Nhaân duyeân laø gì?

Khi caùi naøy coù maët, caùi kia coù maët.
Khi caùi naøy khoâng coù maët, caùi kia khoâng coù maët.

‘Caùi naøy’ ñöôïc goïi laø ‘nhaân’ cuûa ‘caùi kia’. Noùi khaùc ñi, ‘nhaân’ cuûa moät phaùp laø nhaân toá chính quyeát ñònh söï coù maët cuûa phaùp aáy. Ví nhö haït xoaøi laø ‘nhaân’ cuûa caây xoaøi. Theo lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät, haït xoaøi goïi laø nhaân chính (Paccaya hay Hetu); caùc nhaân toá khaùc taïo neân caây xoaøi ñöôïc goïi laø ‘duyeân’ (nidaøna hay paccaya). Trong tieáng Paøli, caùi nhaân chính ñöôïc goïi laø ‘hetu’. ‘Samudaya’, caùc nhaân khaùc thì goïi laø: ‘paccaya’ hay ‘nidaøna’. Caû hai nhaân chính, vaø caùc nhaân khaùc ñeàu ñöôïc goïi chung laø ‘nidaøna’.

Theá naøo laø Lyù Duyeân Khôûi?

Ñöùc Phaät daïy:

‘Do duyeân Voâ minh, Haønh sinh; do duyeân Haønh, Thöùc sinh; do duyeân Thöùc, Danh-saéc sinh; do duyeân Danh saéc, Luïc nhaäp sinh; do duyeân Luïc nhaäp, Xuùc sinh do duyeân Xuùc, Thoï sinh; do duyeân Thoï; AÙi sinh, do duyeân AÙi; Thuû sinh, do duyeân Thuû; Höõu sinh, do duyeân Höõu; Sinh sinh, do duyeân Sinh, Laõo töû sinh, do duyeân Laõo töû, saàu - bi - khoå - öu - naõo sinh. Nhö vaäy laø söï sinh khôûi cuûa toaøn boä khoå uaån naøy. Naøy caùc Tyû kheo, ñaây goïi laø ‘Duyeân Khôûi’.

Nhöng töø söï tan bieán vaø chaám döùt hoaøn toaøn Voâ minh, Haønh chaám döùt; töø söï chaám döùt cuûa Haønh, Thöùc dieät; do Thöùc dieät maø Danh - saéc dieät...; do Sinh dieät, maø Laõo - töû - saàu - bi - khoå - öu naõo dieät. Nhö vaäy laø söï chaám döùt hoaøn toaøn toaøn boä khoå uaån naøy’(1).

‘Naøy caùc Tyû kheo, lyù Duyeân khôûi laø gì? Do duyeân Sinh, Laõo töû coù maët. Naøy caùc Tyû kheo, duø chö Nhö Lai coù xuaát hieän ôû ñôøi hay khoâng xuaát hieän ôû ñôøi, baûn chaát naøy cuûa caùc phaùp vaãn theá, vaãn quyeát ñònh taùnh aáy, vaãn theo duyeân nhö theá. Nhö Lai hoaøn toaøn chöùng ngoä, hoaøn toaøn chöùng ñaït nguyeân lyù Duyeân Khôûi. Hoaøn toaøn chöùng ngoä, chöùng ñaït Nhö Lai tuyeân boá, tuyeân thuyeát, khai trieån, khai thò, minh hieån nguyeân lyù aáy, Ngaøi daïy do duyeân Sinh, maø coù Laõo töû..., Do duyeân Voâ minh maø coù Haønh’ (2)

‘Vaø naøy caùc Tyû kheo, caùc phaùp do duyeân maø sinh laø gì? Laõo töû laø voâ thöôøng, ñöôïc taïo thaønh laø do duyeân maø sinh, laø hoaïi daàn, laø tan raõ, laø ñoaïn dieät. Cuõng theá, Sinh, Höõu, Thuû... Haønh vaø Voâ minh. Naøy caùc Tyû kheo ñaây goïi laø caùc phaùp do duyeân maø sinh’ (3)

‘Naøy Vakkali! Coù gì ñeå thaáy caùi thaân hoâi haùm naøy cuûa Ta? Ai thaáy phaùp, naøy Vakkali, thì thaáy Ta; ai thaáy Ta thì thaáy Phaùp’ (4)

‘Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc Nhö Lai daïy: Ai thaáy Duyeân Khôûi thì thaáy phaùp, ai thaáy Phaùp thì thaáy Duyeân Khôûi. Nhöõng phaùp naøy thì do duyeân taïo ra: ñoù laø Naêm thuû uaån. Baát cöù söï ham muoán duïc laïc, öa thích, naém giöõ naøo ñoái vôùi Naêm thuû uaån ñeàu laø söï sinh khôûi cuûa khoå ñau. Baát cöù söï cheá ngöï tham aùi, chaáp thuû, söï töø boû tham aùi vaø chaáp thuû naøo ñoái vôùi Naêm thuû uaån ñeàu laø söï ñoaïn dieät khoå ñau. Cho ñeán nhö theá naøy, naøy caùc Tyû kheo vò Tyû Kheo ñaõ laøm ñöôïc nhieàu’ (5).

- Söï thaät cuûa caùc phaùp, cuûa Duyeân Khôûi vaø cuûa Nhö Lai chæ laø moät. Noùi khaùc ñi, chæ coù moät söï thaät toái haäu cho vaïn höõu trong vuõ truï naøy.

- Con ngöôøi chæ laø Naêm thuû uaån, chuùng do duyeân maø sinh neân voâ ngaõ. Nhö theá , lyù thuyeát veà Nhaân Tính cuûa Phaät giaùo haún laø phaùt sinh töø hai giaùo lyù treân.

- Söï ñau khoå vaø haïnh phuùc cuûa con ngöôøi chính laø söï sinh khôûi hay chaám döùt tham aùi ñoái vôùi Naêm thuû uaån. Ñieàu phaùt hieän naøy seõ raát höõu ích ñoái vôùi caùc nhaø giaùo duïc trong vieäc môû ra moät huôùng giaùo duïc vì haïnh phuùc cuûa con ngöôøi.

Coù moät ñieåm khaùc nöõa caàn ñöôïc chuù yù: yù nghóa ‘Thaáy Duyeân Khôûi’ laø yù nghóa keát quaû cuûa söï cheá ngöï loøng tham aùi vaø chaáp thuû Naêm thuû uaån ñoøi hoûi moät söï giaùo duïc huaán luyeän vaø tu taäp taâm thöùc. Noùi caùch khaùc, noù ñoøi hoûi moät ñöôøng höôùng giaùo duïc.

II.1.2. Y Ù nghóa möôøi hai phaàn Duyeân khôûi

Tröôùc tieân, yù nghóa cuûa töøng chi phaàn Duyeân Khôûi caàn ñöôïc naém vöõng, ñoù laø: Voâ minh (Avijjaø), Haønh (Sankhaøra), Thöùc (Vijnaõna), Danh saéc (Naøma-Ruøpa), Luïc nhaäp (Salayatana), Xuùc (Phassa), Thoï (Vedaøna), AÙi (Tanhaø), Thuû (Upaødaøna), Höõu (Bhava), Sinh (Jaøti), Laõo töû, saàu, bi, khoå, öu, naõo (Jaøra-marana,...)

Trong moät soá baûn kinh, ñöùc Phaät giôùi thieäu Duyeân Khôûi döôùi daïng thöùc taùm chi phaàn, chín, möôøi chi phaàn nhö sau:

‘Nhö vaäy, naøy Ananda, Danh saéc duyeân Thöùc vaø Thöùc duyeân Danh saéc, Danh saéc duyeân Xuùc, xuùc duyeân Thoï, Thoï duyeân AÙi, AÙi duyeân Thuû, Thuû duyeân Höõu, Höõu duyeân Sinh, Sinh duyeân Laõo töû, saàu, bi, khoå, öu, naõo. Nhö vaäy toaøn boä khoå uaån naøy sinh khôûi’(6)

‘Naøy caùc Tyû kheo, roài Boà taùt Tyø-baø-thi (Vipassì) taùc yù: ‘Thöùc naøy quay veà Danh saéc, noù khoâng rôøi xa. Cho ñeán nhö vaày, Sinh, Laõo töû coù maët vaø ôû vaøo caûnh giôùi khaùc vaø taùi sinh, goïi laø: Danh saéc duyeân Thöùc vaø Thöùc duyeân danh saéc, Danh saéc duyeân Luïc nhaäp, Luïc nhaäp duyeân Xuùc, Xuùc duyeân Thoï, thoï duyeân AÙi, AÙi duyeân Thuû, Thuû duyeân Höõu, Höõu duyeân Sinh, Sinh duyeân laõo töû, saàu, bi, khoå, öu, naõo. Vaø nhö vaäy toaøn boä khoå uaån sinh khôûi’ (7).

‘Naøy caùc Tyû kheo, söï sinh khôûi cuûa khoå laø gì? Do caên vaø traàn gaëp gôõ, thöùc khôûi leân; söï gaëp gôõ cuûa caên, traàn vaø thöùc goïi laø Xuùc; duyeân Xuùc maø Caûm thoï sinh khôûi; do Caûm thoï maø AÙi sinh. Naøy caùc Tyû kheo, ñaây goïi laø söï sinh khôûi cuûa khoå’(8)

‘Naøy caùc Tyû kheo, vì theá cho neân Haønh duyeân vôùi Voâ minh, Thöùc duyeân vôùi haønh, Danh saéc duyeân vôùi Thöùc..., Khoå duyeân vôùi Sinh, Khoå sinh Tín, Tính sinh Hyû, Hyû sinh laïc, Laïc sinh Khinh an, Khinh an sinh Ñònh, Ñònh sinh Tri kieán nhö thaät, Tri kieán nhö thaät sinh Nhaøm chaùn, Nhaøm chaùn sinh Ly tham, Ly tham sinh Giaûi thoaùt, Giaûi thoaùt sinh Tri kieán giaûi thoaùt’ (9)

Taát caû caùc hình thöùc Duyeân Khôûi vöøa giôùi thieäu ñeàu trình baøy quaù trình taâm thöùc vaän haønh töø Voâ minh ñeán khoå ñau, hay nhaän thöùc veà söï chaám döùt khoå ñau, vaø trình baøy söï thaät cuûa con ngöôøi, cuoäc ñôøi vaø moái lieân heä giöõa con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi. Phaàn naøy seõ ñöôïc thaûo luaän tieáp.

