8) : Kindred Sayings, Vol. V,..., p. 96.
(9) : Gradual Sayings, Vol. II, PTS, London, 1992, p. 89-90
(10) : Kindred Sayings, Vol. IV, PTS, London, 1980, pp. 88-89
(11) : Middle Length Sayings, Vol. I, PTS, London, pp. 381-382.
(12) : Charles E. Skinner, "Educational Psychology", Ninth Printing in India, 1992, p. 529.
(13) : "Long Discourses", tr. by Maurice Walshe,..., 1987, p. 335.
(14) : "Long Discourses", tr. by Maurice Walshe,.., p. 245.
(15) : Gradual Sayings, Vol. III, PTS, London, 1988, p. 59.
(16) : Kindred Sayings, Vol. IV,..., 1980, p. 85.
(17) : Middle Length Sayings, Vol. III,..., pp. 357.
(18) : Middle Length Sayings, Vol. III,..., pp. 298.
(19) : Middle Length Sayings, Vol. III,..., pp. 298.
(20) : Middle Length Sayings, Vol. III,.., pp. 298-299.
(21) : Middle Length Sayings, Vol. III,..., pp. 119.
(22) : "Long Discourses", tr. by Maurice Walshe,..., 1987, p. 234.