Voâ minh (Avijjaø):

Theá naøo laø Voâ minh? - Ñöùc Phaät ñònh nghóa:

‘Khoâng bieát khoå, söï sinh khôûi cuûa khoå, söï chaám döùt cuûa khoå, vaø con ñöôøng daãn ñeán söï chaám döùt cuûa Khoå, ñaây goïi laø Voâ minh’ (10)

Trong baûn kinh ‘Chaùnh Tri Kieán’ (Trung Boä I, PTS, London 1987, p. 70), Toân giaû Saøriputta, vò Töôùng quaân Chaùnh phaùp, ñònh nghóa:

‘Naøy chö Hieàn giaû, khi naøo vò Thaùnh ñeä töû bieât roõ caùc laäu hoaëc laø nhö vaäy, bieát roõ söï sinh khôûi cuûa caùc laëu hoaëc laø nhö vaäy, bieát söï chaám döùt caùc laäu hoaëc laø nhö vaäy, bieát con ñöôøng ñöa ñeán söï chaám döùt caùc laäu hoaëc laø nhö vaäy, thì vò aáy ñoaïn tröø taát caû tuøy mieân cuûa tham, xoùa tan taát caû tuøy mieân cuûa saân, nhoå saïch goác reã cuûa taát caû tuøy mieân cuûa caùi tri kieán ‘Toâi hieän höõu’ (ngaõ maïn tuøy mieân), loaïi tröø heát thaûy voâ minh, laøm cho minh trí khôûi leân, chaám döùt khoå ñau ngay trong hieän taïi vaø taïi ñaây’ (11)

Haønh (Sankhaøra):

Theá naøo laø caùc Haønh? - Ñöùc Phaät daïy:

‘Coù ba Haønh: Thaân haønh, khaåu haønh vaø yù haønh. Ñaây laø ba Haønh (12)

Moät laàn khaùc, ñöùc Phaät daïy:

‘Naøy caùc Tyû kheo, theá naøo laø Haønh? Ñaáy laø saùu choã cuûa tö: saéc tö, thanh tö, höông tö, vò tö, xuùc tö vaø phaùp tö. Naøy caùc Tyû kheo, ñaây laø Haønh’ (13).

Caùc Haønh coøn mang yù nghóa nhö ñöôïc bieåu loä trong lôøi daïy sau:

‘Naøy caùc Tyû kheo, caùi chuùng ta tö nieäm, tö löôøng, coù thaàm yù, caùi aáy trôû thaønh ñoái töôïng cho Thöùc toàn taïi; khi naøo ñoái töôïng coù maët thì Thöùc toàn taïi. Do Thöùc aáy toàn taïi vaø phaùt trieån neân Danh saéc sinh khôûi; do Danh saéc, Luïc nhaäp sinh khôûi; do Luïc nhaäp, Xuùc sinh khôûi, do Xuùc..., ... saàu, bi, khoå, öu, naõo sinh khôûi. Nhö vaäy laø söï sinh khôûi toaøn boä khoå uaån naøy.

Ngay caû khi khoâng coù tö nieäm, khoâng coù tö löôøng, neáu coù thaàm yù ñeán hieän höõu (söï vaät), söï vieäc aáy trôû thaønh ñoái töôïng cuûa Thöùc. Nhöng neáu khoâng coù tö nieäm, khoâng coù tö löôøng, cuõng khoâng coù thaàm yù ñeán söï vaät, thì seõ khoâng coù ñoái töôïng cho Thöùc toàn taïi. Khi khoâng coù ñoái töôïng cho Thöùc toàn taïi, seõ khoâng coù söï toàn taïi cuûa Thöùc. Thöùc khoâng toàn taïi hay phaùt trieån, thì seõ khoâng coù söï sinh khôûi cuûa Danh saéc; nhö vaäy laø söï chaám döùt cuûa Luïc nhaäp..., cuûa xuùc..., cuûa Thoï,... cuûa AÙi... cuûa Thuû..., cuûa Höõu.., cuûa saàu, bi, khoå, öu naõo. Nhö vaäy laø söï chaám döùt toaøn boä khoå uaån naøy’ (14).

Thöùc (Vinnaøna):

Theá naøo laø Thöùc? - Ñöùc Phaät daïy:

‘Coù saùu nhoùm Thöùc: nhaõn thöùc, nhó thöùc, tyû thöùc, thieät thöùc, thaân thöùc vaø yù thöùc’ (15).

‘Naøy caùc Tyû kheo, taïi sao goïi laø Thöùc? - Roõ bieát, naøy caùc Tyû kheo, neân goïi laø Thöùc. Roõ bieát gì? - Roõ bieát chua, ñaéng, cay, ngoït, roõ bieát chaát kieàm... khoâng phaûi chaát kieàm, roõ bieát maën, khoâng phaûi maën. Roõ bieát naøy caùc Tyû kheo, neân goïi la Thöùc’ (16)

- Thöùc coù nghóa laø töôûng tri (sanjanaøti) - Bieát vaø khoâng coù phaûn öùng taâm lyù.

- Thöùc coù nghóa laø thöùc tri (vijanaøti) - phaân bieät.

- Thöùc coù nghóa laø hieåu bieát (Pajanaøti) - quyeát ñònh.

Bieát veà ‘saùu traàn’, nhö ñöùc Phaät xaùc dònh, laø suoái nguoàn cuûa kieán thöùc, loøng ñaém tröôùc vaø khoå ñau cuûa con ngöôøi. Noù laøm khôûi sinh Danh saéc vaø caùc phaàn toá khaùc cuûa Duyeân khôûi, noù laø chuû theå cuûa nhaän thöùc, ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc, vaø laø noäi dung cuûa nhaän thöùc. Noù coù maët trong thaân haønh, khaåu haønh vaø yù haønh.

Danh saéc (Naøma-Ruøpa):

Danh saéc laø gì? - Ñöùc Phaät ñònh nghóa:

‘Thoï, Töôûng, Tö , Xuùc vaø Taùc yù; ñaây goïi laø Danh. Töù ñaïi vaø saéc do Töù ñaïi sanh; ñaây goïi laø Saéc. Ñaây laø Danh, ñaây laø Saéc goïi laø Danh-Saéc’. (17)

‘Ta ñaõ noùi raèng do coù Thöùc maø Danh saéc sinh. Naøy Ananda, phaûi hieåu nhö theá naøo veà caâu noùi aáy. Neáu Thöùc khoâng ñi vaøo trong baøo thai cuûa ngöôøi meï, thì Danh saéc coù theå ñöôïc hình thaønh trong baøo thai cuûa meï khoâng? - Baïch Theá Toân, khoâng. Neáu Thöùc sau khi ñi vaøo trong baøo thai cuûa meï roài bò dieät ñi, thì Danh saéc coù ñöôïc sinh ra döôùi hình thaùi naøy khoâng? - Baïch Theá Toân, khoâng. Neáu Thöùc bò ñoaïn tröø nôi ñöùa beù, hay nôi ñoàng nam, ñoàng nöõ, thì Danh saéc coù theå tröôûng thaønh, phaùt trieån, hoaøn maõn ñöôïc khoâng? - Baïch Theá Toân khoâng. Naøy Ananda, do ñoù nhö vaäy laø nhaân, nhö vaäy laø duyeân, nhö vaäy laø taäp khôûi, nhö vaäy laø nhaân duyeân cuûa Danh saéc, töùc laø Thöùc’ (18).

Luïc nhaäp (Salayatana):

Luïc nhaäp laø gì?

‘Nhaõn, nhó, tyû, thieät, thaân, yù xöù. Ñaây goïi laø Luïc nhaäp’ (19)

Xuùc (Phassa):

Xuùc laø gì?

- ‘Coù saùu xuùc: nhaõn xuùc, nhó xuùc, tì xuùc, thieät xuùc, thaân xuùc vaø yù xuùc. Ñaây goïi laø Xuùc’ (20)

Thoï (Vedaøna):

Thoï laø gì? Ñöùc Phaät daïy:

‘Coù saùu Thoï: thoï phaùt sinh töø nhaõn xuùc, Thoï phaùt sinh töø nhó xuùc, töø tæ xuùc, töø thieät xuùc, töø thaân xuùc vaø töø yù xuùc. Ñaây goïi laø Thoï’ (21)

Caûm thoï haïnh phuùc thì luoân luoân saûn sinh tham aùi trong loøng ngöôøi. Caûm thoï khoå ñau thì luoân luoân ñem laïi saân haän. Caûm thoï khoâng haïnh phuùc khoâng khoå ñau thì luoân luoân nuoâi döôõng si meâ. Nhö theá, Thoï laø suoái nguoàn nuoâi döôõng tham, saân, si. Noù thöïc söï laø yeáu nhaân taïo neân sinh töû vaø khoå ñau.

Tham aùi (tanhaø):

Tham aùi laø gì? - Ñöùc Phaät chæ roõ:

‘Coù saùu nhoùm AÙi: aùi saéc, aùi thinh, aùi höông, aùi vò, aùi xuùc vaø aùi phaùp. Ñaây goïi laø AÙi’ (22).

‘Naøy chö Hieàn, theá naøo laø söï sinh khôûi cuûa khoå ñau? - Chính AÙi höôùng ñeán moät ñôøi soáng khaùc, ñi cuøng vôùi hyû vaø tham, tìm kieám hyû laïc taïi choã naøy, choã kia, ñoù laø duïc AÙi, höõu AÙi vaø voâ höõu AÙi. Naøy chö Hieàn, ñaây goïi laø nguoàn goác cuûa khoå ñau’ (23)

Khaùi aùi hieän höõu (hay höõu aùi) laø söï khaùt aùi coù maët vaø toàn taïi ôû moät caûnh giôùi toát ñeïp, haïnh phuùc hôn vaø tinh teá hôn.

Khaùt aùi khoâng hieän höõu (hay voâ höõu aùi) laø khaùt aùi söï khoâng coù maët, khoâng hieän höõu, bôûi vì do nhaøm chaùn hieän höõu.

Nhö moïi ngöôøi coù theå kinh nghieäm trong ñôøi soáng haøng ngaøy, con ngöôøi sinh ra ñeå soáng vôùi khaùt voïng haïnh phuùc vaø laïc thuù töø saùu traàn. Chaúng may, moïi vaät, moïi laïc thuù ñeàu voâ thöôøng qua töøng saùt na, vaø söï kieän naøy khieán con ngöôøi saàu khoå vaø khieán duïc voïng boác chaùy. Duïc voïng caøng boác chaùy thì khoå ñau laïi caøng nhieàu... Ñieàu naøy thoå loä Tham aùi chính laø caên goác cuûa khoå ñau, noù chính laø khoå ñau.

Chaáp thuû laø gì?

- ‘Coù boán thöù chaáp thuû: duïc thuû, kieán thuû, giôùi caám thuû vaø ngaõ luaän thuû. Ñaây goïi laø chaáp thuû’ (24).

Höõu (bhava):

Theá naøo laø Höõu? Höõu ñöôïc ñònh nghóa raèng:

‘Coù ba Höõu: duïc höõu, saéc höõu vaø voâ saéc höõu’ (25)

Theá giôùi cuûa coõi Duïc (duïc höõu) laø caùc theá giôùi maø chuùng sinh tham ñaém saéc, thinh, höông, vò vaø xuùc. Theá giôùi cuûa coõi Saéc (Saéc huõu) laø caùc caûnh giôùi maø chuùng sinh tham ñaém caùc saéc teá nhò, tham ñaém söï hieän höõu vaø toàn taïi. Theá giôùi cuûa coõi Voâ saéc (Voâ saéc höõu) laø caùc caûnh giôùi maø caùc chuùng sanh nhaøm chaùn duïc laïc vaø nhaøm chaùn hieän höõu; caùc chuùng sanh aáy coù khuynh höôùng mong muoán khoâng hieän höõu. Höõu nhö theá laø söï bieåu hieän cuûa loøng khaùt aùi.

Sanh (Jaøti):

Sanh laø gì? Sanh ñöôïc caét nghóa nhö sau:

‘Caùi thuoäc chuùng sinh, thuoäc nhoùm chuùng sinh naøy hay chuùng sinh khaùc, laø sanh, xuaát sanh, giaùng sanh, ñaûn sanh, söï xuaát hieän cuûa caùc uaån, söï hình thaønh caùc xöù. Ñaây goïi laø sanh’ (26).

Giaø cheát (Jaøra-marana):

Giaø cheát laø gì? Nghóa laø:

‘Caùi thuoäc chuùng sinh, thuoäc nhoùm chuùng sinh naøy hay nhoùm chuùng sinh khaùc, laø giaø, yeáu, suy nhöôïc, raêng ruïng, toùc baïc, da nhaên, tuoåi thoï luïn baïi, caùc caên suy hoaïi. Ñaây goïi laø giaø. Caùi thuoäc chuùng sinh boä loaïi naøy hay chuùng sinh boä loaïi khaùc laø cheát, laø söï taùch rôøi, laø söï tieâu maát, laø töû vong: caùc uaån tan raõ, vöùt boû: Ñaây goïi laø cheát. Nhö vaäy ñoù laø giaø, laø cheát, vaø ñoù laø Giaø Cheát’ (27).

Treân ñaây laø yù nghóa cuûa möôøi hai chi phaàn Duyeân Khôûi ñaõ ñöôïc Ñöùc Phaät giaûi thích. Söï vaän haønh cuûa möôøi hai chi phaàn aáy seõ taïo neân caùi goïi laø toaøn boä söï hieän höõu cuûa con ngöôøi seõ ñöôïc taùc giaû baøn tieáp.

II.1.3: Söï vaän haønh cuûa möôøi hai chi phaàn Duyeân khôûi

Döôùi coäi Boà ñeà, ñöùc Phaät khôûi leân yù nghó:

* Khoâng coù Sinh thì Khoå ñau khoâng coù maët
* Khoâng coù Höõu thì Sinh khoâng theå coù maët.
* Khoâng coù Thuû thì Höõu khoâng theå coù maët;
* Khoâng coù AÙi thì Thuû khoâng theå coù maët.
* Khoâng coù Thoï thì AÙi khoâng theå coù maët.
* Khoâng coù Xuùc thì Thoï khoâng theå coù maët.
* Khoâng coù Luïc nhaäp thì Xuùc khoâng theå coù maët.
* Khoâng coù Danh saéc thì Luïc nhaäp khoâng theå coù maët.
* Khoâng coù Thöùc thì Danh saéc khoâng theå coù maët.
* Khoâng coù Haønh thì Thöùc khoâng theå coù maët.
* Khoâng coù Voâ minh thì Haønh khoâng theå coù maët.

Nhö theá, Voâ minh laø suoái nguoàn cuûa doøng ñôøi khoå ñau. Nhöng noù laø do duyeân maø sinh, chöù khoâng phaûi laø nguyeân nhaân ñaàu tieân nhö ñöùc Phaät ñaõ giaûng.

‘Naøy caùc Tyû kheo, ñieåm khôûi ñaàu cuûa Voâ minh laø khoâng theå bieát ñöôïc ñeå noùi raèng: ‘tröôùc ñoù Voâ minh khoâng coù maët; Voâ minh coù maët töø ñoù’. Naøy caùc Tyû kheo, lôøi noùi naøy ñöôïc tuyeân boá. Tuy nhieân ñieàu naøy laø bieát ñöôïc: Voâ minh laø do duyeân naøy duyeân kia maø sinh khôûi’ (28).

Moät khi tö duy höõu ngaõ vaän haønh, thì Thöùc coù maët vaø vaän haønh; söï vaän haønh cuûa Thöùc ñoøi hoûi söï coù maët cuûa chuû theå nhaän thöùc (Thöùc), ñoái töôïng nhaän thöùc (Danh saéc hay Luïc nhaäp hoaëc theá giôùi beân ngoaøi) vaø söï gaëp gôõ cuûa chuû theå vaø ñoái töôïng nhaän thöùc (Xuùc). Baáy giôø Caûm thoï töùc thì xuaát hieän. Nhö theá, caùc chi phaàn Duyeân Khôûi: Voâ minh, Haønh, Thöùc, Danh saéc, Luïc nhaäp, Xuùc vaø Thoï cuøng coù maët trong moïi quaù trình vaän haønh cuûa taâm lyù.

Caûm thoï bao goàm phaûn öùng cuûa taâm lyù, ñoù laø AÙi hay Saân, hay Si, hoaëc hai trong ba thöù aáy. AÙi töï noù bao haøm chaáp thuû. Chuùng laø voâ cuøng vaø bieåu hieän döôùi voâ vaøn hình thöùc baát taän. Ñieàu naøy ñoøi hoûi söï hieän höõu cuûa caùc theá giôùi, hay Tam höõu (tibhava). Noùi toùm, moät khi tö duy höõu ngaõ vaän haønh thì möôøi hai chi phaàn Duyeân Khôûi vaän haønh. Caùc chi phaàn aáy ñeàu voâ ngaõ, voâ thöôøng vaø daãn ñeán khoå ñau.

Theá neân, con ngöôøi chaúng laø gì khaùc hôn söï vaän haønh cuûa möôøi hai chi phaàn Duyeân Khôûi daãn ñeán khoå ñau, neáu taâm con ngöôøi bò tö duy höõu ngaõ cheá ngöï. Neáu tö duy voâ ngaõ, hay söï giaùc tónh Duyeân Khôûi, vaän haønh thì söï vaän haønh naøy seõ daãn tôùi söï ñoaïn dieät cuûa möôøi hai chi phaàn aáy, hay söï ñoaïn dieät khoå ñau. Baáy giôø con ngöôøi xuaát hieän laø con ngöôøi cuûa caùi nhìn voâ ngaõ veà söï vaät vaø cuûa haïnh phuùc trong hieän taïi vaø taïi ñaây. Con ngöôøi thöïc söï chöùng toû raèng giaác mô daøi vaø thieát thaân cuûa mình vaø giaùo duïc trôû thaønh hieän thöïc.

Thöïc teá, chính tö duy höõu ngaõ hay voâ ngaõ cuûa con ngöôøi taïo ra caùc giaù trò cuûa vaïn höõu, ñaùnh giaù vaïn höõu, vaø môû ra höôùng vaên hoùa cuûa nhaân loaïi. Nhìn toång quaùt, neàn vaên hoùa hieän nay ñaõ ñöôïc taïo neân, ñaõ vaø ñang bò cheá ngöï bôûi tö duy höõu ngaõ (hay voâ minh), caùi nhaân toá ñaõ saûn sinh ra voâ soá nhaân sinh quan, vuõ truï quan, giaù trò con ngöôøi, vaø caû caùc cuoäc khuûng hoaûng naøy coù theå tìm thaáy trong söï vaän haønh cuûa tö duy voâ ngaõ ñeán töø caùi nhìn trí tueä cuûa Duyeân Khôûi seõ ñöôïc baøn ñeán trong phaàn tieáp theo cuûa taùc phaåm naøy.

Chuù thích:

(1) : Kindred Sayings, Vol. II., PTS, London, 1990, pp 1-2.
(2) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 21.
(3) : Kindred Sayings, vol. II,..., p. 22.
(4) : Kindred Sayings, Vol. III, PTS, London, 1992, p. 103.
(5) : Middle Length Sayings, Vol. I, PTS, London, 1987, pp. 236-237.
(6) : "The Great Discourse on Origination", Long Discourses, tr. by Maurice Walshe, Wisdom Publications, London, 1987, p. 50.
(7) : "Great Discourse on Subline Story",..., p. 211.
(8) : Kindred Sayings, Vol. II, PTS, London, 1990, p. 50.
(9) : Kindred Sayings, Vol. II,..., pp. 26-27.
(10) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 4.
(11) : "Discourse on Right View", Middle Length Sayings, Vol. I, PTS, London, 1987, p. 70.
(12) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 4.
(13) : Kindred Sayings, Vol. III, PTS, London, 1992, p.53.
(14) : Kindred Sayings, Vol. II, PTS, London, 1987, p. 46.
(15) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 4.
(16) : Kindred Sayings, Vol. III,... p. 74.
(17) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 4.
(18) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 4.
(19) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 4.
(20) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 4.
(21) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 4.
(22) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 4.
(23) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 4.
(24) : "Discourse on Right View", Middle Length Sayings, Vol. I, PTS, London, 1987, p. 60
(25) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 3.
(26) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 3.
(27) : Kindred Sayings, Vol. II,..., p. 3.
(28) : Gradual Sayings, Vol. V, PTS, London, 1986, p. 78.

II. 2. 1. Nhaân sinh quan vaø Vuõ truï quan

Khaûo saùt nguoàn goác, hay baûn chaát, cuûa nhaân sinh vaø vuõ truï laø coâng vieäc chính cuûa laõnh vöïc sieâu hình hoïc. Noù giöõ moät vò trí quan troïng trong trieát hoïc. Vaán ñeà nhaân sinh vaø vuõ truï ñaõ ñöôïc khaûo saùt töø buoåi bình minh cuûa tö töôûng Hy-Laïp, AÁn Ñoä vaø Trung Hoa. Ñaáy laø söï tìm hieåu baûn chaát cuûa vaïn höõu lieân quan ñeán vaán ñeà ‘thöôøng’ vaø ‘ñoaïn’, ‘ngaõ’ vaø ‘voâ ngaõ’, ‘thöïc taïi’ vaø ‘hö voâ’, ‘saùng taïo chuû’ vaø ‘saùng taïo vaät’, v.v...

Ñöùc Phaät Thích Ca, ñaáng ñaõ töï mình chöùng ñaït chaân lyù toái haäu, xem caùc vaán ñeà sieâu hình laø troáng roãng. Ngaøi thöôøng im laëng vaø khoâng traû lôøi caùc caâu hoûi sieâu hình nhö theá, bôûi vì theo Ngaøi, caùc vaán ñeà sieâu hình khoâng thieát thöïc lieân heä ñeán muïc tieâu giaûi thoaùt sau cuøng maø moät tu só Phaät giaùo nhaém ñeán. Thaùi ñoä taâm lyù thöïc nghieäm naøy cuûa Ngaøi ñaõ ñöôïc ñeà caäp trong nhieàu kinh thuoäc kinh taïng Paøli. Tuy theá, treân ñöôøng tìm hieåu con ngöôøi vaø vuõ truï, taùc giaû thaáy caàn ñeà caäp ñeán vaøi vaán ñeà trieát hoïc, veà taâm lyù (hay taâm linh) vaø vaät chaát.

Khi con ngöôøi khaûo saùt vuõ truï, thì con ngöôøi ñang cuøng vuõ truï hieän höõu trong hieän taïi vaø taïi ñaây. Laøm sao con ngöôøi coù theå bieát ñöôïc söï thaät cuûa vuõ truï khi con ngöôøi khoâng theå bieát ñöôïc söï thaät cuûa chính mình? Theá neân, ñieàu thöïc tieãn cho con ngöôøi laø quay trôû veà vôùi chính mình ñeå bieát mình laø ai, ñang ôû ñaâu ñeå coù theå loaïi tröø heát thaûy caùc thöù ngaên che mình khoûi söï thaät vaïn höõu. Muoán laøm theá, con ngöôøi phaûi ñi theo phöông phaùp thöïc tieãn cuûa Hieän töôïng luaän vaø phöông phaùp chöùng nghieäm taâm lyù cuûa ñöùc Phaät.

Veà vaät chaát, ñöùc Phaät tuyeân boá theá giôùi vaät chaát do töù ñaïi hình thaønh nhö nhieàu tö töôûng AÁn tröôùc Ngaøi ñaõ tuyeân boá: ñoù laø yeáu toá ñaát, nöôùc, gioù, löûa. Caùc yeáu toá naøy laø vaän ñoäng vaø voâ thöôøng, neân vaïn höõu do chuùng laøm neân cuõng voâ thöôøng. Caâu hoûi veà nguoàn goác cuûa Töù ñaïi ñoùi vôùi söï thaät Duyeân khôûi do ñöùc Phaät phaùt hieän thì trôû neân voâ nghóa vaø khoâng ñöôïc chaáp nhaän.

Theo Duyeân khôûi, theá giôùi hieän töôïng laø do duyeân maø sinh, laø voâ ngaõ vaø roãng khoâng; con ngöôøi chæ laø taäp hôïp cuûa Naêm thuû uaån, laø voâ ngaõ vaø roãng khoâng; con ngöôøi vaø theá giôùi cuøng hieän höõu maø khoâng theå taùch rôøi nhau. Söï thaät naøy ñaõ ñöôïc ñöùc Phaät chöùng toû trong kinh Mahaøpunnama (Trung boä III) vaø trong kinh Giôùi Phaân Bieät (Dhaøtuvibhanga, Trung boä III) raèng: Saéc uaån goàm coù noäi saéc laø cô theå vaät lyù cuûa moãi caù nhaân, ngoaïi saéc laø theá giôùi vaät lyù; ñieàu naøy coù nghóa laø vuõ truï töï noù laø moät phaàn cuûa cô theå con ngöôøi.

Do vì tö töôûng cuûa con ngöôøi bò haïn cheá bôûi tö duy höõu ngaõ vaø bôûi söï giôùi haïn cuûa caùc giaùc quan, noù khoâng theå ñaët chaân ñeán theá giôùi chaân thaät cuûa vaïn höõu, neân neâu ra caâu hoûi: coù phaûi vuõ truï ñang hieän höõu nhö con ngöôøi nhaän thöùc khoâng? Hay, vuõ truï hieän höõu ñoäc laäp vôùi nhaän thöùc con ngöôøi?

Traû lôøi cho caâu hoûi aáy, caùc nhaø thöïc taïi luaän cho raèng vuõ truï hieän höõu ñuùng nhö nhöõng gì cho con ngöôøi nhaän thöùc noù; caùc nhaø duy taâm luaän phöông Taây cho raèng con ngöôøi chæ coù theå bieát ñöôïc theá giôùi ñöôïc nhaän thöùc qua caùc giaùc quan, maø khoâng bao giôø coù theå bieát ñöôïc theá giôùi töï thaân, nhö Platon ñaõ baûo; Immanuel Kant laø moät nhaø duy lyù nhöng laïi chaáp nhaän quan ñieåm cuûa caùc nhaø duy taâm luaän. Duø coù caùi nhìn söï vaät khaùc nhau, caùc nhaø giaùo duïc vaø trieát hoïc phöông Taây ñeàu tin raèng coù moät theá giôùi khaùch quan ñoäc laäp vôùi con ngöôøi maø con ngöôøi khoâng bao giôø coù theå bieát ñöôïc. Ñaây laø ñieåm khaùc bieät caên goác, theo taùc giaû, giöõa giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät vaø caùc tröôøng phaùi tö töôûng khaùc cho taùc giaû moät nieàm hy voïng tìm thaáy caùc giaûi ñaùp cho caùc cuoäc khuûng hoaûng do tö duy höõu ngaõ gaây ra. Moät laàn trong kinh Paøtigamiya (Tieåu boä kinh), ñöùc Phaät Thích Ca noùi ñeán theá giôùi voâ vi (asamkhaøra) laø theá giôùi hieän höõu ngoaøi caùc phaïm truø ‘ñi’ vaø ‘ñeán’, ‘sanh’ vaø ‘dieät’ v.v... Vaø Ngaøi tuyeân boá ñoù laø theá giôùi cuûa ñoaïn taän khoå ñau, ñoaïn taän chaáp thuû. Ñieàu naøy noùi leân theá giôùi maø con ngöôøi ñang thaáy vaø bieát laø theá giôùi cuûa chaáp thuû, cuûa ñieân ñaûo taâm, ñieân ñaûo töôûng, ñieân ñaûo tình vaø ñieân ñaûo kieán, phaùt sinh do voâ minh (avijjaø)

Nhö theá, theá giôùi nhö thaät laø theá giôùi hieän töôïng naøy maø vaéng boùng chaáp thuû, tham aùi cuûa con ngöôøi. Ñöùc Phaät ñaõ xaùc ñònh:

‘Vaø, naøy Bhaggava, ñieàu naøy ñöôïc giaûng daïy, ñöôïc tuyeân boá laø sai laàm, la troáng roãng, laø doái traù, ñieàu ñaõ ñöôïc caùc Sa-moân, Baø-la-moân leân aùn sai laàm cho raèng: ‘Sa-moân Gotama vaø caùc ñeä töû cuûa Sa-moân Gotama ñi laàm ñöôøng Sa-moân Gotama tuyeân boá raèng baát cöù ai khi ñaït ñöôïc caûnh giôùi giaûi thoaùt ‘Thanh tònh’ thì thaáy theá giôùi laø ‘baát tònh’. Nhöng Nhö Lai khoâng tuyeân boá nhö theá. Ñieàu maø Nhö Lai tuyeân boá laø baát cöù khi naøo maø moät ngöôøi chöùng ñaéc caûnh giôùi ‘giaûi thoaùt, thanh tònh’, ngöôøi aáy thaáy raèng theá giôùi laø ‘Thanh tònh’ (1).

Roài moät vaán ñeà khaùc coù theå ñöôïc ñaët ra, tinh thaàn ñeán sau vaät chaát hay vaät chaát ñeán sau tinh thaàn?. Ñaây laø vaán ñeà trieát hoïc.

Nhö ñaõ ñöôïc ñeà caäp, tö duy con ngöôøi vaän haønh treân cô sôû khaùi nieäm höõu ngaõ. Ngoaøi khaùi nieäm höõu ngaõ, tö duy khoâng theå hoaït ñoäng. Chính khaùi nieäm höõu ngaõ ñaõ taïo ra khaùi nieäm traät töï cuûa söï vaät, khaùi nieäm ‘tröôùc’, ‘sau’ vaø ‘nguyeân nhaân ñaàu tieân’ (tröôùc nhaát). Thöïc taïi töï noù khoâng lieân heä gì vôùi khaùi nieäm höõu ngaõ. Thöïc taïi luoân luoân noùi raèng tin thaàn hay vaät chaát laø do duyeân maø sinh, nhö söï thaät Duyeân Khôûi ñaõ noùi. Neáu Saéc uaån khoâng theå taùch rôøi khoûi boán uaån kia, thì vaät chaát cuõng khoâng theå taùch rôøi khoûi tinh thaàn: caû hai cuøng hieän höõu. Tuy theá, ñeå ñaët naëng vaán ñeà tu taäp taâm, ñöùc Phaät daïy:

* ‘Heát thaûy caùc phaùp laø do taâm taïo: taâm laøm chuû, taâm taïo taùc. Neáu ta noùi hay laøm vôùi aùc taâm, khoå ñau seõ theo ta nhö baùnh xe laên theo con boø keùo’. (Dhp. 3).

* ‘Heát thaûy caùc phaùp do taâm taïo: taâm laøm chuû, taâm taïo taùc. Neáu ta noùi hay laøm vôùi taâm thanh tònh, thì haïnh phuùc seõ theo ta nhö boùng khoâng rôøi hình’. (Dhp. 2).

Kieán thöùc, hay tri thöùc, laø moät vaán ñeà quan troïng khaùc ñöôïc xeùt ñeán. Noù lieân heä ñeán caùc hieän höõu vaø gaàn guõi vôùi con ngöôøi ñeán ñoä con ngöôøi xem noù nhö laø caùi gì thuoäc töï ngaõ cuûa mình. Tri thöùc aáy laø gì? Moät söï hieåu bieát theá giôùi beân ngoaøi chæ laø moät söï toång hôïp caùc nguoàn thoâng tin do caùc giaùc quan ñem laïi. Nhöng caùc giaùc quan khoâng phaûi laø caùc nguoàn cung caáp thoâng tin ñaùng tin caäy. Giaû nhö khi moät ngöôøi nhuùng baøn tay traùi trong moät chaäu nöôùc laïnh, baøn tay phaûi trong moät chaäu nöôùc noùng; roài nhuùng caû hai baøn tay vaøo moät chaäu nöôùc haåm; hai baøn tay aáy seõ khoâng cho cuøng moät caûm giaùc. Ñaáy laø sai laàm. Töông töï ñoái vôùi caùc giaùc quan khaùc. Toång hôïp treân laïi do tö duy höõu ngaõ thöïc hieän, neân noù laø thuoäc Voâ minh. Vì theá tri thöùc khoâng thuoäc veà thöïc ngaõ cuûa con ngöôøi, khoâng thuoäc veà theá giôùi chaân thaät. Döôùi aùnh saùng cuûa Duyeân khôûi, tri thöùc hieän roõ laø nhaân toá chæ daãn daét con ngöôøi ñeán khoå ñau; noù khoâng phaûi laø nhöõng gì con ngöôøi mong ñôïi.

Moät heä thoáng giaùo duïc, nhö haàu heát caùc heä thoáng giaùo duïc cuûa theá giôùi ngaøy nay, chæ cung caáp kieán thöùc seõ khoâng ñem laïi haïnh phuùc cho con ngöôøi. Heä thoáng giaùo duïc nhö theá caàn ñöôïc ñieàu chænh caøng sôùm caøng toát.

Ngoaøi söï soi toû treân, giaùo lyù Duyeân khôûi, vôùi taùc giaû, coù theå ñeà baït nhieàu caùi nhìn môùi meû veà caùc vaán ñeà caù nhaân, xaõ hoäi vaø moâi sinh, seõ ñöôïc baøn tieáp.

II. 2. 2: Duyeân khôûi vaø caùc vaán ñeà caù nhaân

Caùc vaán ñeà lôùn cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi maø caùc nhaø tö töôûng, giaùo duïc, laõnh ñaïo haèng quan taâm laø caùc vaán ñeà caù nhaân vaø lieân heä giöõa caù nhaân vôùi xaõ hoäi, lòch söû, moâi sinh, bôûi caùc vaán ñeà naøy lieân heä maät thieát vôùi haïnh phuùc vaø söï toàn taïi cuûa caù nhaân, hieän höõu nhö laø moät phaàn ñôøi soáng cuûa con ngöôøi, theá neân caùc vaán ñeà aáy caàn ñöôïc khaûo saùt döôùi aùnh saùng cuûa Duyeân khôûi.

Caù nhaân vaø haïnh phuùc:

Thaät hieån nhieân raèng moïi ngöôøi sinh ra laø ñeå haïnh phuùc maø khoâng phaûi ñeå khoå ñau, ñeå phuïc vuï cho muïc tieâu haïnh phuùc thöïc tieãn maø khoâng phaûi phuïc vuï caùc muïc tieâu naøo khaùc khoâng coù gaén lieàn thieát thaân vôùi haïnh phuùc. Cuõng hieån nhieân raèng con ngöôøi tìm kieám söï thaät cuoäc ñôøi vì söï an laïc cuûa taâm hoàn trong hieän taïi vaø taïi ñaây. Vaäy neân ñoái töôïng chính cuûa giaùo duïc vaø vaên hoùa phaûi laø caùc caù nhaân, vaø muïc ñích cô baûn cuûa giaùo duïc phaûi laø haïnh phuùc cuûa caù nhaân.

Töø xa xöa, con ngöôøi ñaõ quaàn tuï nhau laïi thaønh caùc boä laïc ñeå sinh toàn, ñeå caûi thieän ñôøi soáng, vaø ñeå thích öùng vôùi thôøi tieát, moâi sinh vaø thieân nhieân. Chính vì caùc lyù do ñoù maø xaõ hoäi, vaên hoùa vaø vaên minh ñöôïc hình thaønh. Do vì doøng ñôøi troâi chaûy maõi, neân noã löïc cuûa con ngöôøi ñeå xaây döïng xaõ hoäi vaø haïnh phuùc phaûi thay ñoåi töø theá heä naøy qua theá heä khaùc. Baáy giôø caùc caù nhaân phaûi hoaït ñoäng ñeå phuïc vuï hai muïc tieâu rieâng leû: moät cho caù nhaân, vaø moät vì xaõ hoäi. Khi hai muïc tieâu aáy khoâng ñöôïc ñaùp öùng höõu hieäu, thì caùc vaán ñeà caù nhaân daáy khôûi vaø ñoøi hoûi coù giaûi ñaùp. Duø theá, caùi nhìn cuûa con ngöôøi veà caù nhaân, xaõ hoäi vaø haïnh phuùc thì khaùc nhau. Söï vieäc naøy khieán cho caùc vaán ñeà aáy trôû neân caøng phöùc taïp vaø khieán cho söï tìm kieám giaûi ñaùp trôû thaønh lyù do ñeå caùc toân giaùo vaø caùc tröôøng phaùi tö töôûng ra ñôøi vaø phaùt trieån. Haõy theo doõi nhöõng caùi nhìn tieâu bieåu veà caùc vaán ñeà vöøa noùi töø caùc vuøng vaên hoùa lôùn cuûa nhaân loaïi.

P. T Raju, trong taùc phaåm nhan ñeà, ‘Khaùi nieäm veà con ngöôøi’ do Raju vaø S. Radhakrishnan aán haønh, ñaõ nhaän ñònh:

Veà tö töôûng Hy Laïp:

‘Caùc trieát lyù tröôùc thôøi nguïy bieän khoâng ñeà caäp nhieàu ñeán lieân heä con ngöôøi vaø xaõ hoäi... Caùc nhaø nguïy bieän thì thieân veà caù nhaân hôn, ñaõ nhieät thaønh vôùi vieäc giaùo duïc caùc nhaø laõnh ñaïo, nhöõng ngöôøi seõ gaây aûnh höôûng xaõ hoäi vaø söû duïng xaõ hoäi nhö laø phöông tieän ñeå ñaït caùc muïc ñích rieâng cuûa mình....

Moãi con ngöôøi laø thöôùc ño söï vaät cho mình, khoâng phaûi chæ söï vaät ñöôïc nhaän thöùc, maø caû söï vaät thuoäc thieän, aùc trong xaõ hoäi. Platon vaø Socrates choáng laïi ‘chuû nghóa caù nhaân’ vaø ‘chuû nghóa töông ñoái’ cöïc ñoan naøy cuûa caùc nhaø nguïy bieän. Con ngöôøi, thöôùc ño söï vaät, khoâng phaûi laø caù nhaân rieâng bieät maø laø phoå quaùt. Caáu truùc xaõ hoäi vaø caáu truùc linh hoàn (hay töï ngaõ) cuûa con ngöôøi phaûn aùnh laãn nhau vaø phuï thuoäc laãn nhau. Baûn chaát cuûa con ngöôøi laø lyù trí vaø ñöôïc tìm thaáy trong moät xaõ hoäi ñöôïc xeáp ñaët theo traät töï duy lyù. Caùi tö töôûng hieän ñaïi cho raèng caù nhaân khoâng theå taùch rôøi xaõ hoäi vaø ‘Nhaân Tính’ laø hình thaønh do xaõ hoäi vaø phaùt trieån trong xaõ hoäi, tö töôûng ñoù khoâng lôùn maïnh trong tö töôûng Hy Laïp... Socrates vaø Platon thì chæ roõ xaõ hoäi laø söï phoùng roïi cuûa baûn chaát con ngöôøi treân taám vaûi thoâ lôùn, hay söï phaûn aùnh ñöôïc khueách ñaïi cuûa baûn chaát con ngöôøi. Con ngöôøi chæ thöïc söï soáng trong xaõ hoäi, khoâng theå soáng ngoaøi xaõ hoäi.

... Aristotle, moät nhaø duy lyù, chaáp nhaän caùc nguyeân lyù chính yeáu cuûa Platon. Con ngöôøi khoâng theå laø con ngöôøi neáu khoâng coù xaõ hoäi...’ (2).

Vôùi tö töôûng Trung Hoa:

‘Ñoái vôùi con ngöôøi, moái quan taâm cuûa con ngöôøi laø maïnh meõ nhaát, laø laøm sao con ngöôøi töï lo lieäu ñuû cho chính mình... laøm theá naøo ñeå coù moät hình thöùc quoác gia, xaõ hoäi toát nhaát, ôû ñoù con ngöôøi coù theå soáng ñaïo ñöùc, laø vaán ñeà maõi ñöôïc ñaët ra trong lòch söû trieát hoïc Trung Hoa. ‘Nghieân cöùu lieân heä con ngöôøi ñeå toå chöùc moät xöù sôû toát ñeïp’ laø lôøi khuyeân cuûa Khoång Töû... Khi Maïnh Töû noùi raèng vuõ truï, vuõ truï cuûa caùc lieân heä vôùi con ngöôøi, laø vuõ truï ñöôïc tìm thaáy trong taâm con ngöôøi, Maïnh Töû muoán noùi raèng vuõ truï coù theå tìm thaáy nôi con ngöôøi maø khoâng phaûi laø vuõ truï sinh ra töø moät thöïc taïi naøo ôû beân ngoaøi con ngöôøi. Tuaân Töû thì khaùc haún Maïnh Töû, oâng cho raèng baûn chaát cuûa con ngöôøi laø xaáu xa, vò kyû, do ñoù con ngöôøi caàn ñeán vaên hoùa giaùo duïc ñeå thaønh ngöôøi toát....

Baûn chaát con ngöôøi laø con ngöôøi xaõ hoäi, con ngöôøi chæ coù theå soáng ñaïo ñöùc trong xaõ hoäi loaøi ngöôøi, duø Thöôïng Ñeá coù maët hay khoâng coù maët cuõng theá’ (3).

Vôùi töôûng AÁn Ñoä, haàu nhö laø tö töôûng saâu saéc nhaát theá giôùi nhö ñaõ ñeà caäp ôû phaàn (I. 2).

Veà tö töôûng Marx, P. T. Raju ñaùnh giaù:

‘Trieát lyù Marx baét nguoàn töø tieàn ñeà cho raèng caù nhaân laø moät sinh vaät xaõ hoäi... Mars vaø Engels xem caù nhaân vaø ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa caù nhaân khoâng phaûi laø ñieàu khaùc bieät, duø hai caù theå aáy coù nhöõng hình thöùc bieåu hieän khaùc nhau... ‘con ngöôøi chæ coù theå oån coá trong xaõ hoäi’. Marx vieát: ‘chæ trong xaõ hoäi, caù tính cuûa caù nhaân môùi coù theå hieån loä tuøy theo caùc ñieàu kieän xaõ hoäi’ (4).

Vôùi taùc giaû cuûa taùc phaåm naøy, tö töôûng Hy Laïp, laø thuoäc tö töôûng ‘nhò nguyeân’ (duaslism) cho raèng moãi hieän höõu coù baûn chaát rieâng cuûa noù, duø laø quan ñieåm cho raèng caù nhaân vaø xaõ hoäi tuøy thuoäc laãn nhau hay khoâng. Vì theá neân caùc tö töôûng heä aáy thuoäc veà söï vaän haønh cuûa Voâ minh chaéc haún daãn ñeán khoå ñau.

Caùc tö töôûng Trung Hoa voán nhaán maïnh ñeán con ngöôøi ñöùc haïnh soáng trong traät töï cuûa xaõ hoäi ñöôïc kheùo toå chöùc. Caùc tö töôûng aáy cuõng chæ laø saûn phaåm cuûa tö duy höõu ngaõ, maø khoâng phaûi laø saûn phaåm cuûa chính thöïc taïi. Haún chuùng ñem laïi phieàn naõo, khoå ñau cho caùc caù nhaân nhö chuùng ta coù theå thaáy trong lòch söû Trung Hoa: nhieàu maâu thuaãn ñaày bi kòch cuûa töông heä con ngöôøi ñaõ xaûy ra.

Ñöùc Phaät Thích Ca ñaõ ñaùnh giaù veà caùc quan ñieåm tö töôûng cuûa nhaân loaïi raèng:

‘Khi caùc Sa - moân, Baø - la - moân aáy, nhöõng ngöôøi tö duy veà quaù khöù (hieän taïi hay töông lai), coù caùc ñònh kieán veà quaù khöù (hieän taïi vaø töông lai) ñaõ coù saùu möôi hai quan ñieåm khaùc nhau, ñoù chæ laø caûm thoï cuûa nhöõng ngöôøi khoâng bieát, khoâng thaáy, ñoù laø söï lo nghó dao ñoäng cuûa nhöõng ngöôøi bò nhaän chìm trong tham aùi’ (5).

Ñöùc Phaät vôùi trí tueä toaøn giaùc ñaõ thaáy vaø bieát söï thaät cuûa vuõ truï vaø ñaõ giaûi thích söï hình thaønh cuûa traùi ñaát vaø xaõ hoäi loaøi ngöôøi, coù theå ñöôïc toùm taét nhö sau:

* Vaøo thôøi kyø hoaïi dieät cuûa theá giôùi naøy, caùc chuùng sanh ñöôïc sanh veà Quang AÂm Thieân. ÔÛ ñoù chuùng sanh soáng, do taâm taïo, nuoâi soáng baèng töï hyû, choùi saùng, du haønh giöõa hö khoâng, röïc rôõ...

* Vaøo thôøi kyø hình thaønh theá giôùi naøy, caùc chuùng sanh ôû Quang AÂm Thieân sau khi qua ñôøi thì sanh vaøo theá giôùi naøy. ÔÛ ñaây, caùc chuùng sanh aáy soáng, do taâm taïo, nuoâi soáng baèng hyû laïc, thaân choùi saùng, du haønh giöõa hö khoâng röïc rôõ..

* Vaøo thôøi kyø theá giôùi naøy hình thaønh, chæ coù nöôùc; taát caû ñen ngoøm..., chöa coù söï bieän bieät ñeâm vaø ngaøy, chuùng sanh ñöôïc xem laø chuùng sanh, chöa coù söï phaân bieät nam, nöõ...

* Roài ñaát xuaát hieän laø moät lôùp moûng phuû treân maët nöôùc vôùi saéc maøu cuûa bô vaø vò ngoït cuûa vò maät. Roài moät soá ít chuùng sinh coù loøng tham lam neám vò cuûa ñaát, ñaém tröôùc vaøo vò cuûa ñaát; loøng tham aùi baét ñaàu daáy khôûi leân trong taâm caùc chuùng sinh aáy. Loøng tham lam caøng nhieàu thì ñaát trôû neân caøng thoâ xaûm; caùc chuùng sanh aáy trôû neân thoâ xaáu hôn ñi.

* Trong caùc chuùng sanh ñoù, nhöõng ai coù ít loøng tham thì dung saéc trôû neân ñeïp ñeõ hôn, nhöõng ngöôøi khaùc thì xaáu ñi. Nhöõng ngöôøi coù dung saéc ñeïp thì khinh khi caùc ngöôøi coù dung saéc xaáu (keùm); söï vieäc naøy khieán höông vò cuûa ñaát bieán maát. Roài moïc leân moät thöù naám maøu saéc ñeïp, höông laønh vaø vò ngon.

* Roài loøng tham aùi cuûa caùc chuùng sinh gia taêng, ñaát trôû neân caøng xaáu ñi, caùc chuùng sinh trôû neân ngaøy caøng thoâ xaáu ra.

* Roài tieáp ñeán luùa töï moïc giöõa caùc khoaûng ñaát troáng, khoâng coù voû, khoâng coù caùm, haït tinh vaø thôm. Nhöõng phaàn luùa naøo con ngöôøi laáy duøng cho böõa aên toái seõ moïc trôû laïi vaø chín vaøo buoåi saùng hoâm sau, vaø nhöõng phaàn luùa naøo con ngöôøi duøng cho böõa aên saùng thì seõ moïc vaø chín trôû laïi vaøo buoåi toái hoâm aáy. Baáy giôø con ngöôøi trôû neân thoâ xaáu hôn; caùc nöõ nhaân phaùt trieån boä phaän sinh duïc nöõ, vaø nam nhaân phaùt trieån boä phaän sinh duïc nam; caùc ham muoán khôûi daäy vaø cô theå con ngöôøi boác chaùy nhuïc duïc; giao caáu giöõa nam vaø nöõ xuaát hieän.

* Vaøo buoåi ñaàu, nhöõng keû nam nöõ aân aùi bò nguyeàn ruûa, bò neùm vaøo ñaát vaø tro, vaø khoâng ñöôïc pheùp soáng chung vôùi nhöõng ngöôøi (khoâng aân aùi) khaùc trong caùc ngoâi laøng, thò traán trong voøng hai thaùng.

* Con ngöôøi daàn trôû neân löôøi bieáng, muoán gaët luùa caøng nhieàu caøng toát ñeå giöõ laøm cuûa rieâng vaø duøng rieâng cho mình..., caùc ruoäng luùa bieán maát..., ñôøi soáng duïc tính cuûa nam nöõ ñöôïc coâng khai chaáp nhaän. Con ngöôøi baét ñaàu xaây döïng nhaø cöûa ñeå che kín caùc sinh hoaït duïc tính.

* Roài xaûy ra chuyeän ngöôøi naøy ñaùnh troäm luùa cuûa ngöôøi kia: troäm caép vaø noùi doái xuaát hieän.

* Baáy giôø con ngöôøi choïn ngöôøi coù dung saéc ñeïp ñeõ nhaát (nghóa laø ít loøng tham nhaát) laøm ngöôøi ‘luaät sö’ hay ‘troïng taøi’ ñeå phaân xöû caùc vuï troäm caép luùa. Ngöôøi ‘luaät sö’ hay ‘troïng taøi’ naøy ñöôïc nhaän phaàn luùa phuï caáp cuûa caùc thoân daân maø khoâng phaûi canh taùc ruoäng luùa. Ñaây laø söï khôûi ñaàu cuûa giai caáp laõnh ñaïo. (Khattiya).

* Moät soá ít ngöôøi traùnh xa ñôøi soáng duïc aùi, soáng trong caùc choøi laù ôû nhöõng nôi coâ tòch trong caùc caùnh röøng vaø thöïc taäp thieàn ñònh. Hoï ñöôïc goïi laø caùc Baø-la-moân (Brahmins). Moät soá Baø-la-moân khoâng theå haønh thieàn ñònh ôû nhöõng nôi xa vaéng, ñaõ trôû veà soáng trong caùc laøng maïc, thò traán ñeå tröôùc taùc caùc kinh saùch; hoï cuõng ñöôïc goïi laø Baø-la-moân.

* Caùc ngöôøi khaùc laøm ngheà buoân thì ñöôïc goïi laø thöông nhaân (vessas). Caùc ngöôøi khaùc ñi saên baén ñeå soáng thì ñöôïc goïi laø caùc Thuû-ñaø-la (suddas).

Nhö theá, luùc traùi ñaát naøy hình thaønh, caùc chuùng sanh xuaát hieän ñaàu tieân töø Quang AÂm Thieân, khoâng caàn thöïc phaåm. Roài vò ngoït cuûa ñaát vaø luùa ñaõ caùm doã hoï khieán loøng ham muoán caùc hieän höõu khôûi leân vaø phaùt trieån trong taâm hoï. Sau ñoù caùc boä phaän sinh duïc cuøng xuaát hieän vôùi caùc ham muoán duïc tính. Khi duïc voïng con ngöôøi phaùt trieån, caùc nhu caàu xaõ hoäi phaùt trieån vaø yeâu caàu coù toå chöùc caùc xaõ hoäi: xaõ hoäi con ngöôøi ñöôïc hình thaønh töø ñoù vaø caùc giai caáp xaõ hoäi xuaát hieän: xaõ hoäi chæ laø söï ñaùp öùng caùc yeâu caàu caù nhaân. Ñaây laø vai troø ñaàu tieân vaø cuoái cuøng cuûa xaõ hoäi. Ñaây laø lyù do taïi sao ñöùc Phaät chæ quan taâm ñeán khoå ñau cuûa nhöõng caù nhaân trong ñôøi naøy, vaø quan taâm ñeán caùc haønh ñoäng vì haïnh phuùc cho hoï. Ñöùc Phaät vì theá ñaõ daïy:

‘Con ngöôøi khoâng trôû neân ngöôøi thuoäc giai caáp haï ñaúng do sinh, hoï cuõng khoâng trôû thaønh Baø-la-moân do sinh. Chính do haønh ñoäng maø moät ngöôøi trôû neân ngöôøi thuoäc giai caáp haï ñaúng hay Baø-la-moân’ (6).

Theá giôùi hoâm nay nhö laø moät xaõ hoäi raát lôùn coù nhieàu vaán ñeà caàn ñöôïc giaûi quyeát nhö ngoân ngöõ, caùc heä thoáng chính trò, phong tuïc taäp quaùn, neáp soáng, toân giaùo, tín ngöôõng, daân toäc, phaùi tính... vaø moâi sinh. Taát caû nhöõng vaán ñeà naøy, voán aûnh höôûng raát maïnh ñeán con ngöôøi, ñang hieän dieän nhö moät ñaïi döông daäy soùng ñaùnh ñaém caùc con thuyeàn caù nhaân. Giöõa ñieàu kieän soáng aáy, caùc caù nhaân caûm thaáy mình trôû neân xa laï vôùi chính mình ñeán noãi kinh ngaïc thaéc maéc veà nguoàn goác cuûa chính mình giöõa khi mình ñang hieän höõu roõ raøng theá, vaø söï thaät cuûa cuoäc ñôøi ñang hieän dieän tröôùc maét. Vì lyù do ñoù, ñöùc Phaät ñaõ thaáy vaø bieát roõ quaù khöù vaø töông lai cuûa vuõ truï naøy ñaõ tuyeân boá:

‘Naøy Ananda, ñöøng noùi theá, ñöøng noùi theá! Giaùo lyù Duyeân khôûi naøy laø saâu xa, vaø coù veû saâu xa. Chính vì khoâng hieåu roõ, khoâng thaâm nhaäp giaùo lyù naøy maø nhaân loaïi trôû neân nhö moät cuoän chæ roái raém, nhö moät oå keùn, roái nhö coû babaja, khoâng theå thoaùt ly khoûi khoå xöù, aùc thuù, ñòa nguïc vaø sinh töû’ (7).

II.2.3: Caù nhaân vaø Moâi sinh

Moâi sinh laø gì? Theá naøo laø oâ nhieãm moâi sinh? Chuùng ta haõy baét ñaàu tìm hieåu.

Moâi sinh laø moät ‘töø’ môùi chæ thieân nhieân. Moät ngaønh hoïc môùi veà moâi sinh cuûa thôøi ñaïi goïi laø ‘moâi sinh hoïc’.

Vaøi khaùi nieäm veà moâi sinh hoïc:

Moâi sinh hoïc laø moät khoa hoïc töông ñoái môùi meû lieân quan ñeán nhieàu nguyeân lyù cheá ngöï moái lieân heä giöõa caùc sinh vaät vaø moâi tröôøng soáng cuûa chuùng. Frederich Clements (1916), moät nhaø moâi sinh hoïc ngöôøi Myõ, xem moâi sinh hoïc laø ‘khoa hoïc veà coäng ñoàng cuûa con ngöôøi’; Charles Elton, nhaø moâi sinh hoïc ngöôøi Anh, ñònh nghóa moâi sinh hoïc laø ‘Khoa lòch söû coù tính chaát thieân nhieân vaø khoa hoïc’ lieân quan ñeán ‘xaõ hoäi hoïc vaø söï phaân phoái vaø tieâu thuï cuûa caùc loaøi ñoäng vaät’; Woodbury (1954) thì xem ‘Moâi sinh hoïc’ laø moät khoa hoïc nghieân cöùu caùc sinh vaät trong moái lieân heä vôùi moâi sinh, moät trieát hoïc maø ôû ñoù theá giôùi cuûa söï soáng ñöôïc caét nghóa baèng caùc quaù trình töï nhieân’. Krebs (1972) ñònh nghóa ‘Moâi sinh hoïc’ laø con ñöôøng khoa hoïc khaûo cöùu caùc söï töông taùc thuoäc moâi sinh voán cheá ngöï söï an sinh cuûa caùc sinh vaät, ñieàu chænh söï phaân phoái, söï thöøa thaõi, söï taùi saûn sinh vaø söï tieán trieån cuûa chuùng’.

P. D. Sharma (F. N. I. E) (Phaân ban thöïc vaät hoïc, Ñaïi hoïc Delhi) ñaõ vieát trong taäp saùch cuûa oâng nhan ñeà ‘Moâi sinh hoïc vaø moâi tröôøng soángEÅ raèng:

‘Ngaøy nay 'moâi sinh hoïc' ñaõ vaø ñang ñoùng goùp raát nhieàu cho chính saùch veà xaõ hoäi, kinh teá, chính trò vaø caùc chính saùch töông töï cuûa theá giôùi. Thaät raát phoå bieán kieám tìm caùc tham khaûo veà moâi sinh hoïc trong caùc baøi vieát, taïp chí, tuaàn baùo vaø nhaät baùo veà xaõ hoäi, kinh teá hoïc. Moâi sinh thaät söï giöõ moät vai troø quan troïng trong vaán ñeà an sinh cuûa con ngöôøi. Ñaây chuû yeáu laø chuû ñeà cuûa moät ngaønh hoïc vaø ngaønh hoïc moâi sinh hieän ñaïi chuù troïng ñeán chöùc naêng caùc töông thuoäc giöõa caùc sinh vaät vaø moâi tröôøng soáng cuûa chuùng’. (8)

P. D. Sharma ñaõ giôùi thieäu nhieàu khaùi nieäm cô baûn veà moâi sinh, phaàn naøy taùc giaû chæ trích daãn vaøi khaùi nieäm tieâu bieåu:

- ‘Taát caû sinh vaät vaø moâi tröôøng soáng cuûa chuùng coù phaûn öùng hoå töông vaø aûnh höôûng nhau qua nhieàu caùch. Loaøi ñoäng vaät, quaàn hoa coû vaø caây coái laø töông thuoäc qua moâi sinh vaø phaûn öùng hoå töông’ (9)

- ‘Moâi sinh, noù voán laø moät phöùc theå cuûa nhieàu nhaân toá töông heä, vaø noù naêng ñoäng (nghóa laø thay ñoåi theo thôøi gian vaø khoâng gian), coù chöùc naêng nhö moät caùi saøng choïn loïc caùc sinh vaät cho söï phaùt trieån qua raát nhieàu hình thaùi laøm neân söï hình thaønh cuûa noù, hoaëc moät söï hình thaønh khaùc trôû neân nhaân toá quyeát ñònh ôû caùc giai ñoaïn phaùt trieån quyeát ñònh cuûa chu kyø söï soáng cuûa caùc loaøi’ (10).

- ‘Khoâng phaûi chæ coù moâi sinh aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng cuûa caùc sinh vaät, maø caùc sinh vaät cuõng boå sung cho moâi sinh nhö laø keát quaû cuûa söï phaùt trieån, phaân taùn, taùi saûn sinh, cheát, tan hoaïi v.v.. cuûa caùc sinh vaät. Nhö vaäy, moâi sinh ñöôïc gaây neân söï ñoåi thay do caùc hoaït ñoäng cuûa caùc loaøi sinh vaät.

Moâi sinh vaø caùc sinh vaät naêng ñoäng môû ñöôøng phaùt trieån cho nhieàu loaïi sinh vaät khaùc qua moät quaù trình ñöôïc goïi laø keá thöøa. Quaù trình aáy tieáp tuïc cho ñeán söï phaùt trieån cuûa coäng ñoàng nhö hieän taïi töï noù coù theå töï ñieàu chænh caân baèng vôùi moâi sinh. Giai ñoaïn cuoái naøy cuûa coäng ñoàng ñöôïc goïi laø ñænh cao cuûa phaùt trieån (11).

Caùc trích daãn treân chöùng toû raèng giöõa con ngöôøi vaø moâi sinh coù moät söï lieân heä sinh ñoäng, lieân tuïc, töï nhieân vaø khoâng theå taùch rôøi nhau. Moái lieân heä maät thieát aáy noùi leân raèng gaây roái moâi sinh coù nghóa laø gaây roái ñôøi soáng cuûa caù nhaân nhö chuùng ta coù theå thaáy qua cuoäc khuûng hoaûng moâi sinh hieän nay.

Cuoäc khuûng hoaûng moâi sinh:

Cuoäc khuûng hoaûng moâi sinh hieän taïi laø söï oâ nhieãm moâi sinh: oâ nhieãm khoâng khí, nöôùc vaø ñaát. Nhö ñaõ ñöôïc caùc saùch, baùo v.v... ghi laïi caùc oâ nhieãm aáy do caùc cuoäc thí nghieäm bom nguyeân töû, caùc vuõ khí hoùa hoïc, caùc hôi ñoäc thoaùt ra töø caùc xöôûng kyõ ngheä, vaø do söï gia taêng daân soá treân theá giôùi gaây ra.

Töø ngöõ ‘oâ nhieãm’ ñaõ ñöôïc ‘nhoùm oâ nhieãm moâi sinh’ cuûa Hoäi ñoàng coá vaán khoa hoïc cuûa Toång thoáng ñònh nghóa trong baûn baùo caùo cuûa nhoùm, nhan ñeà: ‘Phuïc hoài phaåm chaát moâi sinh cuûa chuùng ta’, toå chöùc vaøo thaùng 11, naêm 1965 nhö sau:

- ‘OÂ nhieãm moâi sinh laø söï thay ñoåi khoâng thuaän lôïi veà moâi tröôøng soáng chung quanh, nhö laø toaøn theå, hay phaàn lôùn, haäu quaû cuûa caùc hoaït ñoäng con ngöôøi qua caùc aûnh höôûng tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp veà söï thay ñoåi caùc maãu hình naêng löôïng, caùc caáp ñoä phoùng xaï, qua söï caáu thaønh thuoäc vaät lyù hay hoùa hoïc vaø qua söï thöøa thaõi cuûa caùc toå chöùc. Caùc ñoåi thay naøy coù theå tröïc tieáp aûnh höôûng ñeán con ngöôøi, hay aûnh höôûng qua söï cung caáp nöôùc vaø cung caáp caùc saûn phaåm noâng nghieäp, sinh vaät, qua caùc tö höõu hay ñoái töôïng vaät lyù, hay qua caùc dòp con ngöôøi giaûi trí, tìm hieåu thieân nhieân’. (12)

Edward J. Kormondy ghi laïi söï oâ nhieãm khoâng khí do caùc nguyeân nhaân taïo haèng naêm ôû Myõ nhö sau: (13)

‘Veà taát caû nhöõng ñoåi thay maø con ngöôøi ñaõ ñöa vaøo ngoâi nhaø thieân nhieân thì söï phaân haïch haït nhaân vôùi quy moâ lôùn ñaõ haún roõ laø ñieàu saâu xa vaø nguy hieåm nhaát. Caùc böùc xaï haït nhaân laø haäu quaû ñaõ vaø ñang trôû neân moät nhaân toá nghieâm troïng nhaát cho vaán ñeà oâ nhieãm moâi sinh, vaø laø söï ñe doïa lôùn nhaát cho söï toàn taïi cuûa loaøi ngöôøi treân traùi ñaát. Khoâng coøn ngaïc nhieân gì nöõa, bom nguyeân töû ñaõ thu heát söï chuù yù cuûa ngöôøi ñôøi, duø ñang coøn ít nhaát moät cô hoäi maø noù seõ khoâng bao giôø ñöôïc söû duïng nöõa. Caùi nguy hieåm ñoái vôùi nhaân loaïi gaây ra do vieäc duøng naêng löôïng nguyeân töû phuïc vuï hoøa bình coù theå coøn to lôùn hôn nhieàu’ (14).

Ñoái vôùi söï oâ nhieãm ñaát vaø nöôùc E. F. Schumacher vieát:

‘Cho ñeán nay vaãn chöa coù moät söï thoûa öôùc quoác teá naøo ñaït ñöôïc veà söï pheá thaûi. Hoäi nghò cuûa ‘Toå chöùc naêng löôïng Quoác Teá’ taïi Monaca, thaùng 11, 1959, ñaõ keát thuùc trong söï baát ñoàng yù kieán, phaàn chính do caùc choáng ñoái maïnh meõ cuûa ña soá caùc nöôùc choáng laïi söï pheá thaûi vaøo ñaïi döông cuûa Anh vaø Myõ. Caùc ñoà pheá thaûi ôû ‘caáp ñoä cao’ tieáp tuïc ñöôïc vöùt boû vaøo bieån, trong khi ñoù soá löôïng caùc pheá thaûi thuoäc ‘caáp ñoä trung bình’ hay ‘caáp ñoä thaáp’ thì vöùt vaøo soâng hay tröïc tieáp vaøo loøng ñaát. Baùo caùo cuûa ‘toå chöùc naêng löôïng quoác teá’ aáy khaûo saùt ngaén goïn raèng caùc pheá thaûi chaát loûng ngaám daàn vaøo ñaát, nöôùc, ñeå laïi toaøn phaàn hay moät phaàn caùc böùc xaï thuoäc hoùa hoïc hay vaät lyù trong loøng ñaát’ (15).

Töø caùc trích daãn treân, chuùng ta coù theå hình dung ra söï oâ nhieãm moâi sinh hieän nay nguy hieåm bieát bao! Ñe doïa ñôøi soáng nhaân loaïi treân haønh tinh bieát bao!

Söï oâ nhieãm aáy laø haäu quaû hieån nhieân cuûa neàn vaên hoïc khoa hoïc hieän ñaïi vôùi söï phaùt trieån kyõ ngheä, kinh teá nhanh choùng maø khoâng theå kieåm soaùt ñöôïc. Neàn vaên minh aáy, ñeán löôït noù, laø haäu quaû cuûa söï phaùt trieån cao ñænh cuûa tö duy höõu ngaõ, con ñöôøng tö duy vaø höôûng thuï laïc thuù cuûa con ngöôøi. Theá neân, nguyeân nhaân chính cuûa cuoäc khuûng hoaûng lôùn veà moâi sinh, nhö ñang ñöôïc baùo ñoäng, laø voâ minh vaø loøng tham aùi. Taïi ñaây, chuùng ta coù theå neâu ra vaán ñeà lieäu caùc lôøi daïy cuûa Ñöùc Phaät veà söï thaät Duyeân khôûi coù theå cung caáp lôøi giaûi ñaùp cho vaán ñeà khuûng hoaûng moâi sinh khoâng?

Nhö phaàn tröôùc ñaõ ñeà caäp, chi phaàn Danh saéc (Naømaruøpa) cuûa Duyeân khôûi ñöôïc xem laø Naêm thuû uaån cuûa con ngöôøi vaø ñöôïc ñöùc Phaät ñònh nghóa raèng:

‘Naøy caùc Tyû kheo, theá naøo laø Naêm thuû uaån? - Naøy caùc Tyû kheo, taát caû caùc saéc thuoäc quaù khöù, hieän taïi hay vò lai, thuoäc trong hay ngoaøi, thoâ hay teá, thaáp heøn hay cao sang, xa hay gaàn, ñeàu goïi laø ‘saéc uaån’. Taát caû caûm thoï, taát caû Töôûng, taát caû Haønh..., taát caû Thöùc thuoäc quaù khöù, hieän taïi hay vò lai,.. ñeàu goïi laø ‘thöùc uaån’ (16).

Coù theå noùi raèng khoa moâi sinh hoïc vaø moái nguy hieåm cuûa söï moâi sinh bò oâ nhieãm ñang coáng hieán cho nhaân loaïi caùi thaáy bieát raèng khoâng coù ranh giôùi cuûa cô theå vaät lyù con ngöôøi: cô theå vaät lyù khoâng theå giôùi haïn ôû caùi thaân vaät lyù rieâng cuûa töøng ngöôøi aáy, ôû baát cöù moät xöù hay ñaïi luïc naøo: ñaây laø yù nghóa ñích thöïc cuûa voâ ngaõ tính cuûa caùi thaân saéc con ngöôøi. Töông töï vôùi boán thuû uaån kia. Phaûi chaêng söï thaät naøy noùi leân raèng giaùo lyù voâ ngaõ hay Duyeân khôûi cuûa ñöùc Phaät laø lôøi giaûi ñaùp cho vaán ñeà khuûng hoaûng moâi sinh? Taùc giaû thieát nghó, Duyeân khôûi coøn coù theå laø lôøi giaûi ñaùp cho nhieàu vaán ñeà khaùc cuûa nhaân loaïi. Haõy tieáp tuïc coâng vieäc tìm hieåu Duyeân khôûi.

II.2.4: Caù nhaân vaø Giaù trò con ngöôøi

Vôùi con ngöôøi, soáng nghóa laø soáng vôùi kieán thöùc vaø giaù trò veà ñôøi soáng. Nhö chuùng ta coù theå hieåu, vai troø giaùo duïc laø cung caáp cho con ngöôøi caùc kieán thöùc veà caùc phaïm truø hoïc vaán, thieân nhieân vaø con ngöôøi. Caùc kieán thöùc aáy, caùc giaù trò cuûa kieán thöùc vaø töï thaân giaù trò, thöïc ra laø do tö duy con ngöôøi taïo ra, vaán ñeà maø xöa nay ñaõ ñöôïc trieát lyù vaø giaùo duïc baøn ñeán. Tö duy cuûa con ngöôøi laø gì? Y Ù nghóa cuûa caùc giaù trò hieän taïi cuûa ñôøi soáng laø gì? Caâu traû lôøi cho caùc caâu hoûi naøy laø nhöõng gì maø taùc giaû phaûi ñaït ñeán trong phaàn naøy cuûa taùc phaåm. Ñaây laø caùc vaán ñeà lôùn cuûa trieát hoïc.

Ñeà caäp trieát lyù P. T. Raju vieát:

‘Trieát lyù, ñuùng nghóa cuûa trieát lyù, phaûi laø trieát lyù veà ñôøi soáng, khoâng phaûi chæ laø moät phaàn cuûa ñôøi soáng, maø laø toaøn boä ñôøi soáng. Ñôøi soáng naøy laø ñôøi soáng cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi muoán coù moät lyù thuyeát veà ñôøi soáng laøm ‘chæ nam’. Caùc sinh vaät khaùc khoâng caàn ñeán moät lyù thuyeát nhö theá, baûn naêng ham muoán cuûa chuùng laø vöøa ñuû ñoái vôùi chuùng. Muïc ñích cuûa trieát lyù laøm kim chæ nam cho ñôøi soáng ñöôïc ngaàm hieåu bôûi caùc trieát gia nhö Russel - khi noùi ñeán söï phaân tích hôïp lyù, oâng noùi ôû cuoái cuoán saùch ‘Lòch söû Trieát hoïc phöông Taây’ cuûa oâng raèng muïc ñích aáy laø gôïi yù, ñeà baït moät höôùng soáng’ (17).

Chandradhar Sharma cho raèng:

‘Y Ù nghóa cuûa töø ‘trieát lyù’ laø ‘aùi tri’. Noù coù nghóa laø söï thuùc ñaåy töï nhieân vaø caàn thieát trong con ngöôøi ñeå hieåu bieát chính mình vaø theá giôùi nôi maø con ngöôøi soáng, di chuyeån vaø hieän höõu’. Con ngöôøi khoâng theå soáng maø thieáu trieát lyù...

Trieát lyù phöông Taây ñaõ ñeå laïi ít nhieàu söï thaät ñoái vôùi yù nghóa veà töø nghóa hoïc cuûa töø ‘Philosophy’, baûn chaát laø söï tìm kieám chaân lyù cuûa lyù trí. Ngöôøi AÁn, duø theá naøo, xöa nay vaãn raát laø taâm linh, luoân luoân nhaán maïnh ñeán nhu caàu chöùng ngoä chaân lyù raát thöïc teá...’ (18).

Nhö nhaän xeùt treân cuûa Chandradhar Sharma, taùc giaû cuõng nghó raèng yù nghóa phoå bieán cuûa trieát lyù caàn ñöôïc chuù yù nhieàu laø phuïc vuï con ngöôøi vaø haïnh phuùc cuûa con ngöôøi ôû ñôøi naøy, vaø con ñöôøng tö duy cuûa phöông Taây thì khaùc vôùi con ñöôøng tö duy cuûa phöông Ñoâng: Phöông Taây nhaán maïnh vaøo caùc tri thöùc veà cuoäc ñôøi, phöông Ñoâng chuù troïng ñeán chöùng ngoä söï thaät veà cuoäc ñôøi. Söï khaùc bieät naøy seõ ñöôïc soi saùng neáu chuùng ta khaûo saùt con ñöôøng tö duy cuûa con ngöôøi, moät caùch toång quaùt, do Aristotle, moät trieát gia taàm côõ lôùn cuûa Hy Laïp, dieãn ñaït nhö sau:

Theo Aristotle, coù ba nguyeân lyù cô baûn cuûa tö duy:

1. Nguyeân lyù ñoàng nhaát: - Moät vaät goïi laø (A), thì luoân luoân phaûi laø (A). Neáu teân goïi thay ñoåi töøng luùc thì tö duy con ngöôøi khoâng theå vaän haønh ñöôïc.

2. Nguyeân lyù khoâng maâu thuaån: - Moät vaät goïi laø (A), thì coù theå goïi laø (A) hoaëc (<>A), nhöng khoâng theå khi thì goïi laø (A), khi thì goïi laø (<>A). Neáu noù thöôøng ñöôïc thay ñoåi teân goïi, thì tö duy con ngöôøi khoâng theå hoaït ñoäng.

3. Nguyeân lyù trieät tam: - Moät vaät coù theå khi naøy ñöôïc goïi laø (A), vaø khi khaùc ñöôïc goïi (B), nhöng khoâng ñöôïc goïi vöøa (A) vöøa (B), hay moät nöûa (A) vaø moät nöûa (B). Neáu noù laø vöøa (A), vöøa (B) thì tö duy con ngöôøi cuõng khoâng theå hoaït ñoäng ñöôïc.

Ba nguyeân lyù treân giaû ñònh raèng moïi hieän höõu ñeàu coù ngaõ tính coá ñònh, trong khi trong ñôøi soáng thaät thì moïi hieän höõu thay ñoåi töøng saùt na. Ñaây laø moät khoaûng hoång lôùn caùch bieät giöõa tö duy con ngöôøi veà cuoäc ñôøi vaø cuoäc ñôøi chính noù maø khoâng bao giôø coù theå ñöôïc laáp ñaày.

Chính loái tö duy noùi treân ñaët ñeå giaù trò cho moïi söï vaät. Caùc giaù trò aáy cuûa söï vaät khoâng coù chaân ñöùng trong thöïc taïi, chæ khieán cho con ngöôøi boái roái trong vieäc löïa choïn giöõa caùc giaù trò ñaày öôùc leä vaø ñôøi soáng nhö thaät, vaø chæ ñem laïi cho con ngöôøi caùc bi kòch.

Do thaáy roõ taø kieán vaø taø tö duy aáy, ñöùc Phaät daïy giaùo lyù Duyeân khôûi chæ roõ raèng tö duy con ngöôøi laø chi phaàn Haønh (Activities - sankhaøra) cuûa Duyeân khôûi, hay Haønh uaån cuûa Naêm thuû uaån hoaëc cuûa Danh saéc, noù laø thuoäc söï vaän haønh cuûa Voâ minh daãn ñeán khoå ñau. Nhö theá, caùc giaù trò chaân thaät cuûa caùc hieän höõu chæ hieän höõu trong söï vaän haønh cuûa trí tueä (hay minh kieán) hay trong caùi nhìn trí tueä cuûa con ngöôøi.

Chính tö duy noùi treân thuùc ñaåy con ngöôøi ñi tìm kieám nguyeân nhaân ñaàu tieân cuûa cuoäc ñôøi, vaø baûn chaát cuûa con ngöôøi (hay Nhaân Tính) voán laø nhöõng thöù khoâng bao giôø hieän höõu trong ñôøi soáng cuõng nhö trong caùc giaù trò öôùc leä.

Taùc giaû thieát nghó raèng baát cöù moät söï tìm kieám naøo veà Nhaân Tính hay baát cöù moät söï tìm kieám naøo veà baûn chaát cuûa söï vaät cuõng chæ laø moät hö töôûng. Vaán ñeà seõ ñöôïc thaûo luaän nhieàu hôn trong phaàn tieáp cuûa taùc phaåm.

Ghi chuù:

(1) : "Discourse on Paøtika", Long Discourses, Translation by Maurice Walshe, Wisdom Publications, London, 1987, p.382.
(2) : "The Concept of Man", edited by Radhakrishnan, P.T. Raju, Motilal Banarsidass, Delhi, 1992, p. 334.
(3) : Ibid., p. 335.
(4) : Ibid., pp. 511-512.
(5) : "Discourse on Brahmajaøla", Long Discourses, Tr. by Maurice Walshe, Wisdom Publications, London, 1987, p. 88.
(6) : "Discourse on Vasala", Suttanipaøta, Minor Sayings, PTS, London, 1985, p. 14.
(7) : "Discourse on Dependent Origination", Long Discourses, tr. by Maurice Walshe,..., p. 223.
(8) : P.D. Sharma, "Ecology and Environment", Rastogi Publications, 6th edition, 1992, p.2.
(9) : Ibid., p. 14.
(10) : Ibid., p. 14.
(11) : Edward J. Kormondy, "Concept of Ecology", Prenticehall of India, Private Limited, New Delhi-110001, 1991, p. 246.
(12) : Ibid., p. 246.
(13) : Ibid., p. 268.
(14) : E.F. Schumacher, "Small is Beautiful", An Abacus book, Printed in England by Clays Ltd. St. Ires plc, 1993, p. 112.
(15) : Ibid., p. 113.
(16) : Kindred Sayings, Vol. III, PTS, London, 1992, p. 41.
(17) : P.T. Raju, "The Concept of Man",..., 1992, p.30.
(18) : Chandradhar Sharma, "A Critical Survey of Indian Philosophy", Motilal Banarsidass Publishers, Pvt. Ltd, Delhi, 1991, p. 13.
(19) : Spaulding, "The New Rationalism", New York, Henry Holt and Company, 1918, pp. 106-107.